Zaliszcze

Patrz hasło: Podedwórze.

W okresie przedrozbiorowym osadę nazywano wymiennie – często w tych samych dokumentach – Zaleszcze, Zaleście, Zaleska, Zalesie, Zaliszcze [APR, ZDP, sygn. 14890; APL, CHKGK, sygn. 101]. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana została już jako Zaliszcze. Jest to nazwa topograficzna, oznaczająca położenie osady za lasem.

Po unii lubelskiej z 1569 r. okolice Zaliszcza pozostały w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po III rozbiorze Polski miejscowość znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796) w Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919-1939), należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego. W latach 1975–1998 w składzie województwa bialskopodlaskiego, zaś od 1999 r. w powiecie parczewskim województwa lubelskiego [szerzej na temat podziałów administracyjnych Podlasia zob. m.in. Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Michaluk, 2002, s. 25–51; Flisiński, 2003, s. 34–57; Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

W okresie Księstwa Warszawskiego w 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi byli z urzędu właściciele dóbr ziemskich, lub wyznaczeni przez nich zastępcy. Byli oni wykonawcami zarządzeń władz państwowych, opiekowali się majątkiem gminnym, czuwali nad bezpieczeństwem, porządkiem i zdrowiem mieszkańców. Pomocą wójtom w poszczególnych wsiach służyli sołtysi. Wieś Zaliszcze należała do gminy Opole [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r., miejscowość weszła w skład gminy Opole [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono gromadę Zaliszcze, obejmującą również wieś Kalinka. Po likwidacji gmin w 1954 r. miejscowość włączono do gromady Hołowno a w 1958 przeniesiono ją do gromady Podedwórze. W 1973 r. stała się częścią gminy Podedwórze [LDW, 1933, nr 22, poz. 181; DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64; 1957, nr 11, poz. 58; 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.03.2024) częściami wsi są: Ostrów i Załawie [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1874 r. we wsi odnotowano następujące nazwy: Bliższi Zagony, Budniak, Dalszi Zagony, Grada, Kalinskie, Knyszyki, Koncy, Mogilski Bagon, Obarimo, Orłowszczyna, Osiny, Pieriedumski Bagon, Podlisie, Prenty, Seraki, Sienożatki, Sosnowe, Szczirki, Sziroka Zadnia, Trostianiec, Twywer, Ubusionna, Uzkie, Uzka Zadnia, Wielikie Bołoto, Zagony, Zagrudie i Zdubnica [APL, UGSdsW, sygn. 541].

Inwentarz dóbr opolskich z 14 VI 1624 wymienia następujących gospodarzy w Zaliszczu: Bachreyczyk Panas, Dawidowicz Filip, Dawidowicz Prokop, Kaliniec Iwan, Konach, Litwin, Prystupa Chwedko, Sawczenia, Wasyl (leśniczy) [APR, ZDP, sygn. 14890].

W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Borsuk, Cholenko, Ducki, Filimoniuk, Gasiuk, Kisiel, Kozieł, Makarczuk, Mazuryk, Niestoruk, Nikitiuk, Odnous, Saczuk, Słyszko, Szechniuk, Szechno, Szynkaruk, Turuk i Wawryszuk [APL, ZTL, sygn. 3313].

Pierwsze informacje o przypadkowych znaleziskach archeologicznych pochodzą z lat 70. ubiegłego stulecia i dotyczą luźnych zabytków krzemiennych. Z okresem neolitu należy łączyć narzędzie wiórowe (kultura lubelsko-wołyńska) i siekierę trójścienną (brak afiliacji kulturowej), zaś z wczesną epoką brązu (kultura mierzanowicka?) kolejną siekierę dwuścienną [zbiory Muzeum Narodowe w Lublinie – MNL 1597; 1362; 318; także Zakościelna 1996, 181]. W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2004 odkryto 10 stanowisk. Na podstawie zebranych kilku fragmentów ceramiki naczyniowej i nielicznych zabytków krzemiennych stwierdzono bliżej nieokreślone formy osadnictwa z: pradziejów; wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka); wczesnej epoki żelaza (okres rzymski); wczesnego średniowiecza (XI-XII w.); okresu nowożytnego [NID, AZP obszar 69-87].

Nazwa wsi pojawia się w źródłach historycznych w 1624 r. [APR, ZDP, sygn. 14890], lecz osada jest starsza.

Dobra opolskie początkowo należały do domeny wielkoksiążęcej (Wielkiego Księstwa Litewskiego) i były przekazywane w czasowe posiadanie osobom zasłużonym dla władcy. Sytuacja zmieniła się na początku XVI w., gdy wielcy książęta litewscy zaczęli nadawać te ziemie na własność dziedziczną. Jedną z obdarowanych wówczas rodzin byli Kopciowie (Kopotowie), którzy pochodzili z okolic Smoleńska.

W 1528 r. dobra opolskie stały się własnością dziedziczną Michała Wasylewicza Kopeta (Kopcia) [Wawrzyńczyk, 1951, s. 55]. Kolejnymi właścicielami dóbr opolskich byli Timofiej, Iwan, Fedor i Wasyl. Odtąd przez prawie 200 lat były one w posiadaniu Kopciów. W tym czasie ich właścicielami byli m.in. Łukasz Wasylewicz Kopeć (zm. 1621), jego syn Aleksander (zm. 1651) i wnuk Franciszek Aleksander (zm. 1701?), żonaty z Katarzyną Stankiewicz. Ostatnim męskim przedstawicielem rodu był ich syn Grzegorz (Hrehor) Kopeć, po którego śmierci (1720) całość dóbr przeszła na jego siostrę Franciszkę, zamężną wówczas z Karolem Załuskim. Mieli oni córkę Ludwikę Agatę, która wyszła za mąż za Józefa Sierakowskiego. Po śmierci matki (zm. 1756) dobra odziedziczyli jej synowie: Ignacy, Andrzej i Karol. Potem jedynym właścicielem dóbr pomniejszonych o wsie Lubiczyn, Chmielów i Kalinka został Ignacy. Podział spadku po Józefie Sierakowskim łączył się z przeniesieniem części jego zadłużenia na dobra opolskie. Od 1747 r. posiadaczami zastawnymi części folwarku Piechy i wsi Grabówka (20 tys. złp) oraz części wsi Mosty i Zaliszcze (prawie 15 tys. złp) zostali Stanisław i Jan Zawadzcy. Ten ostatni w 1756 r. odprzedał swoją część Mostów i Zaliszcza Stanisławowi Sobolewskiemu. Ten z kolei udziały w Zaliszczu przekazał w rozliczeniu klasztorowi Paulinów we Włodawie [LNB, Zbiory rkp. Czołowskiego, sygn. 344]. W 1789 r. posiadaczem zastawnym Zaliszcza był Bartłomiej Biesiadzki [APL, ArchSzlub, sygn. 61]. Po śmierci Ignacego, na mocy umowy zawartej w 1797 r. w Moskwie dobra opolskie, w tym i Zaliszcze przejęli Józef i Tadeusz Sierakowscy. Sprzedali oni je w 1801 r. Józefowi Szlubowskiemu. Już w 1805 r. jego spadkobiercy dokonali podziału masy spadkowej. W jego wyniku dobra podzielono na trzy części. Dobra Hołowno z folwarkami Horostyta, Zahayki, Lipówka i Zaliszcze otrzymał Antoni Szlubowski [APL OCh, HwW, sygn. 2/54]. Po nim w 1846 r. odziedziczył je jego jedyny syn Michał Szlubowski. W 1860 r. wydzielił on dobra Zaliszcze do odrębnej księgi hipotecznej. Po jego śmierci, w 1870 r. „w drodze przymusowego wykupu” nabyła je jego córka Marcela, żona Leonarda Ratomskiego. Już w następnym roku (1871) sprzedała ona ich część Julianowi Dąbrowskiemu i Krystynie Kaczyńskiej. W 1881 r. ta ostatnia swoją część sprzedała Gdali Friszmanowi i Franciszkowi Tymińskiemu, którzy jeszcze w tym samym roku przystąpili do ich parcelacji. Wcześniej, w 1873 r., jedna z części dóbr stała się własnością Mikołaja Perkowskiego, który też rozparcelował ją w latach 80. XIX stulecia [APL OCh, HwW, sygn. 2/709].

Wieś należała najpierw do parafii unickiej w Opolu, z kilkudziesięcioletnią przerwą od 1700 r., gdy przyłączono ją do parafii w Hołownie. Od 1875 r. znalazła się w prawosławnej parafii w Hołownie. Tymczasem katolicy obrządku rzymskiego należeli do parafii w Opolu (w okresie jej likwidacji, czyli w latach 1876-1919 do parafii rzymskokatolickiej w Sosnowicy).

W Zaliszczu po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. zezwalającym na zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, większość byłych unitów, czyli 278 przeszło na katolicyzm [Liber Conversorum parafii w Opolu]. W parafii prawosławnej w Hołownie w 1910 r. zamieszkiwało 902 prawosławnych, w tym w Zaliszczu – 92 [APL, KPCH, KV, sygn. 999, k. 47]. W 1913 r. we wsi i folwarku mieszkało 705 katolików i tylko 34 prawosławnych [Latawiec, 2012, s. 93–94]. Po II wojnie światowej jeden prawosławny właściciel gospodarstwa z Zaliszcza wyemigrował do ZSRR. 14 marca 1947 r. w Zaliszczu zamieszkiwało nadal 14 prawosławnych. W czerwcu 1947 r. w ramach akcji „Wisła” przesiedlono ich na tzw. Ziemie Odzyskane [Szumiło, 2013, s. 178].

Kolejną grupę, która zamieszkiwała tereny parafii opolskiej stanowili Żydzi. W 1913 r. w folwarku Zaliszcze mieszkało 7 Żydów [Latawiec, 2012, s. 93–94]. W 1928 r. do gminy żydowskiej w Wisznicach należeli: Berko Chołnicki, Abram Chołnicki, Lejb Chołnicki, Ajzyk Chołnicki, Herszko Kupersztajn i Josel Zysman z Zaliszcza [APL, UWL WSP, sygn. 834]. Większość z nich zginęła w czasie wojny, m.in. Hirsz Kupersztajn (zabity w Zaliszczu).

Dzieje oświaty we wsi opisał Krzysztof Latawiec, Historia szkół w gminie Podedwórze, Podedwórze-Lublin 2015 [https://www.researchgate.net/publication/378075481_Historia_szkol_w_gminie_Podedworze].

O mieszkańcach Zaliszcza w okresie przedrozbiorowym wiadomo niewiele. W 1800 r. w Zaliszczu w 28 gospodarstwach mieszkały 152 osoby. Według Tabelli z 1827 r. było tu 30 domów i 148 osób. W 1865 r. odnotowano 33 budynków mieszkalnych i 240 osób. Słownik Geograficzny informuje o 47 domach i 380 mieszkańcach w 1876 roku. Z kolei w 1887 r. w 67 budynkach zamieszkiwało 407 osób. Spis powszechny z 1921 r. informuje, że we wsi i kolonii w 81 budynkach zamieszkiwało 452 osoby, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 336, prawosławne – 58 i mojżeszowe – 58. Spis z 1943 r. wykazał 367 osób. Spis powszechny z 2021 r. informuje o 146 zameldowanych osobach [APL, ArchSzlub, sygn. 62, k. 285; Tabella miast, 1827, t. 2, s. 313; APL, BKdsW, sygn. 4; SGKP, 1880–1914, t. 14, s. 139; PKSG za 1887; Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118; Amtliches, 1943, s. 35].

Zdecydowana większość mieszkańców osady na przestrzeni dziejów utrzymywała się z rolnictwa. Do 1864 r., czyli ukazu uwłaszczeniowego znaczna część ziemi była użytkowana przez chłopów pańszczyźnianych. Odrabiali swoje powinności pańszczyźniane w okolicznych folwarkach.

Najstarszy zachowany inwentarz dóbr opolskich pochodzi z 14 VI 1624 roku. Dowiadujemy się z niego, że chłopi w Zaliszcza odrabiali swoje powinności w folwarku opolskim. Z każdej włóki musieli odrabiać 4 dni pańszczyzny (z koniem, wołami lub pieszo) tygodniowo przez cały rok, ponadto stróżować i odbywać podwody według kolejki oraz płacić ok. 3 złp 10 gr czynszu rocznego. Chłopi oczynszowani mieli płacić 12 złp od włóki. Ponadto wszyscy mieli przekazywać na rzecz dworu 2 korce parczewskie żyta, gęś, koguta, jajka, mannę oraz odbywać 6 tłok po 4 osoby i tyle samo po 2 osoby [APR, ZDP, sygn. 14890].

W 1864 r. we wsi w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 29 gospodarstw będących w posiadaniu 30 właścicieli. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1864 r. uwłaszczano 7 posiadaczy placów, 156 morgowe pastwisko i 217 morgowe pole wspólnoty. W wyniku jego realizacji włościanie z Zaliszcza otrzymali na własność 1086 mórg ziemi. Właściciele gospodarstw z Opola mieli prawo do następujących służebności: pozyskiwania po 24 fur opału rocznie (pozostali mieli prawo jedynie do 8 lub 20 fur opału), drewna – na naprawę i budowę budynków oraz na wozy, osie, koła, sanie i studnie z lasu dworskiego w miarę potrzeb. Gospodarstwa uzyskały także serwitut pastwiskowy, w ramach którego chłopi z Zaliszcza mieli prawo paść cały swój inwentarz na pastwisku Kowalewszczyzna, inaczej Zdubica oraz w lesie Sosnowym i Tywer [APL, ZTL, sygn. 3313]. W 1879 r. dokonano wykupu praw serwitutowych, za które chłopi otrzymali 90 mórg [APL OCh, HwW, sygn. 2/709].

W 1871 r. folwark Zaliszcze zajmował obszar 1028 mórg: w tym 351 mórg gruntów ornych i ogrodów, 277 mórg łąk, pastwisk mórg 87, 294 morgi lasu i 19 mórg nieużytków. Budynków folwarcznych murowanych – 3, drewnianych – 7, las urządzony [SGKP, t. 14, s. 349].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami. Ok. 1800 r. w Zaliszczu mieszkał m.in.: ekonom Antoni Pacek [APRwOpolu].

Przed XX w. ludność dotykały liczne choroby epidemiczne. Jedną z chorób nawiedzających co kilka lat ludność była ospa prawdziwa, np. w Zaliszczu zmarło na nią w 1802 r. 4 dzieci [APRwOpolu].

W styczniu 1897 r. na terenie gminy Opole doszło do licznych wystąpień przeciwko zasadom przeprowadzania powszechnego spisu ludności w imperium rosyjskim. 10 stycznia tr. chłopi z Opola Piotr Pawluczuk i Stepan Kisiel pojechali do Zaliszcza zabrali i zniszczyli ankiety spisowe i grozili ankieterowi. Mieszkańcy Zaliszcza aktywnie uczestniczyli również w akcji protestu przeciwko planom wydzielenia guberni chełmskiej i przyłączenia jej do generał-gubernatorstwa w Kijowie. Na przełomie 1908/1909 r. Koło Polskie w III Dumie Państwowej zorganizowało akcję pisania protestów w tej kwestii. List protestacyjny podpisały m.in. 323 osoby z Zaliszcza [Tarasiuk, 2010, s. 29].

Według „Raportu o stratach” we wsi w latach 1939–1944 z rąk okupantów niemieckich zginęło 34 osób [Raport, 2022, t. 3]. Po zakończeniu wojny na terenie wsi znajdowały się groby 2 jeńców radzieckich [APL, UWL – Wydz. Bud., sygn. 226]. Wśród ofiar z Zaliszcza byli mieszkańcy wsi aresztowani 26 lutego 1944 r. jako zakładnicy. Zostali oni rozstrzelani w zbiorowych egzekucjach. 2 marca 1944 r. w Wisznicach rozstrzelano: Franciszka Borsuka (l. 34), Pawła Stupaka (l. 33) i Juliana Czerwińskiego (l. 18) a 20 marca tego roku rozstrzelano Jana Słyszko (l. 30). Według spisu z 1968 r. w obozach koncentracyjnych śmierć ponieśli: Jan Borsuk (Dachau), Józef Borsuk s. Jana i Józef Borsuk s. Grzegorza (Majdanek). Poza wsią zginął Paweł Nikitnik a we wsi Stefan (parobek), nieznany z nazwiska pastuch oraz 48 Żydów [IPN, sygn. Lu1/17/16].