Korczówka

Patrz hasło: Łomazy.

Początkowo wieś nazywała się Korczowatka. Nazwa nawiązuje do karczunku, karczowania [NMP, 2003, t. 5]. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że miejsce na którym powstała Korczówka, było częścią rozleglej „puszczy wortelskiej”, ciągnącej się aż do granic dóbr międzyrzeckich.

Korczówka położona była na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należała do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazła się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939), w czasie okupacji niemieckiej dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim, potem ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich, którzy za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. Korczówka była centrum gminy, w skład której wchodziła też wieś Wólka Korczowska. Wójtem gminy w 1850 r. był właściciel dóbr Władysław Włostowski [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. weszła w skład gminy Lubenka [APL, BKSW, sygn. 3]. W II Rzeczypospolitej miejscowość weszła w skład gminy Lubenka II, a od 1926 r. do nowej gminy Dubów [DzU, 1926, nr 7, poz. 45]. W 1933 r. utworzono gromadę Korczówka [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. Korczówkę włączono do gromady Burwin [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1969 r. Korczówkę dołączono do gromady Łomazy [DUWRNwL, 1968, nr 13, poz. 100]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Sołtysem w okresie II Rzeczypospolitej był m.in.: Władysław Semeryło [APL, SPB, sygn. 245].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częściami wsi są: Działy, Jaworówka, Końce, Międzydroże, Pod Kozłami i Stepki [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W latach 1569-1570 w kontekście Korczówki (ale także Krasówki i Burwina) pojawiają się takie nazwy jak: uroczysko Klikawa, uroczysko i las Chominne, rzeczka Baba, wpadająca do Baby rzeczka Ochodnik [BJ, rkp. 6346, k. 1-10]. Pewną ciekawostką jest, że gdy ponad sto lat później (1690) komisarze graniczni ponownie opisują te rzeczki, podkreślają, że Baba prawie wyschła, ale jeszcze wyraźnie widać jej koryto, natomiast Ochodnik praktycznie zniknął, do tego stopnia, ze miejscowi nie są do końca pewni jaki był jego bieg. W 1690 r. na wyschniętej rzeczce Ochodnik odnotowano Kuraczy Bród [BJ, rkp. 6346, k. 141nn]. W roku 1631 wymieniono błoto Czortówka [AVAK, t. 18, s. 330-331].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących włościan: Iwan Bieniecki, Jozafat Bogołojuk, Andriej Kalicki, Foma Kalicki, Iwan Kalicki, Wasilij Karpowicz, Józef Lisowski, Marta Melańczuk, Iwan Mikowski, Lew Minowski, Stepan Minowski, Filip Myszczuk, Iwan Myszczuk, Jozafat Myszczuk, Nikołaj Myszczuk, Ilja Oleszczuk, Iwan Oleszczuk, Piotr Oleszczuk, Wasilij Ołysiuk, Gregoryj Pokora, Fabian Sobolewski, Józefat Stachurski i Iwan Kożuchowski [APL, ZTL, sygn. 42].

Jedyne znaleziska pochodzą od przypadkowych znalazców. W jednym przypadku dotyczy to krzemiennej siekiery z późnego neolitu (kultura amfor kulistych) – [Głosik (1983, 241; także Żółkowski 1988, 60], w drugim denara rzymskiego [Wojtulewicz 1979, 119; także Kokowski 1984, 45 – tam: błędnie zlokalizowanego na terenie dawnego województwa chełmskiego; Żółkowski 1988, 60]. W obu przypadkach nie udało się odszukania miejsc ich odkryć [NID, AZP obszar 64-86].

Pierwsza odnotowana wzmianka źródłowa o Korczówe odnosi się do roku 1569 [BJ, rkp. 6346, k. 1-10]. Wieś powstała zapewne w pierwszej połowie XVI w. na fali akcji kolonizacyjnej prowadzonej przez rodzinę Bohowitynowiczów, do której od roku 1501 należały rozległe dobra wortelskie (ortelskie).

W roku 1501 król Aleksander Jagiellończyk nadał rozległe dobra wortelskie (ortelskie), na terenie których powstała z czasem Korczówka, Lwu Bohowitynowiczowi [LM, ks. 6, s. 262]. Dwa lata później pozwolił mu wybudować obok Wortela zamek i osadzić miasteczko, które nazwano Lewkowem, a później Dokudowem [LM, ks. 5, s. 370-371]. W drugiej dekadzie XVI w. tereny te stały się przedmiotem sporu między Bohowitynowiczami, a Iliniczami. Ostatecznie tym pierwszym udało się utrzymać przy własności. Po Lwie Bohowitynowiczu dobra wortelskie z czasem przejął jego bratanek, Iwan Bohuszewicz Bohowitynowicz, następnie wdowa po Iwanie Anna z Kopciów oraz synowie Benedykt i Michał [BJ, rkp. 6346, k. 1-10; AGAD, AWR, XXIII, t. 11, p. 8]. W XVII wieku rozległe dobra wortelskie uległy podziałowi. Korczówka, Krasówka i Burwin znalazły się rękach rodziny Miłoszewskich (Miłaszewskich). Po śmierci Jerzego Miłoszewskiego dobrami podzielili się jego bracia: Jan Kazimierz i Samuel. Ten ostatni został jezuitą, i prawa do swojej części majątku przekazał jezuitom grodzieńskim, co było w latach późniejszych przedmiotem licznych kontrowersji. W latach 40. XVII w. dobra krasowskie wraz z Korczówką przejął Piotr Dobroniski łowczy brzeski, mąż Zofii Miłoszewskiej. W roku 1664 zastawił Krasówkę i Burwin, a z czasem także Korczówkę, Stefanowi Orzeszko, sędzicowi mielnickiemu. Stefan Orzeszko był zięciem Piotra Dobroniskiego, mężem jego córki Anny. Ostatecznie Orzeszkowie przejęli dobra, ale pretensje do nich miał także brat Anny, Kazimierz Dobroniski. W roku 1687 doszło do kuriozalnej sytuacji: małżonkowie Orzeszkowie zastawili dobra krasowskie Tomaszowi z Nasiłowa Ostrowskiemu, cześnikowi nowogrodzkiemu, jednocześnie Kazimierz Dobroniski sprzedał te same dobra Andrzejowi Miączyńskiemu, cześnikowi płockiemu. Doszło do ostrego konfliktu między Miączyńskim, a Ostrowskim. Miączyński spłacił wierzytelności Ostrowskich, mimo tego ci nie chcieli z dóbr krasowskich ustąpić. Na tym tle doszło 20 listopada 1687 do swego rodzaju „bitwy o Krasówkę” [BJ, rkp. 6346, k. 49-120]. Konflikt został zażegnany na drodze matrymonialnej – syn Tomasza Ostrowskiego, Bonifacy, poślubił córkę Andrzeja Miączyńskiego, Reginę. Ich córka Petronela Ostrowska w roku 1715 poślubiła Antoniego Erazma Ossolińskiego, chorążego podlaskiego [BJ, rkp. 6348, k. 10-12, 24-38]. W ten sposób dobra krasowskie, w tym Korczówka, znalazły się w rękach Ossolińskich i mimo pewnych kontrowersji z przedstawicielami rodziny Ostrowskich (w roku 1739 Franciszek Ostrowski nawet dokonał zajazdu Krasówki), pozostały w ich posiadaniu do schyłku XVIII w. [BJ, rkp. 6349, k. 1-10v, 138; BJ, rkp. 6350 k. 32-42v]. W roku 1766 synowie Antoniego Erazma i Petroneli Ossolińskich, po śmierci rodziców, dokonali podziału dóbr. Na jego mocy Hieronimowi przypadła Krasówka i Burwin, Franciszkowi Korczówka i Wólka Korczowska. oraz dodatkowo folwark w Burwinie z sześcioma poddanymi ze wsi Burwina na poczet opieki nad „błędnym na zmysłach” bratem Józefem [BJ, rkp. 6350 k.35 – 42, 46 – 51]. Po śmierci Franciszka Ossolińskiego (zm. 1791 r.) dobra Korczówka przeszły na własność jego dzieci. Ostatecznie na mocy układu spadkowego z 1796 r. przejął je syn Bonifacy (zm. 1807). Po nim dobra przeszły na własność jego rodzeństwa brata Wincentego (zm. 1811) i siostry Teofili po 1. mężu – Wężykowej a po 2. mężu – Turskiej (w 1824 r. przekazała swoją część dóbr siostrzenicom) oraz córek ich zmarłego już brata Karola: Klary po mężu Taszyckiej i Anieli po mężu Steinowej. W 1843 r. Klara odstąpiła swoją część dóbr Anieli, która stała się jedyną ich właścicielką. W 1847 r. dobra Korczówka przeszły na własność córki Anieli – Karoliny i jej drugiego męża Wojciecha Lewandowskiego. W rzeczywistości wymienieni właściciele nie byli faktycznymi ich posiadaczami, gdyż po śmierci Bonifacego dobra te przeszły początkowo w dożywotnie władanie pozostałej po nim wdowy Rozalii z Sierakowskich, która w krótkim czasie wyszła powtórnie za mąż za Jana Tatarkowskiego, wcześniejszego dzierżawcę tych dóbr. Następnie w 1811 r. sporządzono dokument zastawy dóbr na rzecz małżonków Tatarkowskich. Pomimo kwestionowania zastawu przez spadkobierców Bonifacego Ossolińskiego, przez lata pozostawał on w rękach rodziny Tatarkowskich. Po śmierci Jana zastawione dobra przejął jego brat Andrzej (zm. 1846). Dopiero wówczas dobra korczowskie przeszły w ręce Anieli Steinowej. Spór sądowy pomiędzy spadkobiercami Tatarkowskich a Włostowskimi o sumę wykupu zastawu trwał do 1850 r., kiedy to ostateczny wyrok w tej sprawie wydał Senat Rządzący. W 1853 r. nabywcą dóbr Korczówka z Rossoszem na przymusowej licytacji okazał się Ignacy Głuchowski, który z kolei sprzedał je w 1857 r. Janowi Skabiczewskiemu vel Skibiczewskiemu. W 1863 r. dobra te kupił warszawski bankowiec Jan Gotlieb Bloch [APL OR, HBP, sygn. 25, 198]. W 1868 r. podzielił on swoje dobra na części. W tym samym roku dobra Korczówka (folwark Korczówka) sprzedał on Adamowi Gastell Zameckiemu (532 morgów). Po jego śmierci odziedziczyła je w 1873 r. żona Maria. Od 1876 r. właścicielami dóbr Korczówka byli Jakub Tarkowski, Iwan Moroz i Paweł Kobos. W 1877 r. doszło do parcelacji majątku. Nabyli go wówczas : Paweł i Karolina Kobos, Ilia i Anna Charyccy, Josif Wilwański, Stepan Minowski, Ignatij Rogala, Foma Łuciński, Franz Matusik, Ignatij Tulwin, Matwiej Chrościcki, Martin Lasiecki, Ignati Bialecki, Stanisław Kocon, Semen Karwaniecki, Symeon Gorski, Piotr i Ewa Morozowie, Iwan Tarkowski, Jakob Tarkowski, Foma Pozio, Kazimir Rucki, Piotr Kurowski, Piotr Jarocki, Iwan Gonsiecki, Ludwik Dzieciątko, Joachim Czech, Foma Opocki, Iwan Kurowski, Martin Kurowski, Iwan Wolski, Kazimir Rozbicki, Osip Falkowski, Ignatij ?, Adam Bonis, Iwan Szrama, Ludwik Jarocki, Piotr Brodacki, Osip Wolski, Foma Lepa, Josif Kurylek i Josif Popowski [APL OR, HBP, sygn. 198].

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca wieś w większości była najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W XVIII w. należały one do parafii unickiej w Korczówce w dekanacie bialskim diecezji włodzimiersko-brzeskiej a po rozbiorach Rzeczypospolitej diecezji chełmskiej.

Korczówka była siedzibą cerkwi unickiej. Pierwsza wzmianka o cerkwi we wsi pochodzi z rejestru podymnego województwa brzeskiego z roku 1667, choć powstała zapewne wcześniej [Podymne 1667, s. 37]. W roku 1748 przed sądem biskupim sądzono sprawę parocha z Korczówki, Mazanowskiego. Kolator, właściciel Korczówki Antoni Erazm Ossoliński oskarżał go obrazę honoru oraz liczne szkody poczynione w cerkiewnym beneficjum. Zarzucano mu też zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, „przez którego parocha częste od parafii oddalenie, wiele ludzi bez spowiedzi poumierało” [BJ, rkp. 6350, k. 16-17]. Powołano specjalną komisję która miała zbadać sprawę szczegółowo, a Mazanowskiemu zalecono godne zachowanie i okazywanie kolatorowi należnego szacunku. Wobec utraty oryginalnego zapisu funduszowego, Franciszek Maksymilian Ossoliński 2 IX 1757 r. wznowił go nadając parafii włókę pola i 2 ogrody [APL, CHKGK, sygn. 131]. Proboszczami parafii greckokatolickiej w Korczówce byli m.in.: Stefan Wonsowicz, Piotr Charłampowicz, Daniel Wasilewski (1810–1819), Stanisław Strusiewicz (1819–1824), Grzegorz Jankowski (1825–1838), Andrzej Horoszewicz (1839–1858), Józef Terlikiewicz (1858–1859), Jan Mazanowski (1860–1873), Tomasz Żypowski (1874–1875) [Sęczyk, 2022, s. 727] a parafii prawosławnej m.in.: Jan Rożniatowski i Ilja Sperański [APL, KPCH, sygn. 28]. W 1816 r. w miejscowości mieszkało 103 unitów [APL, CHKGK, sygn. 215]. Znaczna część z nich była wrogo ustosunkowana wobec przymusowego przejścia na prawosławie w 1875 r. i jedynie formalnie je przyjęła. Po 1875 r. niewielu „prawosławnych” uczęszczało na nabożeństwa w cerkwi. Za to nielegalnie chrzcili oni dzieci i zawierali małżeństwa w obrządku katolickim. W 1888 r. we wsi było 165 prawosławnych [APL, KPCH, sygn. 28]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego liczba prawosławnych we wsi spadła z 227 (1904) do 72 (1906) [APL, KPCH, sygn. 52, 55]. W 1915 r. zamknięto cerkiew w Korczówce. Po I wojnie światowej służyła ona katolikom, aż do pożaru w latach 50. XX w.

Do 1905 r., kiedy to część prawosławnych przyjęła obrządek rzymskokatolicki, we wsi nie było włościan tego obrządku. W 1818 r. we wsi było tylko cztery dymy należące do osób wyznania rzymskokatolickiego [AGAD, CWW, sygn. 675]. W 1845 r. zamieszkiwali oni tylko dwór i karczmę. Wieś leżała na terenie parafii rzymskokatolickiej pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Łomazach. Od 1775 r. Ossolińscy zaczęli jednak spisywać akty metrykalne w kościele w Rossoszu. W połowie XIX w. uznano to za niewłaściwe, więc od 1920 r. w parafii w Witorożu. W 1928 r. erygowano parafię rzymskokatolicką pw. św. Jozafata BM w Korczówce.

Rejestr podymnego z roku 1690 wykazuje łącznie w Krasówce, Burwinie, Korczówce i Wólce Korczowskiej 30 „dymów” [Podymne 1667, s. 90]. W roku 1790 Korczówka wraz z Wólką Korczowską liczyły 36 „dymów” [BJ, rkp. 6350, k. 58]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 22 domów zamieszkanych przez 125 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 226]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 26 domach i 172 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 4 s. 394]. W 1887 r. we wsi w 55 domach zamieszkiwało 261 osób [PKSG za 1887, s. 54]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 79 budynkach zamieszkiwało 374 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 353, mojżeszowe – 13 i prawosławne – 8 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1947 r. we wsi mieszkało 450 osób [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 2021 r. we wsi było zameldowanych 191 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Korczówki na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1868 r. Korczówka była siedzibą rozległego kompleksu dóbr, obejmującego folwarki w Korczówce, Wólce Korczowskiej, Burwinie i Rossoszu. Od 1869 r. dobra Korczówka obejmowały już tylko wieś i folwark (1142 morgów) [APL OR, HBP, sygn. 198]. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego znaczna część ziemi była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych. Odrabiali oni swoje powinności pańszczyźniane w miejscowym folwarku. W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 16 gospodarstw będących w posiadaniu 22 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ok. 25 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano jedno gospodarstwo. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 411 morgów ziemi. Uwłaszczone gospodarstwa dostały następujące serwituty: prawo otrzymywania z lasów dworskich materiału na poprawę i budowę budynków w miarę potrzeb, 26 wozów opału rocznie, z prawem wchodzenia z piłą do lasu, ale bez ścinaniu drzew z pnia, chrust i kołki na płoty w miarą możliwości. Pełni gospodarze mogli paść swoje bydło w lasach i pola ornych folwarku. Pozostali mogli wypasać jedną lub dwie sztuki bydła. W Korczówce serwituty zlikwidowano w 1927 r. a rok później podzielono własność wspólnotową [APL, ZTL, sygn. 42].

Kościół parafialny pw. św. Jozafata Męczennika

Zbudowany z cegły w latach 1956-1960. Na wyposażeniu monstrancja, stopa i trzon regencyjne II ćw. XVIII w., z ornamentem taśmowo-cęgowym, o wazonowym nodusie, gloria z XX w., dwie puszki: późnorenesansowa z XVI w. oraz rokokowa z II poł. XVIII w. Krzyż ołtarzowy, o cechach art deco z XX w. [https://lomazy.pl/solectwa/korczowka/].

Kapliczka przydrożna

Murowana z cegły, otynkowana, z poł. XIX w. Na planie kwadratu o ściętych narożach, w górnej części od frontu i boków otwarta niskimi kolumnowymi arkadami. Daszek namiotowy, kryty blachą, zwieńczony krzyżem [https://lomazy.pl/solectwa/korczowka/].

Krzyże przydrożne w Korczówce (fot. Dariusz Tarasiuk)

I wojna światowa

15 VIII 1915 r. wycofujące się wojska rosyjskie spaliły wieś prawie w całości. Na uchodźstwo w głąb Rosji udało się wówczas osiem rodzin z Korczówki, z których trzy nigdy nie powróciło do wsi [Szudejko, 2018, s. 442-443].

II wojna światowa

W kampanii wrześniowej 1939 r. walczyło kilku mieszkańców Korczówki. Jeden z nich Stanisław Petkiewicz zginął. W trakcie okupacji niemieckiej na terenie wsi zginęło co najmniej 3 jeńców radzieckich i 3 żołnierzy radzieckich w walkach w dniach 25-26 VII 1944 r. Mieszkańcy wsi należeli do ruchu oporu (BCH i AK). Sześciu z nich w 1944 r. zostało internowanych przez aparat bezpieczeństwa [Szudejko, 2018, s. 444].