Dubów

Patrz hasło: Łomazy.

Nazwa o charakterze topograficznym, od ruskiego dub – dąb [NMP, 1997, t. 2], oznaczająca miejsce położone wśród dąbrowy. Jest to o tyle prawdopodobne, że miejsce na którym powstał Dubów, było częścią rozleglej „puszczy wortelskiej”, ciągnącej się aż do granic dóbr międzyrzeckich.

Dubów położony był na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwotnie należał do powiatu brzeskiego ziemi brzeskiej województwa podlaskiego. Od roku 1566 znalazł się w powiecie brzeskim nowo utworzonego województwa brzesko-litewskiego. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość leżała w zaborze austriackim w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej).

Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. wieś weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego [DPKW, 1811, t. 2, nr 16, s. 148]. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej) [DPKP, 1816, t. 1, s. 119]. W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej) [DPKP, 1867, t. 66, s. 279]. W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939), w czasie okupacji niemieckiej dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim. Potem ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

Gmina

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. powstały gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Wójtowie byli wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Przy tym pełnili swoją funkcję bezpłatnie. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi [DPKW, 1809, t. 1, s. 227–236]. Wieś stanowiła centrum gminy, oprócz Dubowa wchodziła w jej skład osada Młyniec a od lat 50. XIX w. także karczma Hulanka. W 1850 r. nie miała ona wójta, funkcję jego zastępcy pełnił wówczas Mikołaj Dzikowski [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim, w 1865 r. weszła w skład gminy Lubenka [APL, BKSW, sygn. 3]. W II Rzeczypospolitej miejscowość weszła w skład gminy Lubenka II, przekształconej z czasem na gminę Dubów, która w 1939 r. składała się z sołectw: Bielany, Burwin, Dubów, Janówka, Korczówka, Krasówka, Michałówka, Młyniec, Wólka Korczowska i Wola Dubowska. W 1947 r. gmina miała ten sam skład [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 1933 r. utworzono gromadę Dubów, w skład tej ostatniej weszły: wieś oraz kolonie Nalewajki i Bessarabówka [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin w 1954 r. powstała gromada Dubów, składająca się z Dubowa, Bielan, Woli Dubowskiej, Michałówki i Lisów [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1960 r. wyłączono z gromady wieś Lisy. W 1962 r. do gromady Dubów włączono wsie Dokudów I i Dokudów II oraz kolonię Dębiny. W 1969 r. do gromady włączono wsie Burwin, Janówka, Krasówka i Młyniec ze zniesionej gromady Burwin [DUWRNwL, 1968, nr 13, poz. 100]. W 1973 r. kiedy przywrócono gminy, wieś włączono do gminy Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269].

Wójtami gminy Dubów byli m.in.: Jan Sadownik (1935) [APL, SPB, sygn. 477]. Sołtysem w okresie II Rzeczypospolitej był m.in.: Stanisław Jarocki [APL, SPB, sygn. 245].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.08.2024) częściami wsi są: Korytarz, Kosa Droga, Nalewajki, Smolne Piece, Besarabówka, Dziczowa Droga, Glinkowa Droga i Julin [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W XVII i XVIII w. odnotowano następujące nazwy łąk: Chorośnica, Kont Usasa, Narowszczyzna, Na Starywozach, Potereby i Sołomieja oraz uroczysk: Hałabutów i Kut Satowica. Obecnie we wsi występują następujące nazwy: Za Żebrackim, Potreby, Narowszczyzna, Maćki Kąt i Dzicze [Demidowicz, 2010a, s. 19].

Inwentarz Dubowa z roku 1677 odnotowuje mieszkańców o następujących nazwiskach: Belko, Burwiniec, Gajda, Haponik, Hodunik, Janchimiuk, Korczowski, Kościuk, Kluk, Krawczuk, Kruczeń Łobko, Oboroszko, Orsztyszyk, O(P)szurko, Potasiuk, Sedczuk, Skibski, Smal, Sośnicki, Teresiuk i Świryd [AGAD, AWR, XXIII, t.1, p.1, s. 29-30]. W roku 1694 oprócz większości wyżej wymienionych nazwisk spotykamy także: Bubelko, Kudłaczyk, Maliszewski, Nowosielec, Pasczuk, Piskoniuk i Sepelak [AGAD, AWR, XXIII, t.1, p.1, s. 8-9]. W inwentarzach XVIII. wiecznych wiele wcześniejszych nazwisk się powtarza, ale pojawiają się także nowe, m.in.: Borysiuk, Karczewski, Nieścioruk i Stefaniuk. W 1864 r. we wsi uwłaszczono następujących włościan: Andruszewicz Warfłomiej, Bondarewicz Stanisław, Bondarewicz Tadeusz, Charkiewicz Ilja, Chawriluk Osip, Chordejuk Iwan, Czech Wasilij, Demidowicz Aleksiej, Demidowicz Jakow, Demidowicz Semen, Dobruk Iwan, Dobruk Matwiej, Drozdiuk Iwan, Gawriluk Anton, Gordejuk Łuka, Gordejuk Stepan, Ignatiuk Gawrił, Jarzombowski Gawrił, Junkiewicz Nikołaj, Junkiewicz Silwestr, Juskiewicz Andriej, Karczewski Gawriło, Klepacki Kirił, Kopcewicz Sofia, Korzeniewski Daniło, Lesiuk Foma, Lesiuk Marianna, Litworowicz Matwiej, Łukaszowa, Łukaszuk Anufrij, Łuszczyk Grigorij, Makarczukowa, Makaruk Anton, Makaruk Paweł, Maliszewski Iwan, Maliszewski Jakow, Maliszewski Wasil, Matejczuk Stepan, Melaniuk Grigorij, Micio Semen, Mioduszewski Michaił, Nazaruk Piotr, Paszkiewicz Andriej, Popławski Iwan, Popławski Stepan, Stankiewicz Fedor, Stankiewicz Korniło, Trocewicz Nikipor, Worobiej Andriej, Wróbel Kiriło i Wróbel Kondrat [APL, ZTL, sygn. 20].

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 1985 odkryto 4 stanowiska śladowe. Na jednym znaleziono bliżej niedatowane odpadki krzemienne, na pozostałych ułamki ceramiki naczyniowej – w dwóch przypadkach z bliżej niesprecyzowanego okresu, na kolejnym z nieznanej fazy wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszar 62-87]. Ponadto odkryto skarb monet z XVII stulecia [Grochecki, Solarska 2010, ryc. 4].

Pierwsza wzmianka o Dubowie pojawia się w roku 1514, w kontekście sporu między rodzinami Iliniczów i Bohowitynowiczów a Lewków/Dokudów [Demidowicz, 1994, s. 3].

W roku 1501 król Aleksander Jagiellończyk nadał rozległe dobra wortelskie (ortelskie), na terenie których powstał z czasem Dubów, Lwu Bohowitynowiczowi [LM, ks. 6, s. 262]. Dwa lata później pozwolił mu wybudować obok Wortela zamek i osadzić miasteczko, które nazwano Lewkowem [LM, ks. 5, s. 370-371]. W drugiej dekadzie XVI w. tereny te stały się przedmiotem sporu między Bohowitynowiczami, a Jerzym Iliniczem. Ten ostatni twierdził, że Lewkowo zostało posadowione na gruntach, które jego przodkowie otrzymali od Kazimierza Jagiellończyka i na których posadowili jeszcze w XV w. miasto „na imię Dokudowo a Dubowi”. Ostatecznie Bohowitynowiczom udało się utrzymać przy własności. Po Lwie Bohowitynowiczu dobra wortelskie z czasem przejął jego bratanek, Iwan Bohuszewicz Bohowitynowicz, następnie wdowa po Iwanie Anna z Kopciów oraz synowie Benedykt i Michał [BJ, rkp. 6346, k. 1-10; AGAD, AWR, XXIII, t.11, p.8]. W XVII wieku rozległe dobra wortelskie uległy podziałowi. W roku 1601 Jan Bohowityn sprzedał ich część z Wortelem, większością Dokudowa i prawdopodobnie także Dubowem Lwu Sapieże, kanclerzowi litewskiemu, ten zaś dwa lata później odsprzedał je Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi. W ten sposób Dubów stał się częścią rozległych dóbr radziwiłłowskich, zwanych z czasem hrabstwem bialskim [Demidowicz, 1994, s. 4]. Przedstawiony powyżej zarys dziejów własnościowych Dubowa jest dość uproszczony. W rzeczywistości tereny wokół Dokudowa i Ortela, z którymi związany był Dubów, w XVI i początkach XVII w., były przedmiotem licznych i nie zawsze jasnych sporów, transakcji, zastawów między rodzinami Bohowitynowiczów, Iliniczów, Kiszków, Greków i Radziwiłłów. Bardziej szczegółowo kwestie te omówił J. Flisiński [2008, s. 8-15]. Będący częścią hrabstwa bialskiego Dubów, zazwyczaj był przez Radziwiłłów puszczany w dzierżawę. W XVII i XVIII w. wśród dzierżawców spotykamy Jana Biernackiego, Mikołaja i Barbarę Kulikowskich, Piotra i Barbarę Skolimowskich, Franciszka Świszczewskiego, Jana Suzina, Barbarę i Kazimierza Górskich, Józefa Mitarnowskiego, Felicjannę Płoszczańską [AGAD, AWR, XXIII, t.1, p.1, s. 1-3, 12-14, 18-20, 23-25; Demidowicz, 1994, s. 4-6]. Majątek Dubów w 1827 r., z masy spadkowej księżniczki Stefanii Radziwiłłowej, nabył Józef Barwiński. W 1847 r. po ojcu odziedziczył go Xawery Barwiński. Po jego śmierci w 1870 dobra przejęli majątek jego synowie Augustyn Aleksander i Józef Barwińscy, bez 152 morgów sprzedanych Benedyktowi Bessarabie [APL OR, HBP, sygn. 445]. W 1875 r. ten kupił też nomenklaturę Ochożka (34 morgów). Potem Józef Barwiński sprzedał swoją część Dubowa bratu. W tym samym roku z dóbr Dubów wydzielono majątek „Część lasu z dwoma smolarniami Dziegciarka i Hulanka” (1359 morgów). W tym samym roku odłączono dobra: osada leśna Młyniec; Obrożok, Naliwajki i Gorocznica; Wola Dubowska z osadami leśnymi Julin i Ostrówek; Antoniówka; Cegielnia; Folwark Sadowo i Część polną bez nazwy [APL OR, HBP, sygn. 388]. Rozpoczęła się ich wyprzedaż, współwłaścicielami dóbr zostali Wiktor i Rozalia Zakrzewscy. W 1877 r. Antoniówkę i Cegielnię kupiła Antonina Leszko. W 1889-1891 r. Barwiński sprzedał folwarki Chodowo i Bielany [APL OR, HBP, sygn. 445a].

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca wieś w większości była najpierw prawosławnymi, a po unii brzeskiej grekokatolikami (unitami). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. W XVIII w. należały one do parafii unickiej w Dokudowie w dekanacie bialskim diecezji włodzimiersko-brzeskiej a po rozbiorach Rzeczypospolitej diecezji chełmskiej.

W 1815 r. w miejscowości mieszkało 115 unitów [APL, CHKGK, sygn. 215]. Wielu z nich było blisko związanych z katolicyzmem. Znaczna część z nich była wrogo ustosunkowana wobec przymusowego przejścia na prawosławie w 1875 r. i jedynie formalnie je przyjęła. Po 1875 r. niewielu „prawosławnych” uczęszczało na nabożeństwa w cerkwi. Za to nielegalnie chrzcili oni dzieci i zawierali małżeństwa w obrządku katolickim. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., zezwalającym na legalne przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego liczba prawosławnych we wsi spadła z 644 (1904) do 12 (1906) [APL, KPCH, sygn. 52, 55].

Drugą grupę mieszkańców wsi stanowiły osoby wyznania rzymskokatolickiego. Początkowo należeli oni do parafii rzymskokatolickiej św. Anny w Białej Podlaskiej. Obecnie wieś należy do parafii pw. św. Praksedy w Dokudowie. W Dubowie znajduje się wybudowany w latach 90. XX w. kościół filialny.

Inwentarz Dubowa z roku 1677 odnotowuje 36 gospodarzy, co pozwala szacować ilość mieszkańców na około 180-200 osób [AGAD, AWR, XXIII, t.1, p.1, s. 29-30]. W roku 1694 możemy się doliczyć 44 gospodarzy, co daje około 220-250 mieszkańców [AGAD, AWR, XXIII, t.1, p.1, s. 8-9]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 24 domów zamieszkanych przez 180 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 109]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 48 domach i 473 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 2, s. 198]. W 1887 r. we wsi w 88 domach zamieszkiwało 451 osób [PKSG za 1887, s. 34]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi folwarku Dubów oraz koloniach Bessarabów i Naliwajki w 95 budynkach zamieszkiwało 542 osoby, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 527, mojżeszowe – 10 i prawosławne – 5 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4]. W 1947 r. we wsi zamieszkiwało 716 osób [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 2021 r. we wsi było zameldowanych 451 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Zdecydowana większość mieszkańców Dubowa na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa i gospodarki leśnej. Dobra Dubów składały się przede wszystkim z dworu i folwarku (obecnie Bielany). W 1700 r. Karol Stanisław Radziwiłł lokował na wspomnianym folwarku sumę 15 200 złp. przeznaczoną dla bialskiego klasztoru Panien Dewotek. W 1760 r. nadanie potwierdził Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko” [Flisiński, 2009, s. 114, 133]. W Dubowie funkcjonował także dobrze urządzony folwark z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi i całą potrzebną infrastrukturą [AGAD, AWR, XXIII, t.1, p.1, s. 4-7, 30-32; Demidowicz, 1994, s. 6-7]. W roku 1677 wieś obejmowała 37 i 1/2 włóki [AGAD, AWR, XXIII, t.1, p.1, s. 29-30]. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego znaczna część ziemi była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych. W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 33 gospodarstwa będące w posiadaniu 45 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało ok. 26 morgów ziemi. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 7 gospodarstw i pastwisko. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 915 morgów ziemi. Osady posiadały następujące serwituty: pobierania z lasów dworskich w jednym dniu leżaniny i suszu po jednej furze na osadę tygodniowo, materiał na naprawę zabudowań według potrzeb poświadczonych przez wójta oraz po jednym wozie rocznie kołków i żerdzi na płoty. Mogli też paść swoje bydło po polach i starych lasach dworskich. Serwituty zlikwidowano w 1934 r. [APL OR, HBP, sygn. 445; APL, ZTL, sygn. 20].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i trudniła się innymi zawodami. W roku 1742 odnotowano kowala Chwedora Juszczuka, szewca Łukasza i garncarza Iwana Stanilewskiego [Demidowicz, 1994, s. 5]. Działała także karczma, której usytuowanie przy drodze z Łomaz do Białej wyraźnie widać na mapie hrabstwa bialskiego z 1779 r. W 1929 r. w miejscowości prowadzili działalność zawodową: cieśla: W. Kwiatkowski; kowale: B. Domański, F. Kożuchowski, I. Nieczyporuk; młyny: T. Łukaszek, P. Stamilewicz, W. Zasadzka; murarz: F. Lesiuk; sklepy spożywcze: Makaruk, L. Popławski; stolarz: S. Popławski; szewc: A. Tur i wiatrak: D. Głuchowski [KAP, 1930, s. 517].

W czasie II wojny światowej najwięcej ofiar wśród mieszkańców Dubowa było w trakcie przejścia frontu w 1944 roku. Samoloty radzieckie bombardujące pozycje niemieckie zabiły wówczas: Stankiewiczową, Teresę Siłakiewicz i Stanisławę Chodkowską. Hipolit Demidowicz został śmiertelnie ranny podczas bitwy stoczonej pomiędzy broniącymi przeprawy przez rzekę Żarnicę wojskami niemiecko-węgierskimi (13 zabitych) i radzieckimi (93 i 207 pułki strzeleckie) (10 zabitych). Wojska radzieckie zajęły Dubów po całonocnej walce o godz. 5 rano 25 lipca 1944 r. Na froncie w 1945 r. zginęli żołnierze ze wsi Marian Bondarzewski i Marian Wróbel [Szudejko, 2018, s. 411-412].

W okresie walk pomiędzy WiN-em a organami władzy komunistycznej we wsi zginęli: milicjanci z miejscowego posterunku Stanisław Makaruk (4 VII 1945) i Stanisław Trocewicz (26 VIII 1945. Ponadto w ataku na drodze pod wsią zginął Piotr Wachidow, doradca Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białej Podlaskiej żoną Rozalią (24 VII 1946), Potem zginął kolejny milicjant Ludwik Waligóra (25 V 1948) [Szudejko, 2018, s. 413].