Kopytnik

Patrz hasło: Łomazy.

Według K. Rymuta nazwa nawiązuje do znanej rośliny (gatunek byliny należący do rodziny kokornakowatych) – kopytnika [Rymut, t. 5 s. 135–136]. Nazwa raczej stabilna, czasem w formie Kopitnik. W roku 1570 wymiennie przytoczono nazwę Jastrzembskawola („Kopitnik alias Jastrzembskawola”) [Lustracja woj. podlaskiego 1570, s. 24]. Był to może ślad działalności kolonizacyjnej kogoś o nazwisku Jastrzębski. Nazwa ta jednak się nie przyjęła. Część Kopytnika, nadaną w latach 80. sędziemu drohickiemu, Grothowi zaczęto nazywać Grotówką. Czasem traktowano ją jako część Kopytnika, innym razem jako osobną wieś, czy raczej sam grunt. Kres „samodzielności” Grotówki nastąpił w dopiero w XX w.

Kopytnik położony był na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należał do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazł się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu bialskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939), w czasie okupacji niemieckiej dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim. Potem ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. W pierwszej połowie XIX w. Kopytnik należał do gminy Łomazy [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. weszła w skład gminy Lubenka [APL, BKSW, sygn. 3]. W II Rzeczypospolitej miejscowość weszła w skład gminy Lubenka I, której nazwę w 1926 r. zmieniono na Huszcza [DzU, 1926, nr 7, poz. 45]. W 1933 r. utworzono gromadę Kopytnik, w skład tej ostatniej weszły wsie: Kopytnik i Grotówka [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. Kopytnik włączono do gromady Huszcza [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1973 r. wieś włączono do gminy Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Obecne sołectwo Kopytnik do II wojny światowej składało się z dwóch miejscowości: Kopytnik i Grotówka. Sołtysem w Kopytniku o latach II Rzeczypospolitej był m.in.: Tomasz Kobyleński. W przeciwieństwie do innych miejscowości Kopytnik nie posiadał zastępcy sołtysa, gdyż ta funkcja przypisana byłą do wsi Grotówka. Tam zastępcą sołtysa był m.in. Jan Sacewicz [APL, SPBialskie, sygn. 245]. W 1945 r. sołtysem w Kopytniku był Antoni Miszczuk [APL OR, SPwBP, sygn. 1159].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częściami wsi są: Brzeźniaki, Cypel, Domaczew, Grotówka, Zakrzyk i Zawąskie [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W inwentarzu z roku 1566 wymieniono następujących mieszkańców Kopytnika: Stecko Kostenewicz, Macko Minczykowicz, Jacko Szymanowicz, Iwan Koronowicz, Hryc Eskowicz, Dymitr Nosowicz, Piotr i Fedko, Chwedor z Ostromeczyna, Jurko Zeworow [DMAMJ, s. 361].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących włościan: Bajkowski Andriej, Bajkowski Józef, Bajkowski Matwiej, Bajkowski Michaił (I), Bajkowski Michaił (II), Brodyk Jan, Chodkowska Marianna, Cudejko Jekaterina, Cudejko Jelizawieta, Cudejko Roch, Dołęgowska Jelizawieta, Dołęgowska Marianna, Dyrdowski Andriej, Dyrdowski Feliks, Dyrdowski Jan, Dyrdowski Józefat, Dyrdowski Mateusz, Dyrdowski Michaił, Głowacki Michaił (I), Głowacki Michaił (II), Gołubowicz Anna (I), Gołubowicz Anna (II), Gołubowicz Fabian, Gołubowicz Iwan (I), Gołubowicz Iwan (II), Gołubowicz Jekatierina, Gołubowicz Kazimir, Gołubowicz Ławrientij, Gołubowicz Marianna, Gołubowicz Michaił, Gołubowicz Piotr, Gołubowicz Tomasz, Gołubowicz Wenedykt, Gontarewicz Anna (I), Gontarewicz Anna (II), Gontarewicz Grigorij, Gontarewicz Marianna, Gontarewicz Michaił, Gontarewicz Osip, Kalisiewicz Tekla, Kobyliński Feliks, Kobyliński Michaił, Kornicki Dymitrij, Kornicki Nikołaj, Kremecalska Magdalena, Kremecalski Andriej, Kremecalski Iwan, Kremecalski Michaił, Kulicki Grigorij, Kulicki Kacper, Lipiński Szymon, Łapińska Marianna, Pietkiewicz Nikołaj, Preiss Marianna, Sacewicz Anna, Sacewicz Jan, Szaniawska Karolina, Szaniawski Iwan, Szaniawski Józef, Szaniawski Szymon, Szutko Marianna, Tichoniewicz Jelizawieta, Tichoniewicz Nikołaj, Tichoniewicz Stepan, Zalewska Wiktoria, Zubelewicz Anna, Zubelewicz Franc, Zubelewicz Józef, Zubelewicz Kasper, Zubelewicz Marianna, Zubelewicz Michaił, Zubelewicz Tomasz, Zubelewicz Ławrientij, Zubelewicz Wiktoria i Zydlewski Michaił [APL, ZTL, sygn. 40].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1985 w ramach AZP [NID, AZP 64-88 lub 65-88].

Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z roku 1566 [DMAMJ, s. 361]. Powstała ona prawdopodobnie niewiele przed tą datą, gdyż inwentarz z roku 1566 pokazuje nam osadę właściwie w trakcie powstawania – połowa łanów je pusta i jeszcze „niewyrobiona”, aktualni i przyszli mieszkańcy otrzymują 5 lat „wolnizny”.

Mówiąc o Kopytniku, trzeba poświęcić nieco miejsca ściśle z nim związanej Grotówce. Jej początki sięgają schyłku XVI wieku. Początkowo była ona integralną częścią Kopytnika. W inwentarzu z roku 1588 odnotowano, że spośród 17 włók należących do Kopytnika, 5 włók wolnych otrzymał za przywilejem królewskim pan Groth sędzia drohicki [AGAD, ASK, LVI, sygn. 11, k. 21]. Status tej części Kopytnika budził liczne kontrowersje. W ciągu XVII w. zaczęto te grunty niekiedy traktować jako osobną wieś o nazwie Grotówka.

(Informacje o właścicielach w okresie przedrozbiorowym patrz hasło: Łomazy).

Mieszkańcy Kopytnika w 1698 r. otrzymali przywilej króla Augusta II, nie pozwalający usuwać ich z zajmowanych domostw [APL OR, HBP, sygn. 584]. W ten sposób stali się nieusuwalnymi właścicielami czynszowymi w dobrach państwowych [patrz hasło: Łomazy]. Sytuacja taka istniała do uwłaszczenia włościan w Królestwie Polskim w 1864 r.

Między Kopytnikiem a Stasiówką istniał oddzielny majątek Grotówka. W latach 30. XVII w. dzierżył ją za przywilejem królewskim Samuel Pszonka, w roku 1642 Szymon Rozbicki, w latach 70. i 80. XVII w. Stanisław Żurowicki [AGAD, AWR, X, sygn. 510, s. 25; APR, ZDP, sygn. 12836, k. 114]. W roku 1739 król August III pozostające w tym czasie w rękach Józefa Kosmowskiego „pięć włók pustych Grotówka nazwanych”, nadał jezuitom z Kodnia [AVAK, t. 5, s. 406-407]. Król Stanisław August Poniatowski 16 VI 1792 r. nadał 5 włók w Grotówce w posiadanie emfiteutyczne (dzierżawę) na 40 lat Józefowi Bystremu, „Towarzyszowi Kawalerii Narodowej” za zasługi wojskowe. Przy tym wynikł konflikt, gdyż okazało się, że majątek ten ma w rzeczywistości 6 włók i 6 morgów powierzchni. W 1795 r. rosyjski naczelnik Sokołow nadwyżkę przekazał chłopom z Kopytnika. Józef Bystry, łamiąc prawo już w lipcu 1792 r. sprzedał połowę uzyskanych dóbr bratu Janowi. Po śmierci Józefa w 1796 r., jego część przejęli mieszkańcy Kopytnika. Jego dzieci Rozalia z mężem Tadeuszem Rychterem i Karol odzyskali je dopiero w 1802 r. Rok później nadwyżkę czyli włókę i 6 morgów ponownie musieli oddać Kopytnikowi. W kolejnych latach Grotówką zarządzali Rychter i Jan Bystry, który następnie sprzedał swoją część Stanisławowi Ługowskiemu. Księgi metrykalne rzymskokatolickiej parafii w Huszczy potwierdzają ich zamieszkiwanie w Grotówce. W 1829 r. Grotówkę dzierżawili po połowie Katarzyna Rudzka, była wdowa po Janie Bystrym i Stanisław Ługowski. W styczniu 1830 r. władze rządowe zaplanowały sprzedaż Grotówki, której wartość oszacowano na 8414 złp. Do licytacji w 1830 r. stanęli Ługowski i reprezentujący mieszkańców Kopytnika Feliks Bajkowski. Była ona zacięta, rozpoczęła się od sumy 4207 złp a skończyła na 9003 złp. Wygrali ją mieszkańcy Kopytnika, którzy weszli w posiadanie nabytych gruntów 1 VI 1831 r. [APR, ZDP, sygn. 12753, 20548; Archiwum Parafii r-k. w Huszczy]. W 1832 r. mieszkańcy Kopytnika kupili grunty Grotówka należące do skarbu państwa [APL OR, HBP, sygn. 584].

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca wieś w większości była najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W XVIII w. należały one do parafii unickiej w Łomazach w dekanacie bialskim diecezji włodzimiersko-brzeskiej a po rozbiorach Rzeczypospolitej diecezji chełmskiej.

W 1815 r. w miejscowości mieszkało 150 unitów [APL, CHKGK, sygn. 215]. Wielu z nich było blisko związanych z katolicyzmem. Do sprzeciwu wobec tzw. oczyszczenia liturgii greckokatolickiej z naleciałości katolickich w Łomazach doszło już w 1867 r. Aresztowano wówczas część wiernych także z Kopytnika. Nie skłoniło to ich jednak do posłuszeństwa. W ramach protestu w latach 1867-1869 nie chodzili oni na nabożeństwa do miejscowej cerkwi. Sytuacja uległa uspokojeniu po przybyciu nowego proboszcza ks. Aleksandra Starkiewicza. Po jego aresztowaniu i wydaleniu z parafii w 1871 r. wierni ponownie rozpoczęli bojkot cerkwi [Pruszkowski, cz. 1, 1921, s. 140]. W Kopytniku konflikt ten był szczególnie widoczny, gdyż zawierano tam dużo małżeństw pomiędzy unitami a łacinnikami. Od 1873 r. mieszkańcy wsi zaczęli pisać do władz prośby o uznanie ich rodzin za rzymskokatolickie, gdyż od dziesiątek lat sporządzali swoje akta metrykalne w kościele rzymskokatolickim w Huszczy. Taką prośbę 29 XII 1873 r. skierowali do biskupa diecezji lubelskiej Andrzej Bajkowski, Mikołaj Lipiński, Michał Hołubowicz, Michał Głowacki, Marianna Dyrdowska i Wawrzyniec Hołubowicz. W tym samym czasie, podobne pisma wysłali Józef Bajkowski, Marianna Sacewicz, Andrzej Kromecalski, Jan Dyrdowski, Marcin Kulicki i Kazimierz Hołubowicz wszyscy ochrzczeni w Huszczy oraz Michał Bajkowski, Michał Gątarewicz, Józef Gątarewicz i Józef Kunicki, którzy mieli być jedynie przypadkowo ochrzczeni w cerkwi. Kolejne pismo w sprawie uznania za łacinników wystosowali Józef Cydejko, Tomasz Hołubowicz, Antoni Hołubowicz, Feliks Dyrdowski, Kacper Kulicki i Rozalia Kunicka [AAL, KGL, Rep. 60, XII, 10]. W 1874 r. doszło do silnego oporu przeciwko przyjęciu liturgii prawosławnej w parafii łomaskiej. Administracja państwowa postanowiła siłą zmusić unitów do posłuszeństwa. Poddano ich chłoście, kontrybucjom, postojowi wojska, aresztom [Pruszkowski, cz. 1, 1921, s. 140]. W 1875 r. do guberni chersońskiej i jekaterynosławskiej zesłano Józefa Gontarewicza z Kopytnika [Tarasiuk, 2018]. Po 1875 r. niewielu „prawosławnych” uczęszczało na nabożeństwa w cerkwi. Za to nielegalnie chrzcili oni dzieci i zawierali małżeństwa w obrządku katolickim. W 1902 r. w Kopytniku gościł misjonarz katolicki, ksiądz Józef Urban [Urban, 1923, s. 66-67]. W tej sytuacji informacja proboszcza prawosławnego z Łomaz z 1876 r. o 197 prawosławnych we wsi prezentuje jedynie stan formalny a nie realny [APL, KPCH, sygn. 1]. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego wszyscy prawosławni ze wsi, 84 w 1904 r., przeszli na katolicyzm [APL, KPCH, sygn. 52, 55].

Drugą grupę mieszkańców wsi stanowili katolicy obrządku rzymskokatolickiego, należący do parafii rzymskokatolickiej Trójcy Świętej w Huszczy.

Szkoła w Kopytniku powstała po 1918 r. W 1929 r. we wsi działała 1. klasowa szkoła powszechna, w której jeden nauczyciel uczył 53 uczniów [Falski, 1933, s. 147].

W inwentarzu z roku 1566 odnotowano w Kopytniku zaledwie 9 rodzin, co pozwala szacować ilość mieszkańców na około 45-55 osób [DMAMJ, s. 361]. W roku 1789 odnotowano w Kopytniku 32 rodziny i 144 mieszkańców [Buczyło 2019, s. 100]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 41 domów zamieszkanych przez 231 osób a w Grotówce w 3 domach mieszkało 15 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 153, 225]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 50 domach i 290 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 4, s. 389]. W 1887 r. we wsi w 55 domach zamieszkiwało 297 osób [PKSG za 1887, s. 53]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w 59 budynkach zamieszkiwało 263 osób. Prawie wszyscy deklarowali wyznanie rzymskokatolickie – 262 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1947 r. we wsi zamieszkiwało 397 osób [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 2021 r. we wsi było zameldowanych 132 osoby [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Kopytnika na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. W roku 1566 do wsi należało 17 włók „gruntu przepodłego”, z czego 8 pozostawało pustych. Mieszkańcy zobowiązani byli do zapłaty czynszu w wysokości 6 groszy z włóki. Pozostałe obciążenia i powinności, takie jak tzw. tłoki, gwałty, konieczność dostarczenia gęsi, kur, itp., można było zamienić na dodatkowe opłaty. Po przeliczeniu na pieniądze wszystkich zobowiązań, całkowity czynsz wynosił 66 groszy z włóki. Całkowity teoretyczny roczny dochód ze wsi powinien wynosić ponad 18 kop groszy, ale z powodu opustoszenia 8 łanów, dochód faktyczny to prawie 10 kop groszy. Ze względu jednak na fakt, że nie wszystkie włóki są jeszcze „wyrobione”, aktualni mieszkańcy uzyskali 5 lat „wolnizny” i nie byli zobowiązani do żadnych świadczeń, aż do roku 1570. Podobnym 5 letnim okresem zwolnienia ze wszelkich należności mieli być objęci ewentualni nowi osadnicy [DMAMJ, s. 362]. Mieszkańcy wsi byli ludźmi wolnymi i posiadali ziemię (10 włók litewskich) jako własność czynszową według przywilejów z lat 1670, 1699 i 1756. Przy tym czynszu opłacali nie indywidualnie, ale jako cała wieś. W 1852 r. odmówili oni urządzenia kolonialnego. W tym roku oprócz czynszu, opłacali oni podatek podymny po 1,20 rb. od osady, szarwark – 42,30 rb., kontyngens – 30,57 rb. i dziesięcinę do kościoła w Huszczy – 44 osady po 3,5 garnca (14 litrów) żyta i 2 osady po 3 garnce (12 litrów) żyta [APR, ZDP, sygn. 14567]. W 1831 r. stali się oni hipotecznymi właścicielami ziemi w Grotówce. W Kopytniku brakowało jednak łąk, stąd też mieszkańcy wsi, prosili w 1851 r. o wydzierżawienie im Stawisk [APR, ZDP, sygn. 21014]. W oparciu o prawo z 1864 r. pełnymi właścicielami 698 morgów ziemi we wsi zostało 54 gospodarzy. Nie otrzymali oni żadnych praw serwitutowych [APL, ZTL, sygn. 40]. Pod koniec XIX w. wielu mieszkańców Kopytnika kupiło ziemię w parcelowanym folwarku Curyn.

(Dla okresu przedrozbiorowego patrz hasło: Łomazy).

II wojna światowa

W kampanii wrześniowej 1939 r. walczyło 15 mieszkańców Kopytnika. Żaden z nich nie zginął. W czasie okupacji niemieckiej na roboty do Rzeszy wywieziono kilka osób, w tym Józefa Łaskiego i Pawła Szulca, którzy tam zginęli. We wsi istniała silna placówka organizacji Konfederacja Narodu Polskiego, później Armii Krajowej, do której należeli: Szymon Bajkowski, Bronisław Głowacki, Henryk Głowacki, Józef Głowacki, Henryk Kornicki, Józef Lipiński, Michał Lipiński i Czesław Przesmycki. W walkach polskiego podziemia niepodległościowego z aparatem bezpieczeństwa zginęli: Franciszek Szaniawski z PUBP w Białej Podlaskiej (14 XII 1945) i jego brat Karol (1946) oraz Seweryn Bielecki (1946). W nieznanych okolicznościach zginęli: Józef Kalisiewicz i Antoni Szembrener. W 1944 r. internowano 4 partyzantów z Kopytnika [Szudejko, 2018, s. 437-439].