Antopol

Patrz hasło: Podedwórze.

Folwark początkowo nazywał się ,,Reterada” i istniał już w XVIII wieku, od lat 30. XIX ww. nazywano go Antopol. Ostatnia nazwa pochodzi od imienia właściciela dóbr opolskich Antoniego Szlubowskiego (1776-1848).

Folwark Antopol w latach 1844–1866 leżał w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. Antopol znajdował się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1919-1939) należał do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączono go do powiatu bialskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego, w latach 1975–1998 w składzie województwa bialskopodlaskiego. Od 1999 r. w powiecie parczewskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Ćwik i Reder, 1977].

Gminy dominialne wprowadzono na podstawie Konstytucji Księstwa Warszawskiego. Na mocy ustawy z 1809 r. powstały gminy wiejskie, na czele których stali wójtowie, którymi zostawali z urzędu właściciele dóbr ziemskich. Za zgodą władz zwierzchnich mogli wyznaczać swoich zastępców. Folwark Antopol pozostawał w gminie Opole [APL, MSGL, sygn. 167]. Po utworzeniu na mocy ukazu cara Aleksandra II gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wszedł w skład gminy Opole [APL, KWPB, sygn. 4]. W 1933 r. utworzono gromadę Antopol. Po likwidacji gmin w 1954 r. Antopol włączono do gromady Hołowno a w 1958 r. przeniesiono go do gromady Podedwórze. Od 1973 r. w gminie Podedwórze [LDW, 1933, nr 22, poz. 181; DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64; 1957, nr 11, poz. 58; 1972, nr 12, poz. 269].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.03.2024) częścią wsi jest Feliksów [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1864 r. w folwarku Antopol uwłaszczono osoby o następujących nazwiskach: Benedyczuk, Bernadyczuk, Bitko, Bujan, Dubiniuk, Golesiuk, Jakubiuk, Kondratiuk, Kuczer, Miszczuk, Pietruk, Sawicki, Walko, Wołos, Zołopicz i Żory [APL, ZTL, sygn. 3210].

W trakcie prowadzonych systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP w roku 2004 odkryto 4 stanowiska. Na podstawie zebranych kilku fragmentów ceramiki naczyniowej stwierdzono bliżej nieokreślone formy osadnictwa z: wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka i łużycka?); wczesnej epoki żelaza (kultura wielbarska); wczesnego średniowiecza (XI-XIII w.). Ponadto w obrębie dawnego założenia dworskiego (tzw. resztówki) zlokalizowano miejsce posadowienia nieistniejącego dworu (3 ćw. XIX-1 poł. XX w.) – obecnie znajduje się tu budynek szkolny wybudowany po drugiej wojnie światowej [NID, AZP obszar 69-87].

Pod koniec XVIII w. istniał folwark Rejterada. W latach 30. XIX stulecia folwark przebudowano, stał się on najpóźniej w 1838 r. siedzibą dóbr Antopol [APL OCh, HwW, sygn. 2/54].

Od 1805 r. właścicielem dóbr Hołowno z folwarkami Hołowno i Piechy oraz wsiami Kaniuki, Grabówka, Bojary i Mosty był Antoni Szlubowski. Nieco wcześniej utworzono w nich folwark Reterada (Antopol). W 1843 r. odłączono od nich dobra Piechy z wsiami Grabówka, Bojary i Mosty. Pomniejszone dobra Hołowno vel Antopol przypadły wówczas synowi Antoniego Feliksowi. Po jego śmierci w 1855 r. odziedziczyła je jego siostra Marianna, żona Andrzeja Piotrowskiego. Spadek po zmarłej w 1856 r. Mariannie Piotrowskiej odkupił jej mąż[APL OCh, HwW, sygn. 12]. W 1867 r. jego syn Adam Piotrowski sprzedał swoją część Mendlowi Gelenterowi, który z kolei pół roku później odsprzedał ją Natalii Piotrowskiej. W 1870 r. w związku z zawarciem małżeństwa z Henrykiem Zalewskim, swoją część sprzedała ich siostra Antonina. Następnie doszło do kolejnych transakcji kupna i sprzedaży, w wyniku których w czerwcu 1882 r. jedyną właścicielką dóbr Antopol i Piechy została Antonina Zalewska. Po sprzedaży dóbr Piechy, w jej rękach pozostały dobra Antopol, który posiadała z mężem Henrykiem do jego śmierci we wrześniu 1918 roku. Później do śmierci w 1936 r. była ich jedyną właścicielką hipoteczną, przekazała jednak zarządzanie nim w 1919 r. synowej Zofii Zalewskiej. Antonina zapisem testamentowym przekazała majątek Hołowno vel Antopol wnukowi Januszowi Zalewskiemu (zginął w Antopolu 22 października 1939). Po nim dziedziczyły jego siostry Maria (po mężu Rudniewska), Zofia (po mężu Sikorska) i Kazimiera. 29 września 1944 r. dobra należące wówczas do wspomnianych trzech sióstr zostały przejęte przez Skarb Państwa, a w 1946 r. sprzedano je okolicznym rolnikom [APL OCh, HwW, sygn. 3/21, 3/66].

Pod względem administracji kościelnej folwark Antopol powstał na terenie unickiej parafii w Opolu a po jej likwidacji w 1875 r. należał do parafii prawosławnej w Hołownie. Tymczasem przeważający w folwarku katolicy obrządku rzymskiego należeli do parafii w Opolu (w okresie jej likwidacji, czyli w latach 1876-1919, do parafii rzymskokatolickiej w Sosnowicy). Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. uznającym za zgodne z prawem przyjmowanie obrządku rzymskokatolickiego, większość byłych unitów, przymusowo włączonych do Cerkwi prawosławnej, czyli 64 osoby, skorzystała z zaistniałej możliwości [Liber Conversorum parafii w Opolu]. W 1913 r. w folwarku mieszkało 223 katolików i 28 prawosławnych [Latawiec, 2012, s. 93–94]. Po I wojnie światowej pozostali tu nieliczni prawosławni. Po II wojnie światowej ostatni wyemigrowali ZSRR. Do listopada 1946 r. wyjechało 5 właścicieli gospodarstw z Antopola [Szumiło, 2013, s. 178].

Kolejną grupą, która zamieszkiwała folwark stanowili Żydzi. W 1928 r. do gminy żydowskiej w Wisznicach należał Towja Fajgienbaum z Antopola [APL, UWL WSP, sygn. 834].

Dzieje oświaty we wsi opisał Krzysztof Latawiec, Historia szkół w gminie Podedwórze, Podedwórze-Lublin 2015 [https://www.researchgate.net/publication/378075481_Historia_szkol_w_gminie_Podedworze].

W 1865 r. odnotowano w folwarku 5 budynków zamieszkałych przez 60 ludzi. W 1887 r. w 2 domach było tylko 18 osób. Według spisu powszechnego z 1921 r. w folwarku i kolonii w 20 budynkach – 263 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 229, prawosławne – 26 i mojżeszowe – 8. Spis z 1943 r. wykazał 243 osób. Spis powszechny z 2021 r. informuje o 106 zameldowanych osobach [APL, BKdsW, sygn. 4; PKSG za 1887; Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 118; Amtliches, 1943, s. 35].

Zdecydowana większość mieszkańców Antopola w XIX stuleciu utrzymywała się z pracy w miejscowym folwarku. W 1864 r. w oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczano 22 posiadaczy placów mieszkalnych, którzy otrzymali w sumie 7,5 morgi ziemi [APL, ZTL, sygn. 3210].a

Po roku 1874 r. Antopol został rozbudowany i przebudowany. Powstała wtedy wieloczęściowa kompozycja z parkiem. Funkcje gospodarcze zostały przeniesione poza teren dawnych ogrodów, gdzie powstały nowe części: gospodarcza, gorzelnia i osada folwarczna. Zabudowania te oddzielała od ogrodów łąka z dwoma dużymi stawami pośrodku. W skład kompozycji wchodził ponadto sad zajmujący południowo-zachodnią część założenia [http://www.ogrodowy.minigo.pl/index.php/page/antopol].

Dobra Hołowno vel Antopol w okresie międzywojennym były bardzo zadłużone a ich właściciele mieli olbrzymie problemy z terminowym spłacaniem kolejnych rat kredytowych. Stale groziła im licytacja. W 1927 r. na 7 lat wziął je (bez dworu, sadu dworskiego i lasów) w „administrację poręczającą” Wacław Szczęśliwiecki. W 1929 r. w miejscowości działała gorzelnia [KAP, 1930, s. 578]. Władze państwowe w 1930 r. zwolniły dobra z obowiązkowej parcelacji. Jednak w 1936 r. podjęły ponownie decyzję o poddaniu ich przymusowemu wykupowi, jeśli właściciele nie dokonają parcelacji lub sprzedaży dóbr Państwowemu Bankowi Rolnemu w ciągu roku. W tej sytuacji w latach 1937-1938 rozparcelowano większość majątku, tj. 503 ha [APL OCh, HwW, sygn. 3/21].

W 1943 r. radzieckie oddziały partyzanckie spaliły dwór i gorzelnię oraz wystrzelały cały inwentarz żywy. Po wojnie, w 1944 r. cały majątek łącznie z siedliskiem dworskim został rozparcelowany. W dawnym czworaku (później zamienionym na oborę) otworzono szkołę. Ok. 1967 r. szkoła została przeniesiona do nowego budynku. W 1976 r. założono Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną w Antopolu, która skupiła znaczną część gruntów należących dawniej do majątku [http://www.ogrodowy.minigo.pl/index.php/page/antopol].

Wstrząsem dla mieszkańców Antopola był wybuch I wojny światowej w 1914 roku. Pierwszym jej przejawem był pobór do wojska rezerwistów. Dokumenty archiwalne pozwalają na ustalenie listy pierwszych zmobilizowanych wyznania prawosławnego w okolicach Opola. Już 1 sierpnia 1914 r. karty mobilizacyjne otrzymało 2 mężczyzn z Antopola [APL, CHKP, sygn. 4428]. W następnych dniach zmobilizowano kolejnych mężczyzn z miejscowości, m.in. Iwana Walczuka [https://gwar.mil.ru/]. Najtragiczniejszym wydarzeniem w czasie wojny było jednak wypędzenie części ludności przez wycofujące się wojska rosyjskie w sierpniu 1915 roku.

Według „Raportu o stratach” we wsi w latach 1939–1944 z rąk okupantów niemieckich zginęło 5 osób [Raport, 2022, t. 3]. Według spisu z 1968 r. w listopadzie 1942 r. Niemcy rozstrzelali w Antopolu: ogrodnika Mariana Mikołajczyka oraz Piotra Kozioła i Jana Sołtana z Opola i Szymona Gleba, Stanisława Hołowacza i Piotra Zielonkę z Mostów [IPN, sygn. Lu1/17/16]. Po zakończeniu wojny na terenie wsi znajdowały się groby 5 jeńców radzieckich [APL, UWL – Wydz. Bud., sygn. 226]. 23 lipca 1944 r. zginął partyzant z Antopola Stanisław Mazurek (l. 18).