Rossosz

(dostęp do poniższych stron WWW w dn. 28-29 marca 2024 r.)

URZĄD GMINY ROSSOSZ  

Na stronie Urzędu w zakładce „Gmina” znajdują się wszystkie ważne informacje prezentujące jednostkę w następującym porządku: Aktualności ; Historia  (opracował: Marek Kulawiec w 2107 r. ); Zabytki  (Opracował: Marek Kulawiec w 2017 r.);  OSP (z historią jednostki w Rossoszu); Stowarzyszenia , Parafia   (z krótką historią parafii) ; Galeria   (fotografie z wydarzeń gminnych od 2019 r. ); Strategie

Na pasku poziomym strony Urzędu Gminy w zakładce „Samorząd” znalazły się informacje dotyczące jego struktury i, co ważne, Zarządzenia wójta   (od 2012 r.); Uchwały Rady Gminy    (od 2005 r.) oraz protokoły jej sesji  (od 2006 r.). Znaleźć tu można również listę jednostek organizacyjnych gminy  i wykaz ośmiu sołectw 

Ważną rolę informacyjną (funkcjonowanie gminy na tle powiatu i wojeówdztwa) pokazuje zakładka Archiwum Publikacji  

Strategia Rozwoju Ponadlokalnego Doliny Zielawy 2023–2030 (plik pdf)

Lista projektów realizujących cele strategiczne Strategii Rozwoju Ponadlokalnego Doliny Zielawy 2023–2030 (plik pdf)

Raport o stanie gminy Rossosz za rok 2018  (plik pdf)

Gmina wiejska Rossosz powiat bialski (statystyka)  

Urząd Gminy Rossosz  (informacje na temat Urzędu są powielone na e-biuletyn.pl  

Gmina Rossosz  

Gmina Rossosz – dane demograficzne (plik pdf)

Gmina Rossosz w liczbach (plik pdf)

SOŁECTWA GMINY ROSSOSZ

Bordziłówka

Wieś Bordziłówka w liczbach

Bordziłówka

Kożanówka  

Wieś Kożanówka w liczbach

Mokre (powiat bialski)  

Wieś Mokre w liczbach

Miejscowość Mokre podzielona jest na 2 sołectwa: Mokre I i Mokre II  

Musiejówka

Kolonia Musiejówka w liczbach

Romaszki  

Wieś Romaszki w liczbach

Romaszki 1., [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 732.  

Rossosz (powiat bialski)  

Wieś administracyjnie jest podzielona na dwa sołectwa Rossosz I i Rossosz II  

Wieś Rossosz w liczbach

Rossosz al. Rossosze (6), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 776.  

AKTUALNOŚCI

Radio Biper z tagiem Rossosz   

BiperTv z tagiem Rossosz   

„Słowo Podlasia” z tagiem Rossosz  

„Dziennik Wschodni” z tagiem Rossosz  

BiałaPodlaska24 z tagiem Rossosz  

„Dziennik Wschodni” z tagiem Rossosz  

PRASA, PUBLICYSTYKA

„Rossosz : ważne wieści różnej treści”. Miesięcznik  (periodyk wydawany od 2008 roku –patrz: część numerów zdigitalizowana, rok 2017, 2012 i 2008)

JEDNOSTKI GMINY, OŚWIATA

Zespół Placówek Oświatowych w Rossoszu  

Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Rossoszu 

KULTURA:

Gminny Ośrodek Kultury w Rossoszu    (od 1984 r.) Bogata strona z podziałem na, Aktulaności  ; Wydarzenia  ; Zajęcia cykliczne  ; Galeria (z zakładką Rossosz na starych fotografiach  

Gminny Ośrodek Kultury w Rossoszu na Fb  

Gminna Biblioteka Publiczna w Rossoszu   

Gminna Biblioteka Publiczna w Rossoszu z filią GBP w Romaszkach  

Orkiestra Dęta OSP Rossosz (historia, autorzy: Dorota Dziurda i Krzysztof Guz)  

STOWARZYSZENIA

Koło Gospodyń Wiejskich „Rossosz” w Rossoszu (od 2019 r.)

Parę słów o KGW Rossosz  

Koło Gospodyń Wiejskich „Rumianki” z Romaszek    

Koło Gospodyń Wiejskich „Rumianki”   

Ochotnicza Straż Pożarna Rossosz – Historia Jednostki  

OSP w Rossoszu  

Ochotnicza Straż Pożarna w Rossoszu  

Historia OSP w Rossoszu  

OŚWIATA, JEDNOSTKI ORGANIZAYJNE GMINY

Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Rossoszu  

Zespół Placówek Oświatowych w Rossoszu   ; patrz też inna strona  

ŻYCIE RELIGIJNE

Parafia pw. św. Stanisława B. M. w Rossoszu (historia parafii)  

Parafia Rzymskokatolicka p. w. św Stanisława Biskupa Męczennika w Rossoszu  

Parafia Rossosz  

Parafia Św. Stanisława BM, Rossosz (Dekanat wisznicki)  

HISTORIA

Bialski informator samorządowy: gmina Rossosz, Biała Podlaska 2001      

Rossosz : jednodniówka: sierpień 2004  (oprac. E. Koziara)  

T. Demidowicz, Rossosz. Zarys dziejów, Biała Podlaska 1999   (bibliografia  s. 21)

A. Panasiuk, Wsie dzisiejsze – miasta niegdysiejsze. Z problematyki dawnych miasteczek pogranicza polsko – litewskiego (XVI – XXI wieku)

M. Bujnik, Dom wiejski we wsi gminnej Rossosz we wspomnieniach mieszkańców (komunikat naukowy)  

J. Gmitruk, Stefan Skoczylas 1918-1945 : (biografia dowódcy BCh na Podlasiu), Biała Podlaska 2008   

Bitwa pod Rossoszem (17 listopada 1863)  

Zasadzka i starcie na ulicach. Bitwa pod Rossoszem  

Powstańcza Lubelszczyzna – Rossosz  

Historia miejscowości Rossosz  

Historia społeczności żydowskiej w Rossoszu  

Synagogi, domy modlitwy, mykwy w Rossoszu  

Tablica pamięci ofiar Zagłady w Rossoszu

Rossosz – akcja „Reinhardt”

ZABYTKI, TURYSTYKA

Zakładka Turystyka na stronie Urzędu Gminy    poza aktywną Mapą znajduje się w fazie budowy (Informator turysty, Baza noclegowa)

Kościół parafialny pw św. Stanisława BM   patrz także: drewniana architektura sakralna    

Kościół w Rossoszu  

Figurka św. Jana Nepomucena  

Nagrobek Anny Onufriewny Maksymowiczowej (zm. 1900)    

Dawny cmentarz prawosławny w Rossoszu   

Dawny cmentarz unicki w Rossoszu     

Dawny cmentarz żydowski w Rossoszu  

Rossosz – atrakcje turystyczne

Rossosz – atrakcje i zabytki  

J. Chodkowska-Miszczuk, Obszar turystyczny Dolina Zielawy w kontekście wykorzystania energii słonecznej,” Studia Ekonomiczne i Regionalne” Tom V, Nr 2, 2012

Promocja kultury i turystyki na terenie obszaru turystycznego Dolina Zielawy  

Gmina Rossosz: walory przyrodnicze  

SPORT

 Uczniowski Ludowy Pożarniczy KS ”Orzeł” w Rossoszu  

VIDEOTEKA:

Rossosz na kanale Youtube  

Film promocyjny Rossosza i okolic

Rossosz nasza mała Ojczyzna (autor: Ł. Sokołowski )  

Rossosz, historia (autor K. Tryczuk)  

Romaszki historia  

Rossosz – Szkoła Podstawowa w Rossoszu – Kompleks szkolny w Rossoszu  

Ochotnicza Straż Pożarna w Rossoszu  

Sesje Rady Gminy Rossosz   (od 2018 roku do grudnia 2023 r.)

Filmiki z życia gminy dostępne na kanle Biper TV   

Dożynki 2019 Występ Orkiestry Dętej OSP Rossosz  

Koło Gospodyń Wiejskich w Rossoszu (kulinaria)  

Romaszki 2009  

W dokumencie z 1576 r. mamy zapis Rososze [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322]. W spisie mieszkańców z 1662 r. występuje zapis Rososz [AVAK, t. 33, s. 451]. Na tzw. mapie Heldensfelda (1801–1804) zapisana została jako Rossosz. Nazwa wsi pochodzi od słowa rososza – oznaczającego rozchodzące się widłowato drogi, rzeki. W tym przypadku chodzi o rzeki Zielawę i Muławę [NMP, 2015, t. 11, k. 87].

Podlasie, do którego zaliczano okolice Rossosza w XV w., należało generalnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w jego ramach do bardzo rozległego województwa trockiego. W 1513 r. król Zygmunt I utworzył samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie, składające się z ziem: drohickiej, bielskiej, mielnickiej, brzeskiej, kobryńskiej i kamienieckiej. Interesujące nas dobra, w tym także Rossosz, znalazły się w powiecie brzeskim. Na mocy reform administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w 1566 r., z dotychczasowego województwa podlaskiego wydzielono powiaty brzeski, kobryński i kamieniecki, tworząc z nich nowe województwo brzesko-litewskie ze stolicą w Brześciu [Litewskim]. W 1569 r. w związku z unią lubelską, województwo podlaskie zostało wcielone do Korony, zaś brzesko-litewskie pozostało w Wielkim Księstwie Litewskim [szerzej na temat podziałów administracyjnych Podlasia zob. m.in. Maroszek, 2013, s. 15–139; Wawrzyńczyk, 1951, s. 14–37; Michaluk, 2002, s. 25–51; Flisiński, 2003, s. 34–57]. Granica województw podlaskiego i brzesko-litewskiego stała się jednocześnie granicą między Koroną a Litwą. Jej przebieg budził liczne spory i wątpliwości. Rossosz początkowo pozostawał w województwie brzesko-litewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sytuacja zaczęła komplikować się począwszy od lat 70. XVI wieku. Kasper Dembiński, poślubiwszy w 1575 r. Marynę Kopciównę stał się właścicielem dóbr horodyskich, w tym Rossosza. Słynął z dość konfliktowego charakteru i częstych procesów sądowych [Pamiętniki o Koniecpolskich, 1842,s. 204–212]. Będąc „koroniarzem” unikał stawania i rozstrzygania swych spraw przed sądami ziemskim i grodzkim w Brześciu. Konsekwentnie swoje sprawy kierował do grodu w Mielniku w województwie podlaskim. Szczególnie było to widoczne po 1580 r., kiedy został podkomorzym mielnickim. Jeśli zaznaczymy, że do głównych kompetencji podkomorzego należało rozstrzyganie sporów granicznych, to upór Dembińskiego co do przynależności administracyjnej jego dóbr wydaje się zrozumiały. We „własnym” grodzie mógł bezpośrednio wpływać na wydawanie korzystnych dla siebie wyroków. Upór i konsekwencja Dembińskiego przyniosły skutek. W dokumencie z 1576 r. dobra horodyskie określane były już jako leżące w „ziemi podlaskiej”. Z kolei w 1578 r. mowa była już wyraźnie o województwie podlaskim. O ile jeszcze w rejestrach podatkowych województwa podlaskiego z 1580 r. dobra horodysko-rossoskie nie były uwzględnione, o tyle od przełomu XVI i XVII w. do III rozbioru Rzeczypospolitej, dobra te zaliczane były konsekwentnie do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego. Zważywszy, że tzw. trakt wohyńsko-łomaski zaliczany był z reguły do Litwy, należy podkreślić, że interesujące nas dobra nie miały bezpośredniej łączności terytorialnej z ziemią mielnicką. Były jej enklawą, otoczoną ziemiami województw brzeskiego i lubelskiego AGAD, MK, sygn. 114, k. 322–324, sygn. 122, k. 184–189; Urzędnicy podlascy, 1994, s. 115; Ternes, 2018, s. 8; Alexandrowicz, 1990, s. 91–97].

Po III rozbiorze Rzeczypospolitej miejscowość znalazła się w cyrkule bialskim (Galicji Zachodniej w zaborze austriackim). Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, w 1810 r. weszła w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, w wyniku reformy administracyjnej z 1816 r., znalazła się w powiecie bialskim obwodu bialskiego województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu bialskim powiatu bialskiego guberni lubelskiej, a od 1867 r. w powiecie bialskim guberni siedleckiej (w latach 1912–1915 guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę należała do powiatu bialskiego województwa lubelskiego (1918–1939) a w czasie okupacji niemieckiej dystryktu lubelskiego (1939–1944). Następnie ponownie w powiecie bialskim województwa lubelskiego (1944–1974). W latach 1975–1998 w województwie bialskopodlaskim. Potem znów w powiecie bialskim województwa lubelskiego.

W 1864 r. na mocy ukazu cara Aleksandra II w Królestwie Polskim powstały gminy samorządowe, które nie objęły jednak części miast, w tym i Rossosza [APL, KWPB, sygn. 4]. Gmina Rossosz powstała dopiero w 1870 r. po utracie przez niego prawa miejskiego. Była ona specyficzna, gdyż w odróżnieniu od sąsiednich obejmowała tylko jedną miejscowość.

W 1931 r. do opisywanej jednostki przyłączono wieś Romaszki [DzU, 1931, nr 28, poz. 1819]. W 1933 r. do gminy Rossosz wchodziły gromady Rossosz [obejmującej osadę Rossosz, przedmoście Rossosz, kolonię Szelest i kolonię Zabaszta], Romaszki, Romaszki Kolonia, Bordziłówka i Sowinne [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. W 1941 r. połączono w jedno sołectwo Romaszki i Romaszki Kolonię, w miejsce sołectwa Sowinne utworzono sołectwo Mokre i stworzono nowe sołectwo Korzanówka (potem Kożanówka) [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W czasie okupacji niemieckiej w 1943 r. gminę Rossosz przyłączono do gminy Łomazy. Odtworzono ją w sierpniu 1944 r. [DzU, 1944, nr 2, poz. 8 (art. 11)]. W 1947 r. zamierzano przyłączyć do niej wsie Kozły i Kolembrody oraz Rowiny, jednak planu tego nie zrealizowano [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. Po likwidacji gmin w 1954 r. powstała gromada Rossosz w skład której weszły: Rossosz, Bordziłówka, Mokre i Kazanówka [DUWRNwL, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1955 r. przyłączono do niej Romaszki [DUWRNwL, 1956, nr 5, poz. 15]. W 1973 r. kiedy przywrócono gminy, Rossosz włączono do gminy Łomazy [DUWRNwL, 1972, nr 12, poz. 269]. Gminę Rossosz wydzielono z gminy Łomazy rozporządzeniem z 17 grudnia 1983 r., w jej skład weszły Rossosz, Bordziłówka, Mokre, Romaszki, Kożanówka i „część obszaru wsi Kozły pod nazwą Musiejówka” [DzU, 1983, nr 70, poz. 314].

Wójtami gminy Rossosz byli m.in.: M. Trocewicz (1919), Jan Kuzawiński (1919), Maciej Trocewicz (1924), Szymon Bancarzewski (1927-1928), Aleksander Koprjaniuk (1928), Piotr Ułanowicz (1935-1939 [aresztowany w marcu 1941 r., 24 maja 1941 r. trafił do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie zmarł 29 września 1941 r.]), Wacław Kałdun (1948, aresztowany), Władysław Głowacki (1948), Bogdan Sadownik (1949-1950), Bronisław Polubiec (1950) [APL, SPBialskie, sygn. 193, 225, 243, 447; APL OR, AGRossosz, sygn. 11, 16].

Do rady gminy w listopadzie 1919 r. należeli: Szymon Bancarzewski, Marceli Bujnik, Jan Gąsiewicz, Mateusz Głowacki, Teofil Karwacki, Julian Korszeń, Józef Kulicki, Mieczysław Kuzawiński, Jan Makaruk, Józefat Ossowski, Antoni Ułanowicz i Franciszek Wiczuk [APL, SPBialskie, sygn. 236 ].

Sołtysami w Rossoszu byli m.in.: Stanisław Kukawski (1945-1946), Józef Firysiuk (1949-1950) [APL OR, AGRossosz, sygn. 16].

Według Krajowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (stan na 1.03.2024) częściami Rossosza są: Kątek, Miasto, Rynek i Wygon, kolonie Brzozówka, Karaczony, Zabaszta i Zagórek [https://eteryt.stat.gov.pl/].

W 1854 r. w obecnych granicach administracyjnych Rossosza odnotowano następujące nazwy fizjograficzne: Brzozówka, Karaczony, Kątek, Miechowe, Osowate, Przydatki, Rynek, Skawarolszczyzna, Szirowa, Wygon, Zabaszta i Zagóra [APL, Zbiór planów różnych urzędów, sygn. 54].

W spisie sporządzonym w roku 1662 na potrzeby wybierania podatku, tzw. pogłównego, odnotowano następujące nazwiska mieszkańców Rossosza: Bałaiuk, Bałaj, Bancaryk, Biłuszczyk, Bobczyk, Borowik, Borsuk, Bubczyk, Buinik, Buino, Buka, Buksa, Caruk, Cedrowski, Chiersiuk, Chodko, Choroszczuk, Chwiruk, Chwon, Ciuma, Culuyczyk, Czaska, Czuchowczyk, Czuchowiec, Czyż, Dubik, Dziewuski, Filipik, Głowa, Gresiuk, Gulai, Haciuk, Haponik, Hlebowicz, Hlinczyk, Horłaczyk, Hryniuczyk, Hutik, Ihnatik, Jowczyk, Jóźwik, Jurczyk, Jurczyk, Kaczaniuk, Kalinczyk, Kalinik, Karpik, Karpowicz, Kiczyk, Kisło, Klimczycki, Knyszyk, Konaszyk, Kondoryk, Kopryanik, Korszunik, Kosinka, Kotik, Kowal, Kozaczyk, Kozłowicz, Krumel, Krupicz, Kupczyk, Kurel, Kurelik, Kurhan, Kusznierczyk, Kusznierzyk, Kuzawa, Kuzmik, Lenarcik, Lewczyk, Lipieniec, Lipiński, Litwinik, Luszyk, Łobacki, Łucik, Makaryk, Małczan, Maslonka, Mikłaszewicz, Misienciuk, Mitiuczyk, Moskaluk, Myszczyk, Naraiski, Naumik, Naumowicz, Neukad, Nowak, Oleszczyk, Oliszczyk, Osowski, Paino, Panczuk, Paszczyk, Perchuc, Piczyk, Pik, Polubiec, Popik, Prochniewski, Procieyczyk, Pusternik, Puszczyk, Puszka, Rabko, Rekocik, Romaszko, Samonik, Seroka, Sidoryk, Siniaczyk, Skibniewski, Skrobaczyk, Skrobak, Snitczuk, Sobieszyk, Sochowicz, Staciuk, Steciuczyk, Steciuk, Sterlikowicz, Szafraniuk, Szawło, Szeplik, Szymaniuk, Świderski, Tereszczuk, Tomaszewicz, Trimudik, Trociuk, Tuliński, Ustrzyszec, Wabczyk, Walczyk, Wawyszewicz, Weremczyk, Węgrzyn, Wicz, Wodonosik, Wołodczuk, Woszczyk, Żabka i Żuczyk. Poza tym mieszali tu Żydzi: Abramowicz, Joskowicz, Slomowicz i Woroszylik [AVAK, t. 33, s. 451–454, 474-475].

W 1864 i 1866 r. w Rossoszu uwłaszczono osoby o następujących nazwiskach (zastosowano zapis nazwisk w wersji polskiej, na podstawie starszych dokumentów): Abramowicz, Bancarzewski, Biełuszka, Bojarczuk, Boncarewicz, Brukalski, Brzowski, Bujnik, Choroń, Czerenowski, Doroszuk, Furmaniuk, Gąsiewicz, Głowa, Głowacki, Grochowski, Hryniewski, Hryń, Jakoniuk, Jaroszuk, Józefaciuk, Kalinowski, Kapucha, Karwacki, Klim, Kluj, Knyszewski, Korszon, Kozłowski, Krać, Kupryaniuk, Kuzawiński, Lewczuk, Łanowicz, Mackiewicz, Majewski, Makaruk, Marcinkiewicz, Matiejczyk, Mazuryk, Melanowicz, Miczko, Mojsa, Nescioruk, Niczyporuk, Niedźwiedzki, Niedźwiedź, Osipowicz, Ossowski, Pajnowski, Pasternak, Pawłowski, Perchuć, Polubiec, Pradziuch, Prokopiuk, Sacewicz, Sadownik, Sawicki, Sawoniuk, Semenowicz, Siejka, Steckiewicz, Stefanczuk, Stępiński, Syrytczyk, Szałata, Szypulski, Szyszkowska, Tereszczuk, Tremeski, Trocewicz, Ułanowicz, Us, Weremko, Wiczuk, Wołodkiewicz, Zadziorka i Zalewski oraz Żydów, m.in.: Chimmelfarb, Cukierman, Ekkier, Feferker, Fogiel, Frydmann, Jabłonka, Katz, Stulman, Szczupak, Teperman, Towie, Zylbersztein [APL, ZTL, sygn. 85].

Najstarsze informacje o przypadkowych znaleziskach archeologicznych pochodzą z lat 50. ubiegłego stulecia. Pierwsze dotyczy „urny z przepalonymi kośćmi ludzkimi” znalezionej na kulminacji wzniesienia położonego na północ od zabudowań wsi – przypisanej ludności kultury łużyckiej [Gurba 1953, 194; także Dąbrowski 1972, 129; Żółkowski 1988, 86-87]. Kolejne odnosi się do żelaznej sprzączki do pasa – łączonej z wczesną epoką żelaza – kulturą wielbarską [Gurba 1955, 162; także Godłowski 1985, 181; Żółkowski 1988, 87]. Około roku 1960 na terenie wsi, w bliżej nieznanym miejscu wyorano „garnek gliniany z popiołem i węglami oraz siekierkę zardzewiałą, z literą wyłożoną złotym drutem” [Żółkowski 1988, 87].

W trakcie prowadzonych w roku 1987, 1992 i 1993 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto kilkanaście nowych stanowisk archeologicznych. Na podstawie zebranych nielicznych fragmentów ceramiki naczyniowej, stwierdzono bliżej nieokreślone osadnictwo z: neolitu – kultura amfor kulistych; późnej epoki brązu – kultura łużycka; wczesnej epoki żelaza – kultura wielbarska; średniowiecza wczesnego (VIII-X w.; XII-XIII w.) i późnego; okresu nowożytnego. Z tą ostatnią fazą, na podstawie wywiadu z miejscową ludnością, na północnym skraju obecnych zabudowań zlokalizowano rejon dawnej cerkwi, budynku(-ków) mieszkalnych, cmentarza. Ponadto uzyskano informacje o znalezionych w garnku bliżej nieokreślonych srebrnych monetach [NID, AZP obszary 64-86, 65-86 i 65-87].

Nie wiadomo kiedy postała miejscowość. Pierwsza wzmianka pisana o niej pochodzi z 1551 roku, ale jest ona starsza [Archiwum Sanguszków, t. 6, s. 117].

W dokumencie z 10 września 1551 r. wydanym w Horodyszczu wymieniono „miesto Rososz” [Archiwum Sanguszków, t. 6, s. 117]. W XIX w. za najstarszą wzmiankę o prawie miejskim Rossosza uważano jednak wpis w Metryce Koronnej z 29 listopada 1576 r., informujący o zapisie miasta przez Marynę z Kopciów Dembińską mężowi Kasprowi [AGAD, KRSW, sygn. 3926, k. 6-7]. Nie znany jest oryginalny przywilej lokacyjny, który miał spłonąć w czasie napadu na miasto niesubordynowanych żołnierzy w 1640 roku [Wymieniane w literaturze oddziały Lisowczyków w tym czasie już nie istniały]. Jego potwierdzenia dokonał 6 lipca 1645 r. Zbigniew Firlej [Demidowicz, 1999, s. 7-8; Średzińska, 2011, s. 32]. Do upadku Rzeczypospolitej miasto posiadało własne organy samorządowe i księgi miejskie. Po powstaniu Królestwa Polskiego w 1815 r., wprowadzono prawo mające ujednolicić administrację miejską. Każde miasto zostało zobligowane do utrzymywania burmistrza. W tym celu musiano opłacać coroczną składkę. Wobec braku zainteresowania utrzymaniem miejskości Rossosza przez jego właścicieli, mieszczanie w 1818 r. sami zobowiązali się utrzymywać burmistrza.

Burmistrzami w Rossoszu byli m.in.: Jan Skibniewski (1636 r.), Nahum Szwirydewicz (1648), Siemion Paszczyk (1662) i w XIX w. Dominik Knyszewski, Józef Szyler i Tomasz Kostański. Rajcami miejskimi byli m.in. Krzysztof Hertlikowicz, Mathei Karpowicz i Iwan Lipiński (1648) [APL OR, HBP, sygn. 700; AGAD, KRSW, sygn. 3926].

Prawo miejskie utraciła Rossosz, jak wiele innych miasteczek, z dniem 13 stycznia 1870 r. [DPKP, 1869, t. 69, nr 239].

Prezentując sytuację własnościową Rossosza należy zwrócić uwagę, że jego właściciele nigdy nie zamieszkiwali w tej miejscowości, nie wykształcił się więc w niej ośrodek dworski.

W XV wieku ziemie te należały do domeny królewskiej (hospodarskiej). Pierwszym znanym prywatnym właścicielem Rossosza został Wasyl Andriejewicz Połubiński, dworzanin, marszałek hospodarski, starosta mścisławski i radomylski. Centrum jego włości było Horodyszcze, gdzie zbudował on gród [AVAK, t. 33, s. 375–377]. Po śmierci Wasyla dobra horodyskie, w tym i Rossosz, przejęli jego syn Iwan, wespół z bratanicą Maryną Lwowną, która z małżeństwa z Iwanem Kopciem miała córkę również Marynę. Maryna Lwowna w 1563 r. została wdową i dość szybko po raz drugi wyszła za mąż, tym razem za Stanisława Naruszewicza. Doszło do konfliktu rodzinnego zakończonego podziałem dóbr [AVAK, t. 33, s. 83–84]. Konflikt został zakończony, kiedy ostatnia dziedziczka fortuny Połubińskich Maryna Iwanowna Kopciówna, poślubiła w 1575 r. Kaspra Dembińskiego, syna kanclerza koronnego Walentego Dembińskiego. Okazał się on sprawnym gospodarzem, umiejącym dbać o stan gospodarczy i prawny swoich dóbr. Udało się mu zawrzeć porozumienie ze zwaśnionymi stronami i od przełomu lat 70. i 80. XVI w. stał się niekwestionowanym właścicielem całości dóbr rossosko-horodyskich [AGAD, MK, sygn. 114, k. 322–324; AGAD, MK, sygn. 122, k. 184–189; APL, KGL, Relacje, sygn. 69, k. 1155–1167].

Małżeństwo Kaspra i Maryny Dembińskich doczekało się trzech córek: Agnieszki, Zofii i Doroty. Pierwsza z nich poślubiła Stanisława Trzcińskiego, późniejszego kasztelana sochaczewskiego. Zofia miała poślubić Aleksandra Koniecpolskiego. Zanim doszło jednak do ślubu zmarła jej matka Maryna. Zofia wraz z siostrą Dorotą czas żałoby po matce postanowiły spędzić w klasztorze bernardynek na Stradomiu w Krakowie. Okazało się jednak, że postanowiły złożyć śluby zakonne. Aleksander Koniecpolski postanowił siłą odzyskać narzeczoną. W Wielki Piątek 1612 r. dokonał napadu na klasztor, wysadził drzwi „petardami” i uprowadził obydwie siostry Dembińskie [Pamiętniki o Koniecpolskich, 1842, s. 162–163; 204–212]. Wkrótce w Koniecpolu poślubił Zofię Dembińską, która urodziła syna Jana Przedbora, lecz sama niedługo potem zmarła. Aleksander Koniecpolski poślubił wówczas jej młodszą siostrę Dorotę, z którą miał synów Jakuba i Stanisława oraz córki Barbarę i Zofię. Małżeńskie perypetie Aleksandra Koniecpolskiego nie tylko wywołały skandal obyczajowy na skalę całej Rzeczpospolitej, ale także ściągnęły na jego głowę kary kościelne (ekskomunikę) i świeckie (infamia). Dopiero za wstawiennictwem hetmana Stanisława Koniecpolskiego, sejm w 1625 r. zniósł z niego infamię.

Tymczasem po śmierci pierwszej żony Kasper Dembiński poślubił Krystynę z Uhrowieckich. Z małżeństwa tego urodziła się córka Franciszka Katarzyna. W 1620 r. Kasper zmarł, pozostawiając dość skomplikowaną sytuację majątkową. Do schedy po nim zgłosiły swe pretensje jego dwie wnuczki Bełżecka i Rzeczycka (córki Agnieszki z Dembińskich Trzcińskiej), córka Dorota, wnuk Jan Przedbor Koniecpolski oraz oczywiście wdowa Krystyna z Uhrowieckich. Około czterech lat trwały kłótnie spory i procesy między stronami [Wiele szczegółów związanych z tymi sporami znaleźć można w księgach grodzkich lubelskich, np. APL, KGL, Relacje, sygn. 50, k. 162–163, 192–193; sygn. 51, k. 246–256, 423–424; sygn. 52, k. 60–63, 319–320]. Sytuacja uspokoiła się dopiero, kiedy kuratelę nad dobrami horodysko-rossoskimi przejęli hetman Stanisław i kasztelan chełmski Samuel Koniecpolscy. Dzięki ich pośrednictwu zakupił je w 1625 r. Mikołaj Firlej, kasztelan wojnicki i starosta lubelski. W ten sposób dobra te na ponad sto lat znalazły się w rękach Firlejów [ANK, ZZG, sygn. 180, k. 17–28]. Zaznaczyć jednak należy, że była to transakcja zwana potocznie wyderkafem. W jej wyniku za zapłaconą kwotę Firlej nie zyskiwał pełni praw do dóbr, a prawo do pobierania rocznych procentów, Koniecpolski zachowywał zaś prawo ich odkupu za pierwotną kwotę. Sytuacja ta zmieniła się dopiero 3 marca 1642 roku. Wówczas hetman Stanisław Koniecpolski przekazał dobra z Rossoszem swoim bratankom i bratanicom, dzieciom Aleksandra Koniecpolskiego i Zofii oraz Doroty Dembińskich, ci zaś tego samego dnia, bez prawa odkupu, przekazali je synowi Mikołaja Firleja (zm. 1636), Zbigniewowi Firlejowi (zm. 1649), staroście lubelskiemu [AGAD, MK, sygn. 185, k. 658–674]. Następnym właścicielem Rossosza i okolic był syn Zbigniewa – Mikołaj Andrzej, rotmistrz wojsk królewskich, starościc lubelski (zm. ok. 1678). Mikołaj Andrzej Firlej mając spore kłopoty finansowe dość często zadłużał, bądź puszczał w dzierżawę poszczególne dobra. Kolejnym właścicielem interesujących na dóbr był Józef Stanisław Firlej, ostatni męski przedstawiciel tej linii Firlejów. Zmarł on w 1697 r., przekazując wszystkie swe dobra żonie Elżbiecie z Frąckiewiczów i córce Mariannie (Marii Kazimierze) [Leśniewska, 1998, s. 99–116]. Ta ostania zawarła związek małżeński z Karolem Sapiehą z Wisznic (zm. 1768). Ślub ten wywołał wiele kontrowersji a małżeństwo było bardzo burzliwe. Ostatecznie przynajmniej formalnie trwało ono aż do śmierci Marianny (zm. 1738). Po jej śmierci dobra horodysko-rossoskie przeszły w spadku na rzecz najbliższego krewnego po linii Firlejów, tj. Józefa Potockiego (syna Andrzeja i Anny Rysińkiej, której matka pochodziła z Firlejów – stąd wynika powtarzany w literaturze błąd, że Rysińscy byli właścicielami Rossosza). Ten prawie natychmiast sprzedał te dobra stryjecznemu bratu Jerzemu Potockiemu. Po jego śmierci uległy one podziałowi. Rossosz stał się własnością jego syna Stanisława (zm. 1760). Następnie dobra przejął jego syn Piotr (zm. ok. 1770), a po nim jego bracia Józef i Wincenty.

Realnie jednak po śmierci Marianny Sapiehowej dożywotnim posiadaczem Rossosza był Karol Sapieha (zm. 1768 r.). Poza tym dobra te były bardzo zadłużone u wielu osób. Ich zastawnikami byli m.in. Sierakowscy, a następnie od nich zastaw przeszedł do Ossolińskich zamieszkujących w Korczówce, którzy objęli je w posiadanie po śmierci Karola Sapiehy. Ostatecznie w 1787 r. Franciszek Ossoliński żonaty z Franciszką Sierakowskich kupił od Józefa i Wincentego Potockich Rossosz i połączył go z posiadanymi wcześniej dobrami Korczówka [Duchnowski, s. 261]. Po śmierci Franciszka (zm. 1791 r.) dobra te przeszły na własność jego dzieci. Ostatecznie na mocy układu spadkowego z 1796 r. przejął je syn Bonifacy (zm. 1807). Po nim dobra przeszły na własność jego rodzeństwa – brata Wincentego (zm. 1811) i siostry Teofili po 1. mężu – Wężykowej a po 2. mężu – Turskiej (w 1824 r. przekazała swoją część dóbr siostrzenicom) oraz córek ich zmarłego już brata Karola: Klary po mężu Taszyckiej i Anieli po mężu Steinowej. W 1843 r. Klara odstąpiła swoją część dóbr Anieli, która stała się jedyną ich właścicielką. W 1847 r. dobra Korczówka i Rossosz przeszły na własność córki Anieli – Karoliny i jej drugiego męża Wojciecha Lewandowskiego.

W rzeczywistości wymienieni właściciele nie byli faktycznymi ich posiadaczami, gdyż po śmierci Bonifacego dobra te przeszły początkowo w dożywotnie władanie pozostałej po nim wdowy Rozalii z Sierakowskich, która w krótkim czasie wyszła powtórnie za mąż za Jana Tatarkowskiego, wcześniejszego dzierżawcę tych dóbr. Następnie w 1811 r. sporządzono dokument zastawy dóbr na rzecz małżonków Tatarkowskich. Pomimo kwestionowania zastawu przez spadkobierców Bonifacego Ossolińskiego, przez lata pozostawał on w rękach rodziny Tatarkowskich. Po śmierci Jana zastawione dobra przejął jego brat Andrzej (zm. 1846). Dopiero wówczas dobra korczowskie przeszły w ręce Anieli Steinowej. Spór sądowy pomiędzy spadkobiercami Tatarkowskich a Włostowskimi o sumę wykupu zastawu trwał do 1850 r., kiedy to ostateczny wyrok w tej sprawie wydał Senat Rządzący. Wpis o zastawie Rossosza wykreślono z ksiąg hipotecznych dóbr Korczówka w 1851 roku.

W 1853 r. nabywcą dóbr Korczówka z Rossoszem na przymusowej licytacji okazał się Ignacy Głuchowski, który z kolei sprzedał je w 1857 r. Janowi Skabiczewskiemu vel Skibiczewskiemu. W 1863 r. dobra te kupił warszawski bankowiec Jan Gotlieb Bloch. Od 1867 r. rozpoczęła się stosunkowo szybka parcelacja dóbr Rossosz, które odłączono od księgi hipotecznej Korczówki [APL OR, HBP, sygn. 25, 198]. Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanych wcześniej gospodarstw.

W okresie przedrozbiorowym ludność zamieszkująca tereny dzisiejszego Rossosza to w większości wyznawcy chrześcijaństwa wschodniego – najpierw prawosławni, a po unii brzeskiej grekokatolicy (unici). Pod względem administracji kościelnej tereny te należały do prawosławnej (a po 1596 r. unickiej) diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Po przyłączeniu Rossosza do powiatu mielnickiego okolica znalazła się w dekanacie mielnickim diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Po rozbiorach Rzeczypospolitej trafiła do dekanatu bialskiego.

Istnieją jedynie szczątkowe informacje o parafii unickiej w Rossoszu. W zasadzie wiadomo tylko, że parafia istniała przed 1629 rokiem. Najpóźniej w 1753 r. została zlikwidowana, a unici z Rossosza zaczęli uczęszczać do cerkwi w Łomazach. Potwierdza to wizytacja cerkwi łomaskiej z 1759 r. informująca, że do tej parafii dołączono miasto Rossosz, w którym świątynia została całkowicie zniszczona przez miejscowego proboszcza [APL, RGL, sygn. adm. 834; Buczyło, 2014, s. 314]. W 1799 r. ówczesny właściciel miasta Bonifacy Ossoliński postanowił zbudować niewielką cerkiew unicką w Rossoszu. Prawdopodobnie z związku z jego śmiercią powstał tylko budynek, ale nie dostosowano go do potrzeb religijnych. W tej sytuacji budowla była wykorzystywana jako magazyn na zboże. W 1816 r. w związku z popadnięciem w ruinę kościoła rzymskokatolickiego w Rossoszu, zaproponowano, aby przejąć na jego potrzeby niewykończoną cerkiewkę. Na takie tymczasowe, tylko do czasu odnowienia parafii unickiej w Rossoszu, jej wykorzystanie w 1817 r. wyrazili zgodę chełmski biskup unicki i władze świeckie. 22 czerwca 1817 r. dokonano konsekracji kościoła. Po wybudowaniu nowego kościoła rzymskokatolickiego w latach 50. XIX w. świątynię zwrócono unitom. Została ona kaplicą pw. św. Szymona Słupnika należącą do parafii unickiej w Łomazach. W 1859 r. unici z Rossosza, nie chcący partycypować w budowie nowej cerkwi w Łomazach, zwrócili się z prośbą, aby proboszcz łomaski co drugą niedzielę odprawiał mszę w Rossoszu. Wyrazili również chęć wyodrębnienia parafii w Rossoszu będącej jednak w administracji proboszcza z Łomaz. Ostatecznie dopiero w 1869 r. władze carskie postanowiły odebrać Kościołowi rzymskokatolickiemu wspomnianą świątynię i przekazać ją unitom [RGIA, f. 821, op. 2, d. 37, k. 1; AGAD, CWW, sygn. 190; APL, RGL, sygn. adm. 834].

Parafia rossoska w chwili upadku zaliczała się do średnich i w 1759 r. liczyła 367 osób zdolnych do spowiedzi [Buczyło, 2014, s. 314]. W 1816 r. było tam 684 wiernych [APL, CHKGK, sygn. 215, k. 5]. O aktywności religijnej unitów z Rossosza do czasów likwidacji Kościoła greckokatolickiego wiemy niewiele. Większość z nich czuła się blisko związana z katolicyzmem. Byli blisko związani poprzez małżeństwa z sąsiadami – rzymskimi katolikami. Stało się to widoczne po przymusowym przyłączeniu unitów do Cerkwi Prawosławnej w 1875 roku.

Władze carskie, chcąc umocnić prawosławie w Rossoszu, postanowiły otworzyć tam cerkiew. W 1882 r. podjęto starania w tym kierunku. Najpierw wyremontowano starą drewnianą kaplicę unicką pod wezwaniem Szymona Słupnika (potem rozebraną w 1889 r.). W następnym roku na mocy decyzji władz świeckich przekazano Cerkwi budynek zamkniętego kościoła rzymskokatolickiego z dzwonnicą. Następnie 1/13 lipca 1887 r. utworzono odrębną parafię prawosławną pw. Przenajświętszej Bogurodzicy w Rossoszu, w której skład wchodziła tylko sama osada. Jej proboszczami byli kolejno: Symeon Subbotin (1887-1894), Eustachy Michalczuk (1894-1897) i Emelian Maksimowicz (1897-1905) i Siergiej Czerniachowski (1905-1906) [APL, KPCH, KV, sygn. 23, 28, 52, 54].

Była to teoretycznie spora parafia, gdyż w 1904 r. liczyła 1115 wiernych. W rzeczywistości znaczna część z nich było wrogo ustosunkowana do prawosławia i jedynie formalnie byłą z nim związana. Po 1875 r. pojedynczy „prawosławni” z Rossosza uczęszczali do cerkwi prawosławnej, np. w 1882 r. w nabożeństwach w rossoskiej cerkwi nie uczestniczył nikt lub jedna-dwie osoby [APL, CHZD, sygn. 1061]. Za to licznie udawali się oni do zaboru austriackiego, aby zawierać małżeństwa w kościołach katolickich. Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. prawie wszyscy „prawosławni” z Rossosza przeszli na katolicyzm a parafia prawosławna w Rossoszu została zlikwidowana [APL, KPCH, KV, sygn. 54, 55].

Już w XVI w. w Rossoszu powstała parafia rzymskokatolicka, obejmująca swoim zasięgiem całe dobra horodysko-rossoskie. Kiedy ich właścicielem został katolik Kasper Dembiński, ufundował on w latach 1584–1585 w Rossoszu kościół pw. Św. Stanisława Biskupa Męczennika. Uposażeniem parafii, oprócz pewnych gruntów w Rossoszu, była wieś Kudry [Królik, 1983, s. 286, 296; Michaluk, 2002, s. 102]. Prawdopodobnie jednak fundacja ta nie została zakończona sukcesem. Świadczy o tym ponowienie przez Kaspra Dembińskiego, za zgodą żony Maryny, fundacji parafii w Rossoszu w sierpniu 1599 roku. Wspomniany dokument informuje o przekazaniu na jej rzecz 5 łanów ziemi i 30 tys. złotych (florenów), od których proboszcz pobierał corocznie 80 złotych corocznych procentów. Parafia uzyskała również m.in. prawo do pobierania dziesięciny z Rossosza, Romaszek i Dubicy – w tej miejscowości w 1787 r. dziesięcinę snopową zamieniono na stałą – 22,25 korca żyta. Fundacja ta została potwierdzona przez biskupa łuckiego Bernarda Maciejowskiego 10 lutego 1600 r. [APL OR, HBP, sygn. 198 (załączniki)]. Wcześniej w 1594 r. Kasper Dembiński ufundował w Rossoszu kolegium czterech mansjonarzy i organistę [APL OR, HBP, sygn. 198 (załączniki)].

W 1646 r. kościół rzymskokatolicki w Rossoszu był budowlą drewnianą ze srebrami i sprzętami liturgicznymi, z ołtarzem wielkim artystycznie zdobionym. Uposażanie parafii wzrosło wówczas do 8 łanów i 5 poddanych opłacających 5 gr. czynszu i odrabiających 8 dni pańszczyzny rocznej. W 1648 r. Maria Zgliczyńska właścicielka części Stasiówki przekazała 2 włóki ziemi dla proboszcza rossoskiego, z czasem zapis ten przeszedł jednak na parafię rzymskokatolicką w Huszczy. W niedługim czasie liczba jego poddanych parafii rososkiej wzrosła do ponad 40, o czym świadczy spis z 1662 roku, zamieszkujących na północ od Rynku, przy ulicy nazywanej w różnych okresach: Nowa, Wygnanka, Brzozówka [APL OR, HBP, sygn. 198 (załączniki), 700].

Na początku XIX stulecia, o czym już wspomniano, kościół rzymskokatolicki popadł w ruinę i katolicy zaczęli korzystać z budynku przeznaczonego na cerkiew unicką. W 1832 r. podjęto działania w celu wybudowania nowego kościoła katolickiego. Wobec oporu kolatorów do realizacji planów doszło dopiero w latach 50. XIX wieku. Korzystający z budynku cerkwi katolicy w 1832 r. podjęli działania w celu budowy murowanego kościoła. Ostatecznie w 1852 r. zbudowano drewnianą kaplicę. Jednak już w 1875 r. z rozkazu władz carskich kościół rossoski zamknięto. Formalnie parafię zlikwidowano w 1883 roku, przyłączając ją do parafii w Wisznicach [AGAD, CWW, sygn. 190; RGIA, f. 821, op. 2, d. 37; „Rossosz. Ważne wieści różnej treści”, 2014, 4(21), s. 14-16].

Nowy kościół rzymskokatolicki zaczęto budować po ukazie tolerancyjnym, kiedy parafia rossoska uzyskała nowych wiernych. W 1908 r. rozpoczęto budowę formalnie kaplicy, a w rzeczywistości sporych rozmiarów kościoła w całkowicie nowym miejscu, gdyż poprzednie było wówczas zajęte przez Cerkiew Prawosławną. Do osób szczególnie zaangażowanych w jej budowę zaliczyć trzeba Andrzeja Pasternaka i Józefa Polubca. Budowa postępowała szybko, już w 1910 r. w kościele umieszczono obraz Matki Boskiej ze św. Dominikiem a w 1913 organy. Kościół rozbudowano w 1938 roku [„Rossosz. Ważne wieści różnej treści”, 2017, 1(23), s. 4].

Proboszczami w Rossoszu byli m.in.: Mateusz Sikorski (1648), Wojciech Olszewski, Horaim, Adam Popławski, Franciszek Czarnocki, Donat Kozłowski (1871, usunięty z parafii za antypaństwowe kazanie), Kazimierz Dmowski (w 1875 r. wydalony z parafii za pomaganie unitom i zesłany w głąb Rosji), Stanisław Foryś (1926-1942) i (1947-1961).

We wsi do II wojny światowej zamieszkiwała również społeczność żydowska. Pierwsze informacje o społeczności żydowskiej pochodzą z 1662 r. W 1866 r. w miasteczku istniały żydowski dom liturgiczny i kahał. Wyznaniowa Gmina Żydowska w Rossoszu w II Rzeczypospolitej powstała w 1920 roku. Posiadała bożnicę i rytualną łaźnię z placem. W 1927 r. rabinem w Rossoszu był Lejzor Frydman a szkolnikiem Eli Teperman. Składkę bożniczą opłacało wówczas 93 Żydów [APL, SPBialskie, sygn. 193]. W 1938 r. w Rossoszu mieszkało 413 Żydów [APL, SPBialskie, sygn. 447, 487]. Społeczność ta uległa zagładzie w latach II wojny światowej (patrz dział: Wydarzenia).

W okresie przedrozbiorowym przy parafii rzymskokatolickiej w Rossoszu działała prawdopodobnie szkoła parafialna, o czym może świadczyć pewna liczba piśmiennych na początku XIX w. mieszczan i rolników. Szczególnie ciekawe pod tym względem były zapisy testamentu (niestety unieważnionego) właściciela dóbr księdza Wincentego Ossolińskiego z 1812 roku. Trzy czwarte swojego majątku zapisał on na „edukację młodzieży poddanych moich miasta Rossosza”, czyli utrzymanie szkoły parafialnej przy kościele w Rossoszu, w której mieli nauczać „nauczyciele dla młodzi przyzwoite talenta, dobrą obyczajność, gorliwość świętą religią katolicką mający” [AGAD, KRSW, sygn. 3922]. W II połowie XIX wieku w osadzie powstała rosyjska szkoła ministerialna. W 1919 r. utworzono polską szkołę 5-klasową, w której w roku szkolnym 1930/1931 6 nauczycieli uczyło 254 uczniów [Falski, 1933, s. 147].

O mieszkańcach interesujących nas terenów w okresie staropolskim wiemy niewiele. Bardziej szczegółowe informacje zachowały się dla 2 połowy XVII i XVIII wieku. Najciekawszym źródłem są imienne spisy mieszkańców sporządzane na potrzeby poboru podatku, tzw. pogłównego. Objęci nimi byli teoretycznie wszyscy mieszkańcy bez względu na płeć czy stan społeczny. Wyjątek czyniono jedynie dla dzieci poniżej 10 roku życia oraz żebraków i generalnie osób starych schorowanych, niezdolnych do pracy. Szczęśliwie dla interesujących nas miejscowości zachował się dość szczegółowy spis z roku 1662 i bardziej ogólnikowe rejestry pogłównego z lat 1673, 1674 i 1676. W 1662 r. spisano w Rossoszu 477 poddanych Firleja, 186 poddanych probostwa łacińskiego i 10 Żydów, czyli w sumie 673 osób [AVAK, t. 33, s. 451–454, 474-475]. Rejestr podatku pogłównego z 1673 r. odnotowuje z kolei 430 mieszkańców [AGAD, ASK I, sygn. 70, k. 270]. Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 176 domów zamieszkanych przez 1092 osób [Tabella miast, 1827, t. 1, s. 142]. Słownik Geograficzny informuje zaś o 235 domach i 1903 mieszkańcach w 1876 r. [SGKP, 1880–1914, t. 9, s. 776]. W 1887 r. w osadzie w 244 domach zamieszkiwało 2252 osób a w folwarku w 16 budynkach 52 osób [PKSG za 1887, s. 90]. Według spisu powszechnego z 1921 r. w osadzie Rossosz w 254 budynkach zamieszkiwało 1391 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 1017, mojżeszowe – 365 i prawosławne – 9 [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 3]. W 1940 r. doliczono się 835 mieszkańców w Rossoszu i 168 w kolonii Zabaszta [APL OR, AGRossosz, sygn. 84]. W 1947 r. w osadzie zamieszkiwało 927 osób [APL OR, SPwBP, sygn. 53]. W 2021 r. we wsi było zameldowanych 936 osób [https://www.polskawliczbach.pl].

Większość mieszkańców Rossosza w dziejach utrzymywała się z rolnictwa. Najstarszy opis ich powinności znamy z przywileju Zbigniewa Firleja z 1645 roku. W zamian za użytkowaną ziemię mieszczanie odrabiali stosunkowo niewielkie powinności feudalne, których wysokość ustalały zapisy przywileju lokacyjnego. Według nich mieszczanie mieli opłacać następujące czynsze, z: włóki – 3 złp 7 gr., morgu polnego – 4 gr., sianożęci – 2 szelągi, ogrodu – 3 gr., placu – 6 gr., domu na rynku – 6 gr.; odrabiać w formie pańszczyzny z włóki rocznie: 2 dni na polu oziminy, 2 dni na polu jarym, 2 dni podkładać ugór, 2 dni kosić oziminę, zawieźć 2 wozy zboża nad Wisłę oraz odrabiać szarwarki i dostarczać w miarę potrzeb podwody do Brześcia i Międzyrzeca. Każdy gospodarz miał także oddawać corocznie gęś [APL OR, Akta notariusza Ksawerego Referowskiego w Białej Podlaskiej, sygn. 1, k. 194; Średzińska, 2011, s. 40, 237]. Sytuacja mieszczan zdecydowanie pogorszyła się w końcu XVIII w., gdy nowy właściciel dóbr korczowskich Bonifacy Ossoliński zaczął nakładać na nich „podstępnymi sposobami dobrowolnej posługi a wreszcie gwałtownymi kroki i przemocą większe powinności i ciężary”. Znalazło to potwierdzenie w zapisach prowizorium zatwierdzonego przez urząd cyrkularny w Białej [Podlaskiej] z 1803 r., które zobowiązywało mieszczan z Rossosza do odrabiania pańszczyzny tygodniowej, dwudniowej w okresie od św. Wojciecha (23 kwietnia) do św. Marcina (11 listopada) i jednodniowej przez pozostałą część roku. Posiadający pasieki pszczele mieli przekazywać połowę miodu i wosku, których bez wiedzy dworu zabroniono pobierać. Mieszczanie w dzień św. Michała (29 września) mieli oddawać daniny (250 kur i 524 jaj) i opłacać czynsz (1864 złp 23,5 gr.). Zobowiązani byli również do remontu dróg, grobli i mostów [AGAD, KRSW, sygn. 3926, k. 542-551].

Sytuacja na linii mieszczanie – właściciele uległa zaostrzeniu w wyniku działań księdza Wincentego Ossolińskiego, który uważał się za dziedzica dóbr Rossosza i Korczówki. Będąc ciężko chorym, na kilkanaście dni przed śmiercią, sporządził testament a razem z nim 23 IV 1811 r. dokonał potwierdzenia przywileju Zbigniewa Firleja z 1645 r., który jak to sam ujął został „nadwątlony” przez jego poprzedników. Zapis ten został szybko zaskarżony przez posiadaczy dóbr Tatarkowskich i przez Trybunał Cywilny Pierwszej Instancji Departamentu Siedleckiego już 31 VII 1811 r. uznany nieważny [APL OR, Akta notariusza Ksawerego Referowskiego w Białej Podlaskiej, sygn. 1]. Za potwierdzenie słuszności swoich roszczeń uznali go jednak mieszczanie z Rossosza. Po ogłoszeniu zapisu księdza Wincentego Ossolińskiego zaprzestali oni od 7 maja 1811 r. odrabiania pańszczyzny (Chłopi należący do parafii rzymskokatolickiej przestali odrabiać pańszczyznę od 19 października 1816 r.) [AGAD, KRSW, sygn. 3922; APL, KWP, sygn. adm. 24]. Małżonek posiadaczki dóbr Rossosza Jan Tatarkowski, chcąc zmusić mieszczan do powinności włościańskich, uzyskał zezwolenie na pociągnięcie ich do powinności i pobierania podwójnego czynszu. Mieszczanie jednak nadal nie wypełniali swoich obowiązków, zaś przeprowadzone egzekucje nie pomagały, a jak pisano w ówczesnych dokumentach tylko „umysły ich do opierania się burzliwego podnieciły” [AGAD, RMKW, sygn. 173]. Spór o powinności pańszczyźniane mieszczan ciągnął się aż do uwłaszczenia.

W 1864 r. w oparciu o prawo z 1846 i 1864 r. uwłaszczono 270 gospodarstw będących w posiadaniu 329 właścicieli. Z kolei w oparciu tylko o prawo z 1866 r. uwłaszczano 28 placów będących w posiadaniu 32 właścicieli oraz pastwisko miejskie, plac targowy, plac szkolny, plac magistratu, żydowski dom liturgiczny, dom kahalny. W sumie w wyniku uwłaszczenia mieszczanie otrzymali 6000 morgów ziemi. W Rossoszu 270 gospodarstw posiadało jedynie serwitut pastwiskowy. Zlikwidowano go dopiero w 1933 r. [APL, ZTL, sygn. 85].

Część mieszkańców wsi była bezrolna i trudniła się innymi zawodami. W 1865 r. w mieście doliczono się 40 osób zajmujących się rzemiosłem [AGAD, KRSW, sygn. 3924]. Młynarzami w Rossoszu byli m.in.: Wawrzyniec Lipiński i Jędrzej Szawło (1662). W 1929 r. w miejscowości prowadzili działalność zawodową: cieśle (J. Korszun, J. Marcinkiewicz, P. Sawicki, F. Zalewski), garncarz (F. Kotecki), kowal (K. Niczyporuk), krawiec (J. Lewczuk), murarz (S. Lachowski), rzeźnik (M. Bujnik), szewcy (L. Pulka, S. Teperman), spirytualia (W. Samorek), handel nierogacizną (M. Gimelfarb, I. Zylbersztejn), artykuły spożywcze (R. Frydman, C. Szechtman, J. Zylbersztejn), młyny motorowe (S. Kurjanowicz, M. Kurzawiński), wiatrak (A. Makaruk), piekarnia (Feferker), kaszarnie (S. Goldsztejn, S. Wasermann), piwiarnia (S. Frydman, R. Lerberg), komunikacja samochodowa (N. Jabłonka), kooperatywy: Społem i Stowarzyszenie Spożywcze [KAP, 1930, s. 588].

– Kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława Biskupa

Kościół drewniany konstrukcji zrębowej, oszalowany, na kamiennej podmurówce. Bez wyraźnych cech stylowych, pseudobazylikowy, o trójnawowym trójprzęsłowym korpusie, z rozszerzoną kruchtą z kwadratową wieżą i wydzielonym, prostokątnym prezbiterium, z przylegającymi zakrystią i składzikiem. Wnętrze dzielone na nawy słupami. Elewacje dzielone lisicami, okna o profilowanych, deskowych obramieniach. Wieża z trójkątnymi szczytami i ostrosłupowym hełmem, obita blachą. Dach dwuspadowy, kryty blachą. Ołtarze neobarokowe, ok. 1908 r., stolarz Józef Kulicki: główny jednoosiowy, z kompozytowymi kolumnami wspierającymi odcinkowy naczółek, z rzeźbami św. Stanisława i Wojciecha, w polu głównym Matka Boska Różańcowa ze św. Dominikiem, na zasuwie Męczeństwo św. Stanisława; dwa ołtarze boczne, jednoosiowe, z parami kolumn i rozbudowanymi zwieńczeniami, ze współczesnymi obrazami: w prawym Matka Boska Częstochowska, w lewym Najświętsze Serce Jezusa. Organy z 1913 r., warszawskiej firmy Leopold Hartman. [Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, z. 2].

– Kapliczka

Na skwerze przed kościołem murowana kapliczka z 1849 r. Otynkowana, na planie kwadratu, na wysokim cokole z prostokątnymi płyciznami, górna część od frontu i boków otwarta odcinkowymi arkadami na grubych, niskich kolumienkach; daszek namiotowy kryty blachą, w zwieńczeniu ażurowy krzyż na półksiężycu. Wewnątrz żeliwna figurka św. Jana Nepomucena z II poł. XIX w. [Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 8, z. 2].

– Stary cmentarz w Rossoszu

Według tradycji jest to cmentarz unicko-katolicki, funkcjonujący w latach 1840–1913. W rzeczywistości powstał on prawdopodobnie w końcu XVIII wieku. Grzebano tu zmarłych katolików obrządku rzymskiego, grekokatolików i prawosławnych. Został utworzony niedaleko wybudowanej na przełomie XVIII/XIX w. drewnianej kaplicy pw. św. Symeona Słupnika. W tym okresie, według sprawozdań parafii prawosławnej sporządzanych w kolejnych latach aż do 1905 roku, dawny cmentarz unicki był użytkowany zarówno przez prawosławnych, jak i rzymskich katolików. Nekropolia była opisywana jako bardzo mała, ogrodzona drewnianym ogrodzeniem. „Najstarszym utożsamionym pochówkiem na zabytkowym cmentarzu jest mogiła powstańców styczniowych, upamiętniona współczesnym pomnikiem. Pozostałe nagrobki i krzyże pochodzą z okresu pounickiego. Krzyże, wieńczące nagrobki i wolnostojące, mają formę łacińską. Wśród nagrobków zachowało się sześć wykonanych z piaskowca, w tym jeden posiada sygnaturę kamieniarza I. Staniszewskiego z Radomia. Najstarszy nagrobek, przyjmując datę śmierci osoby pochowanej – 1873 rok, jest murowany i otynkowany. Współcześnie cmentarz został ogrodzony i upamiętniony kamieniem z tablicą informacyjną” [Stawinoga, 2015, s. 230-231].

– Grób powstańców styczniowych

Na starym cmentarzu znajduje się mogiła powstańców styczniowych z napisem: „Mogiła 14 powstańców poległych za wolność narodu”. Napis został błędnie poprawiony w latach 80. XX wieku. Pierwotnie na pomniku odsłoniętym w 1932 r. widniał właściwy napis „1863/4. Mogiła 9 powstańców z 1863/4 r. poległych za wolność narodu”. W grobie pochowanym jest, jak świadczą dokumenty, dziewięciu bezimiennych powstańców poległych w bitwie z wojskami rosyjskimi w dniu 17 listopada 1864 roku. W księdze zgonów parafii rzymskokatolickiej w Rossoszu czytamy: „po zaszłej potyczce między powstańcami polskiemi i Rosjanami w dniu 17 bm. i roku, po uprzątnięciu trupów rosyjskich, znaleziono na placu boju poległych dziewięciu powstańców polskich niewiadomych z imienia i nazwiska, po przekonaniu się naocznie, że każdy z poległych miał oprócz kuli po kilka jeszcze ran śmiertelnych od bagnetów zadanych”. Inny dokument podaje przybliżony wiek zmarłych (18, 18, 18, 20, 20, 22, 24, 28 i 35 lat) [DzUGL, 1863, nr 52].

– Nagrobek Anny Onufriewny Maksimowiczowej (l. 43, zm. 3/16 maja 1900)

Późnoklasycystyczny, w formie obelisku z wieńcem kwiatów i krzyżem. Na cokole częściowo czytelna sygnatura, być może warszawskiego zakładu rzeźbiarsko-kamieniarskiego Józefa Norblina i Stefana Bartmańskiego [https://rossosz.pl/wcag/index.php/gmina/historia/zabytki]. Należy wyjaśnić, że nie znajduje się on na cmentarzu prawosławnym, ale na placu kościoła rzymskokatolickiego (w latach 1883-1906 – cerkwi prawosławnej, przy której pochowano żonę ówczesnego prawosławnego proboszcza – w wyjątkowych sytuacjach wyrażano wówczas zgodę na pochówki obok cerkwi). W tym miejscu do ok. 1800 roku znajdował się prawdopodobnie przykościelny cmentarz rzymskokatolicki.

Tragiczny pożar w 1811 roku.

7 maja 1811 r. mieszczanie rossoscy zaprzestali odrabiania pańszczyzny [AGAD, KRSW, 3922]. Wobec nieudanych prób zmuszenia ich do uległości do Rossosza przybył podprefekt bialski i osobiście namawiał do posłuszeństwa „trwających krnąbrnie w zuchwalstwie”. Nie mogąc zdobyć posłuchu 2 września 1811 r. kazał aresztować i zamknąć w dwóch spichlerzach dworskich 32 „nayzuchwalszych” buntowników, aby ich potem odesłać do sądu. Zakończyło się to tragedią. Nieznany sprawca około godziny 22.00 podpalił zabudowania dworskie. Powstały wielki pożar ogarnął cały folwark, w tym i spichlerze, w których zamknięci byli aresztanci. 12 osadzonych w jednym z nich zdołało wydostać się w porę. Drugi był solidniej zbudowany i według sprawozdania urzędowego życie straciło w nim 20 osób. Spisany w parafii greckokatolickiej w Łomazach akt zgonu wymienia 18 osób: Filip Steckiewicz, Jakub Tereszczuk (lat 28), Piotr Steckiewicz (25), Mikołaj Steckiewicz (50), Antoni Polubiec (27), Jacek Polubiec (26), Piotr Steckiewicz (32), Jakub Ułanowicz (65), Jakub Bandzarewski (30), Jan Polubiec (60), Maciej Kopryaniuk (60), Jan Polubiec (36), Łukasz Polubiec (60), Bartłomiej Polubiec (60), Wojciech Kardasz (26), Kazimierz Sawinik (25), Prokop Moysa (40) i Niceta Kopryaniuk (36) AGAD, RMKW, sygn. 173, k. 6-8; APL, Akta stanu cywilnego parafii greckokatolickiej w Łomazach, sygn. 1].

Powstanie styczniowe

Okolice Rossosza od stycznia 1863 r. były miejscem operowania oddziałów powstańczych. Po raz pierwszy powstańcy pojawili się w Rossoszu 24 stycznia tr. [APL, RGL, sygn. adm. 1639]. Największym wydarzeniem z okresu powstania styczniowego była bitwa stoczona przez oddziały dowodzone przez Karola Krysińskiego z ekspedycją rosyjską dowodzoną przez majora Iwana Griniewieckiego w okolicach i samym miasteczku w dniu 17 listopada 1864 r.

Najbardziej znany polski opis przebiegu bitwy przestawia ją tak: „Oddziały podpułkownika Krysińskiego i piechota litewska majora Bogusława Ejtminowicza, liczące razem 400 strzelców, 200 kosynierów i 100 jazdy, stanęły 16. listopada w Dubicy. Odebrawszy wiadomość, że moskale wyszli z Białej do Łomaz, wyruszył Krysiński do Rossoszy i zająwszy pozycyę w mieście z I-szym batalionem pod dowództwem majora Bardeta, a w lesie dla zabrania tyłu nieprzyjacielowi z batalionem II-gim pod dowództwem Ejtminowicza, oczekiwał moskali. Około 8 rano ukazał się pod Rossoszą szwadron ułanów, jako awangarda, lecz ostrzeżony rżeniem koni, zemknął czemprędzej. Wtedy Krysiński wysłał pluton jazdy pod dowództwem Cetnarskiego celem zwabienia moskali do miasta, ale za pokazaniem się powstańców nieprzyjaciel wciąż uchodził. Widząc, iż moskale boju przyjąć nie chcą, udał Krysiński odwrót, cofnął się z lasu do miasta i zostawiwszy 1 kompanię zakrytą w tyralierach z obu stron mostu, a obsadziwszy pierwsze domy Rossoszy, ściągnął wszystkie siły na rynek. Tymczasem moskale, odebrawszy posiłki z Białej ruszyli w sile 3 rot piechoty, szwadronu ułanów i 1 seciny kozaków na miasto. Przed nacierającem. skrzydłem kapitana Leszczyńskiego cofnęli się moskale, tylko rota strzelców, która zajęła pierwsze domy w mieście, nie mogła już umknąć, mając lewem skrzydłem powstańczem przecięty odwrót. Tym manewrem zniesiono całą rotę broniącą się w domach: 16 moskali wzięto do niewoli, 65 zginęło w boju w szopach i stodołach. Zabrano moskalom 30 karabinów i wiele amunicyi, mundurów itd. Straty po stronie polskiej wynosiły tylko 13 zabitych i 14 rannych, między nimi był kapitan Tarasiewicz. Odznaczyli się w tej potyczce porucznik Cetnarski, który ze swoim plutonem jazdy szarżował na ułanów moskiewskich i zmusił do ucieczki, kapitanowie Tarasiewicz i Leszczyński, podoficerowie Przemysław Sienkiewicz i Dominik Zumbrzycki” [Zieliński, 1913, s. 74].

Tymczasem wersja rosyjska przebiegu bitwy wygląda zdecydowanie odmiennie: „4[16] listopada z Białej do Łomaz w celu zbierania podatków wysłano oddział złożony z dwóch rot piechoty, półeskadronu ułanów i 20 kozaków. Podjazd kawalerii 5[17] listopada o 9.30 został niepodziewanie zaatakowany przez znaczącą grupę konnych powstańców. Na pomoc ruszyła piechota dowodzona przez majora Hryniewieckiego, ale dwie wiorsty od Łomaz została zaatakowana najpierw przez kawalerię a potem cztery piesze kolumny, liczące do 1000 ludzi. Nasz nieliczny oddział został okrążony z trzech stron na równym i otwartym polu przez bandę. Mjr Hryniewiecki dość skutecznie odparł atak. Insurgenci podjęli jeszcze dwie nieudane próby ataku. Na koniec nasz oddział, nie patrząc na silny ogień ze sztucerów, przeszedł do natarcia, wybił nieprzyjaciela z kilku pozycji i prześladował do Rossosza. W tej wsi przez ponad dwie godziny trwał zacięty bój i na koniec po szturmie powstańcy w porządku odeszli w przylegające lasy. Twardy bój trwał ponad siedem godzin. Nasze straty 3 zabitych, 7 rannych i 14 dostało się do niewoli. Zdobyliśmy 12 sztucerów i 4 konie. Straty przeciwnika liczne” [Godunov, 1908].

Wśród mieszkańców Rossosza skazanym za udział w powstaniu styczniowym był Wojciech Karwacki, który w 1864 r. został wysłany służby wojskowej w 67 pułku piechoty. Zwolniono go w 1869 r. i pozwolono na powrót do domu [APL, KGS, sygn. 159]. Za współpracę z powstańcami aresztowano również m.in.: Tomasza Głowackiego, Chunę Tepermana [APS, NWOS, sygn. 2].

I wojna światowa

Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach osady był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, mimo braku działań militarnych, gdyż do wojska rosyjskiego powołano wielu mężczyzn. Wśród zabitych byli: Franciszek Bujnik, Szyja Fogiel, Jan Magier, Osowski i Józef Siejko [https://gwar.mil.ru/heroes/]. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofywała się z południa na północ, w kierunku Brześcia. 15 sierpnia 1915 r. spaliła ona Rossosz prawie w całości. Ocalało jedynie 37 budynków. W czasie I wojny światowej w osadzie znajdował się posterunek żandarmerii niemieckiej, który został rozbrojony przez żołnierzy POW (komendant Edward Perchuć) w nocy z 11 na 12 listopada 1918 roku. W walkach zginęło 2 Niemców a 3 peowiaków zostało rannych. W czasie odwetowej ekspedycji oddział niemiecki przybyły z Białej Podlaskiej w nocy z 14[!-DT] na 15 listopada tr. spalił plebanię (wraz z księgami metrykalnymi). Dopiero 31 grudnia 1918 r. do Rossosza wkroczyły oddziały Wojska Polskiego [„Rossosz. Ważne wieści różnej treści”, 2021, 1(25), s. 2-3].

Aktywność społeczna w okresie międzywojennym

W okresie międzywojennym w Rossoszu działały następujące organizacje: Oddział Związku Strzeleckiego (24 członków), Oddział Ligi Morskiej i Kolonialnej (30), Oddział Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (55), Ochotnicza Straż Pożarna (20), Koło Młodzieży Wiejskiej „Wici” (34), Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Żeńskiej (12) i Koło Gospodyń Wiejskich (18) [Górny, 1939, s. 402].

II wojna światowa

W latach II wojny światowej Rossosz był miejscem aktywnej działalności Batalionów Chłopskich. Wyrózniał się oddział zbrojny dowodzony przez Franciszka Bancarzewskiego „Włóczęga”. Było to możliwe m.in. z powodu braku posterunku policji i żandarmerii niemieckiej w osadzie co ułatwiało działalność konspiracyjną. Jedną z osób zaangażowanych w tą działalność był ksiądz Stanisław Foryś, który w 1943 r. został aresztowany przez gestapo i wysłany do obozu koncentracyjnego, pobyt w którym udało mu się przeżyć [Bancarzewski, 2017].

Prawie wszyscy Żydzi z Rossosza nie przeżyli wojny. W samej osadzie dzięki pomocy sąsiadów holokaust przeżyła jedna osoba. W Rossoszu Niemcy utworzyli getto, w którym przebywało ponad 400 osób. Na miejscu zamordowano m.in.: rodziny Gielerenterów, Frydmanów, Lejzora Katza, Moszko Frydmana, Lejzora Jabłonkę, Moszko Jabłonkę, Berecha i kilkunastu innych [Kisielewski, Nowak, 1968, s. 40]. Zagładę całej społeczności w ramach akcji „Reinhardt” na stronie Teatru NN opisano tak: „W czerwcu [1942] społeczność żydowska w Rossoszu liczyła ok. 433 osób. 13 czerwca ok. 200 żydowskich mieszkańców Rossosza deportowano do getta w Łomazach. W sierpniu część z nich, wraz z miejscowymi Żydami, została najprawdopodobniej rozstrzelana. Między 26 a 29 września ok. 250 Żydów pozostawionych w Rossoszu przetransportowano do Międzyrzeca Podlaskiego, co położyło kres tamtejszej społeczności. W czasie akcji żandarmi z Wisznic zastrzelili 5 Żydów. 27 października, najpewniej wraz ze społecznością żydowską z Międzyrzeca Podlaskiego, Żydzi z Rossosza zostali wywiezieni do obozu zagłady w Treblince” [https://teatrnn.pl/ar/rossosz-akcja-reinhardt/].