Szur

Patrz hasło: Krasnobród

Nazwę Szur po raz pierwszy wymieniono w 1739 r. [APL AOZ 1472, k. 6-6v]. Austriacki spis właścicieli ziemskich w Galicji z 1780 r. oraz spis podatkowy z 1786 r. podają nazwę Sznur Nowy, podobnie spis z 1800 r. [LNB, Zb. Czoł. 2429/III, s. 1437; AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 219]. Pod tą ostatnią nazwą miejscowość została ukazana na mapie F. von Miega z 1779-1783 r. [zob. mapka].

Miano może pochodzić od lokalnego określenia leśnych „podmokłych terenów, na które został naniesiony muł i piasek” [Czopek 1988, 18, 35]. Taka interpretacja zdaje się być dość wiarygodna, gdyż na obszarze dawnej Rzeczypospolitej istniało kilka takich miejscowości i miejsc, a wszystkie były w jakiś sposób związane z położeniem w lasach [zob. SGKP XII, 80-81]. Staropolskie słowo „szur” oznaczało też szwagra lub powinowatego [Urbańczyk VIII, 587-588]. Bardzo mało prawdopodobne zaś jest wiązanie nazwy z osobą niejakiego Sebastiana Szura, który w 1696 r. jakoby miał sprzedać niedaleką wieś Rachodoszcze Janowi Piaseckiemu, a następnie przyczynić się do założenia wsi, nazwanej od swego nazwiska [Szewczuk 1999, 5-7; Niedźwiedź 2003, 503].

W czasach staropolskich Szur przynależał do powiatu bełskiego w województwie bełskim, na jego zachodnim skraju przy granicy z powiatem krasnostawskim ziemi chełmskiej. Wchodził w skład starostwa tarnawackiego [Bondyra 2015, 22]. Na podstawie traktatu rozbiorowego z 1772 r. Szur znalazł się pod panowaniem austriackim. Funkcjonowały w latach 1773–1782 w ramach okręgu zamojskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem wchodząc w skład okręgu zamojskiego znalazł się na terytorium cyrkułu zamojskiego.

Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Szur znalazł się od 1810 r. na terenie gminy dominialnej Tarnawatka powiatu tomaszowskiego departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. został objęty władzą komisarza obwodu hrubieszowskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu hrubieszowskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Szur wszedł w skład Gminy Tarnawatka [APL, MSGL, sygn. 167, k. 574]. Taka przynależność terytorialna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany administracyjnej, znalazł się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Szur (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) wszedł w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [Spravochnaya, 528–529; Kholmskaya, 271; „Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Szur wszedł w skład gminy Tarnawatka powiatu zamojskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś stworzyła wraz z Borkami i gajówką Figarnia samodzielną Gromadę Szur będącą elementem składowym Gminy Tarnawatka [„LDW” 1933, nr 22, s. 434; 1935, nr 30, s. 591]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdował się na terytorium powiatu zamojskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Tarnawatka. W dniu 5 października 1954 r. Szur znalazł się w granicach Gromady Krasnobród [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 85; 1959, nr 9, s. 99]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Krasnobród na terenie powiatu zamojskiego, w której znalazł się Szur [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 181]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. , po likwidacji powiatu zamojskiego, znalazł się w granicach województwa zamojskiego. 1 stycznia 1999 r. z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej znalazł się na terytorium Gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

W 1930 r. odnotowanu grunty zwane „Zakościelne” i „Cerkiewne” [APL, ZTL, sygn. 2979; APZ, HMTL, sygn. 9/195; sygn. 9/196].

Właścicielami gospodarstw na mocy ukazu z 1864 r. stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Gielmuda, Kita (3 rodziny), Kostur, Prus i Tyrka.

W drugiej połowie lat 40. XX w. właścicielami 19 gospodarstw rolnych w Szurze o łącznej powierzchni 52,05 ha były osoby noszące następujące nazwiska: Buchajki, Bździuch, Ćmiel (3 rodziny), Gielmuda (3), Górnik (2), Kita (4), Luchowski, Prus, Tyrka (3) [APZ, AGT, sygn. 92].

Brak informacji o stanowiskach zarówno z kwerendy, jak i z systematycznych badań powierzchniowych prowadzonych w roku 2016 w ramach AZP [NID, AZP obszar 93-88].

Po raz pierwszy nazwę Szur wymieniono w inwentarzu starostwa tarnawackiego z 1739 r., w której odnotowano, że wieś Majdan Wielki została „dawniej ulokowana przy Szurze” [APL AOZ 1472, k. 6-6v]. Zapewne odnosiło się to do okolicy tak nazwanej, bowiem takiej wsi nie wymieniają żadne dokładne inwentarze i lustracje starostwa tarnawackiego z 1762, 1763, 1764 i 1766 r. [AGAD ASK, dz. XLVI, sygn. 126, s. 38-48, sygn. 128, s. 6-21, dz. LVI, sygn. T7, k. 1-54]. Jedynie w lustracji z 1764 r. wspomniano o istnieniu bliżej nie określonej „arendy na Szurze”, do której kierowano robociznę chłopów z okolicznych wsi Majdan Wielki i Mały oraz Zielone [AGAD ASK, dz. XLVI, sygn. 126, s. 49]. Wzmianka ta raczej nie odnosiła się do folwarku, bo takowy w inwentarzu czy lustracji niewątpliwie zostałby uwzględniony i opisany. Wieś o nazwie Szur Nowy wymieniają dopiero źródła austriackie po I rozbiorze. Po raz pierwszy pojawiła się na mapie F. von Miega z 1779-1783 r. [zob. mapka], oraz w Katastrze właścicieli dóbr w Galicji z 1780 r. [LNB, Zb. Czoł. 2429/III, s. 1437]. Widoczna na mapie von Miega rozproszona zabudowa wsi mogłaby sugerować, iż była to osada budziarska, zamieszkała przez osoby trudniące się zajęciami leśnymi. Zagadkę stanowi nazwa Szur Nowy, która natychmiast nasuwa wniosek, iż musiał istnieć jakiś poprzedni „stary” Szur. Na ten temat dostępne źródła jednak milczą.

Osada Szur (lub okolica o takiej nazwie) w czasach staropolskich stanowiła własność królewską, wchodząc w skład starostwa tarnawackiego, wyodrębnionego jeszcze w 1603 r. ze starostwa bełskiego. Królewszczyznę tarnawacką w kilku pokoleniach dzierżyli przedstawiciele rodu Zamoyskich. Po śmierci Jana „Sobiepana” w 1665 r. nadanie otrzymał podkomorzy chełmiński Krzysztof Korycki, po którego śmierci w 1677 r. królewszczyzna znów powróciła do Zamoyskich z bocznej ukraińskiej linii, w osobie podstolego lwowskiego Marcina (zm. 1689), późniejszego podskarbiego koronnego i IV ordynata. Wdowa Anna Franciszka z Gnińskich Zamoyska w 1701 r. scedowała starostwo swemu najstarszemu synowi, ordynatowi Tomaszowi Józefowi, co wkrótce wywołało spór z jego młodszym bratem Marcinem Leopoldem. Ten ostatni objął Tarnawatkę przed 1713 rokiem, a gdy w 1718 r. bezpotomnie zmarł, wdowa Konstancja z Druckich – Podbereskich w dwa lata później wniosła starostwo swemu drugiemu mężowi, staroście tłumackiemu Jerzemu Potockiemu. Potocki formalnie tytułował się posesorem starostwa dopiero od 1725 r. i w siedem lat potem dokonał jego przekazania pisarzowi ziemskiemu bracławskiemu Marcinowi Radzimińskiemu. Obaj w tym czasie byli nękani licznymi procesami przez Zamoyskich, roszczących sobie prawa do spadku po Marcinie Leopoldzie. Ostatecznie w 1739 r. udręczony sporami Radzimiński ustąpił królewszczyznę Tomaszowi Antoniemu Zamoyskiemu (zm. 1751), późniejszemu wojewodzie lubelskiemu. Wdowa Aniela (Angela) Teresa z Michowskich Zamoyska, po przedwczesnej śmierci swego jedynaka Klemensa Józefa w 1767 r., uwikłana w procesy ze szwagrem Janem Jakubem Zamoyskim, wystarała się w roku następnym o sejmową „asekurację”, dzierżąc dochodowe starostwo tarnawackie do śmierci w 1771 r. [Bondyra 2015, 40]. W rok później królewszczyznę przejęła w dożywocie jej była synowa, wdowa po Klemensie, Konstancja z Czartoryskich oraz jej drugi mąż Andrzej Zamoyski, stryj Klemensa a szwagier Anieli [Kuropatnicki 1858, 46].

Po śmierci Konstancji Zamoyskiej w 1797 r., zaborcze władze austriackie odebrały Zamoyskim byłe starostwo tarnawackie i włączyły do dóbr kameralnych czyli do skarbu państwowego. W odebranej królewszczyźnie znajdowały się wsie: Tarnawatka, Huta Tarnawacka, Łuszczacz, Majdan Mały i Wielki, Pańków, Szur Nowy, Werechanie, Wieprzów i Majdan Zielone. Układem z 27 grudnia 1806 r. oddano je w dziedziczne posiadanie spadkobiercom zmarłego w 1777 r. Tadeusza Antoniego hr. Dzieduszyckiego w zamian za odebrane jeszcze w 1786 r. bogate saliny w Kossowie na Pokuciu. Zostało to zatwierdzone przez komisję ministerialną w październiku 1808 r. [Czemeryński 1870, 30-31]. W rodzinnym podziale majątku, przeprowadzonym w 1812 r. pomiędzy dziećmi Tadeusza, dobra tarnawackie przypadły jego najmłodszemu synowi, Józefowi Kalasantemu Dzieduszyckiemu, zmarłemu w 1847 r. [PSB VI, 111].

Szur leżał na terenie dóbr Tarnawatka A. Majątek ten przez pierwszą połowę XIX w. należał do hr. Józefa Kalasantego Dzieduszyckiego. Po jego śmierci w 1847 r. dobra przeszły na jego syna hrabiego Włodzimierza Tadeusza Ksawerego Dzieduszyckiego. 15 września 1897 r. ten ostatni sprzedał majątek hr. Tadeuszowi Miączyńskiemu. Już trzy dni później T. Miączyński (18 września 1897 r.) dobra te o powierzchni 6459 dziesięcin sprzedał urzędnikowi rosyjskiemu, rzeczywistemu radcy stanu Teodorowi von Gyllenschmidtowi za sumę 665000 rubli. Już 14 stycznia 1898 r. nowy właściciel odstąpił swojej córce Julii Cwiet (żona generała-majora Włodzimierza Cwieta) prawie cały majątek (bez folwarków Falków i Werechanie o powierzchni 1087 dziesięcin 532 sążni) za sumę 553000 rubli. Majątek Tarnawatka A 20 lipca 1899 r. od T. Gyllenschmidta i J. Cwiet nabył za 665000 rubli Rudolf Kryński. Ten ostatni już 21 lutego 1900 r. sprzedał całe dobra w ręce Elżbiety Marii Katarzyny Róży Tyszkiewicz de domo hrabina Krasińska (1872–1906) za sumę 715000 rubli. Po przedwczesnej śmierci właścicielki majątku, w 1906 r. zostało wszczęte postępowanie spadkowe, w wyniku którego dobra trafiły w ręce jej dzieci: Jana Michała Tyszkiewicza (1896–1939), Władysława Antoniego Wincentego Adama Tyszkiewicza (1898–1940), Michała Zygmunta Marii Tyszkiewicza (1903–1974) i Zofii Marii Joanny Katarzyny Tyszkiewicz (1795–1973). 8 maja 1923 r. dokonano działu Tarnawatki A. Jej właścicielami zostali W. A. W. A. Tyszkiewicz (10574 morgi) i Z. M. J. K. Czartoryska de domo Tyszkiewicz (944 morgi). Obie części dóbr zostały przejęte przez skarb państwa na cele realizacji reformy rolnej z 6 września 1944 r. [APZ, HMTL, sygn. 9/194; sygn. 9/195; sygn. 9/196].

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Szurze nadal należały do właścicieli dysponujących dobrami Tarnawatka. Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościanom, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do tego majątku odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz. W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie 10 września 1868 r. doszło do powstania w Szurze 7 gospodarstw o powierzchni od 2,5 do 34,5 morgi, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów 124 morgi i 71 prętów wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału głównych dóbr Tarnawatka. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości prawie 1005,67 rubla. Uzyskali możliwość wykorzystywania serwitutów (leśnego i pastwiskowego) z obszaru należącego do dóbr Tarnawatka. 28 sierpnia 1930 r. włościanie z Szura za rezygnację z serwitutów leśnych i pastwiskowych otrzymali prawie 91,58 ha gruntów (w tym 89,71 ha lasu). To spowodowało, że każde z gospodarstw powiększyło swoją powierzchnię o około 13 ha uzyskując grunty z działek nazywane „Zakościelne” i „Cerkiewne” [APL, ZTL, sygn. 2979; APZ, HMTL, sygn. 9/195; sygn. 9/196].

W pierwszych dekadach XX w. zauważalny był proces stopniowego rozdrobnienia powierzchni gospodarstw, co było spowodowane działami majątkowymi dokonywanymi w rodzinach chłopskich.

Wyznanie rzymskokatolickie

Spis ludności obrządku rzymskokatolickiego z 1785 r. podaje, że we wsi było 54 katolików. Należeli oni do łacińskiej parafii krasnobrodzkiej [Kramarz, Ladenberger 1931, 477]. Po przyłączeniu okolicznych terenów do Księstwa Warszawskiego w 1810 r. parafia Krasnobród wraz z miejscowością Szur znalazły się w dekanacie zamojskim diecezji lubelskiej. Opiekę duszpasterską nad katolikami z Szura sprawowali następujący księża dominikanie: Aleksander Zagórski (1810–1817), Dominik Siemiatycki (1817–1822), Augustyn Danielkiewicz (1822–1840), Kandyd Kopnicki (1841–1842), Klemens Nowacki (1843–1849), Gwalbert Ćwik (1849–1856), B. Pajorek (1856), Alojzy Niezabitowski (1856–1857) i Ludwik Turzyniecki (1857–1864). Na podstawie ukazu carskiego z 26 grudnia 1865 r. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych 21 kwietnia 1866 r. nadała parafii rzymskokatolickiej w Krasnobrodzie klasę II. Od 1866 r. przez kolejne 100 lat opiekę duszpasterską nad mieszkańcami Szura przynależącymi do Kościoła rzymskokatolickiego sprawowali następujący księża proboszczowie i administratorzy: Leon Poławski (1866–1867), Ignacy Mech (1867), Tomasz Garlicki (1867–1878), Feliks Leszczyński (1878–1879), Adolf Majewski (1879–1881), Roman Pankowski (1881–1887), Ignacy Kwiatkowski (1887–1888), Adam Decjusz (1888–1891), Karol Wojtasiewicz (1891–1893), Stanisław Abramowicz (1893–1895), Antoni Gryczyński (1895–1907), Józef Boguszewski (1907–1916), Władysław Goliński (1916), Antoni Wójcikowski (1916–1940), Franciszek Gduliński (1945) i Ludwik Liwerski (1945–1969). Na początku XX stulecia w Szurze odnotowano 91 osób wyznania rzymskokatolickiego. W 1921 r. społeczność rzymskokatolicka w Szurze liczyła 84 osoby [APL, APRK w Krasnobrodzie, sygn. 9, s. 6; ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1/1–1/25; sygn. 2.4/92–2.4/141; KWLiRGL, sygn. 1.2/224; sygn. 2.3/349, s. 2–3, 7; sygn. 2.3/626, k. 6–8; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12441; sygn. 14163; sygn. 14989; APZ, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1–43; AAL, KGL, sygn. Rep. 60 IVb 91; Catalogus 1870, 52; Catalogus 1871, 55; Catalogus 1873, 59; Spravochnaya, 527; Skorowidz, IV, 109; Spis kościołów 1939, 209–210; Walewander 2018, 29–67].

Austriacki spis podatkowy ludności z 1786 r. notuje we wsi jedynie 14 domów z 70 mieszkańcami. Następny z 1800 r. wymienia ją razem z wsią Zielone. W obu było łącznie 65 domów z 382 osobami [AN Kr., Teki Schneidera 1875, 44-45, 219].

W 1862 r. w Szurze odnotowano istnienie 2 domostw, co przekładało się na istnienie niewielkiej, kilkunastoosobowej populacji. Na początku XX w. w Szurze istniało 13 domostw. Społeczność tej wsi liczyła 91 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w tej wsi funkcjonowały 14 domostwa, w których mieszkało 85 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Szurze 198 mieszkańców [APL, RGL (1867-1918), sygn. 5987, k. 30, 44-44v; Tabella, II, 12; Spravochnaya, 528–529; Skorowidz, IV, 109; Amtliches, 50].

Śródleśne położenie i rozproszona zabudowa wsi (w przeciwieństwie do zwartej struktury tzw. ulicówek) wskazuje, że obok tradycyjnego rolnictwa, miejscowa ludność miała prawdopodobnie charakter budziarski i zajmowała się zajęciami leśnymi, między innymi obróbką i transportem drewna, a także bartnictwem. Wspomnianej powyżej wzmianki z inwentarza z 1739 r. o istnieniu w Szurze nieokreślonej „arendy” nie da się zweryfikować i wyjaśnić z braku źródeł. Można jedynie domniemywać, że mogła mieć związek z gospodarką leśną.

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikami dominującymi, które zaważyły na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb, takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.