Potok-Senderki

Patrz hasło: Krasnobród

Wieś Potok w 1774, 1785 i 1800 r. była wymieniana pod nazwą Potoczek [APL KGCh 172, k. 332v; Kramarz, Ladenberger 1931, 476; AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 218]. Tak też została oznaczona na austriackiej mapie Galicji F. von Miega [zob. mapka]. W 1786 r. zanotowano ją omyłkowo jako Potoczek Senderski [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 46-47], zaś w roku następnym oraz w 1817 r. już jako Potok [tamże, s. 76-77; AAL AKL, sygn. Rep. 60 A204, k. 188]. Pochodzenie nazwy wiąże się z przepływającym w pobliżu potokiem (rzeczką) Szum, dopływem Tanwi [Czopek 1988, 18].

Natomiast Senderki były odnotowane w 1785, 1786 i 1800 pod obecną nazwą, jedynie w 1787 r. zapisane zostały jako Sęderki [Kramarz. Ladenberger 1931, 476; AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 46-47, 76-77, 218]. Nazwa tej części wsi może wywodzić się od nazwiska Senderek, do dziś występującego na terenach Zamojszczyzny. Nazwisko z kolei miałoby brać się od niemieckiego zdrobnienia (Sender) imienia Aleksander [Rymut 2001, II, 408]. Jeżeli nawet tak mogłoby być, to zbieżność pochodzenia nazwiska jest przypadkowa i raczej nic nie ma wspólnego z ówczesnymi początkami kolonizacji niemieckiej w Ordynacji Zamojskiej i jej okolicach [Śladkowski 1969, 41; Gawrysiakowa 1987, 323-324].

Jedna nazwa na dwie miejscowości pojawiła się już w 1819 r. [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; Osiński 2006, 69].

Wieś Potok – Senderki, a właściwie dawniej dwie istniejące odrębnie wsie Potok i Senderki, w czasach staropolskich administracyjnie przynależały do powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej. Położone były na jej południowym skraju, przy granicy z ziemią przemyską. Na podstawie traktatu rozbiorowego z 1772 r. Potok i Senderki znalazły się pod panowaniem austriackim. Funkcjonowały w latach 1773–1782 w ramach okręgu zamojskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem wchodząc w skład okręgu zamojskiego znalazły się na terytorium cyrkułu zamojskiego.

Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Potok-Senderki znalazły się od 1810 r. na terenie gminy dominialnej Krasnobród powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. zostały objęte władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Potok-Senderki weszły w skład Gminy Krasnobród [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; MSGL, sygn. 167, s. 26; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 18, 30–31v; sygn. 10094, k. 7; Pamyatnaya 1870, 27; Osiński 2006, 69; idem 2020, 330, 338]. Pod koniec 1870 r. znalazły się w nowo utworzonej Gminie Podklasztor powstałej w miejsce Gminy Krasnobród. Taki stan rzeczy przetrwał do końca 1883 r. Następnie Potok-Senderki ponownie znalazły się w granicach Gminy Krasnobród. Taka przynależność terytorialna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany administracyjnej, znalazły się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Potok-Senderki (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszły w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [Pamyatnaya 1871, 96; Pamyatnaya 1879, 123; Pamyatnaya 1883, 174; Pamyatnaya 1885, 167; Spravochnaya, 135; Kholmskaya, 232; „Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; SGKP, III, 201; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Potok-Senderki weszły w skład gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wsie Potok i Senderki, wraz ze stacją kolejową Krasnobród, gajówką Babia-Dolina i tartakiem Krupiec, stworzyły samodzielną Gromadę Potok-Senderki będącą elementem składowym Gminy Krasnobród [„LDW” 1933, nr 22, s. 444; 1935, nr 30, s. 606]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdowały się na terytorium powiatu zamojskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Krasnobród. 5 października 1954 r. Potok-Senderki weszły w skład Gromady Hucisko [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 84]. Z dniem 1 stycznia 1960 r. Gromada Hucisko została zlikwidowana a Potok-Senderki weszły w skład Gromady Bondyrz. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Krasnobród na terenie powiatu zamojskiego, w której znalazły się Potok-Senderki [„DUWRN w Lublinie” 1959, nr 9, poz. 63, s. 99; 1972, nr 12, s. 181]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. , po likwidacji powiatu zamojskiego, znalazły się w granicach województwa zamojskiego. 1 stycznia 1999 r. z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej znalazły się na terytorium Gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Właścicielami gospodarstw na mocy ukazu z 1864 r. stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Cieplak, Fusiara, Gancarz, Jarszak (2 rodziny), Jasina, Naklicki (2), Ostasz, Ożga, Pardus, Podkowa, Podolak (2), Sak (2), Senderek (2), Sowa (3) i Teterycz (2).

W trakcie prowadzonych w roku 1983 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto stanowisko, z którego zebrano kilka ułamków niecharakterystycznej ceramiki naczyniowej i narzędzie krzemienne (drapacz), datowane na środkowy neolit (kultura: lubelsko-wołyńska lub pucharów lejkowatych) oraz bliżej nieokreślną fazę epoki brązu [NID, AZP obszar 92-86].

Na wzgórzu Hołda znajdują się podziemne wyrobiska, gdzie wydobywano metodą sztolniową piaskowiec wykorzystywany w budownictwie, także do wyrobu m.in. żaren, kół młyńskich i browarnych. W rejonach zachowanych szybów znajdują się (pół)produkty i odpady z ich produkcji, również relikty architektury przemysłowej. Ośrodek funkcjonował od końca XVI w. do lat 60. XX w. [m.in. Gazda, Ruska 2005].

W drugiej połowie XVIII w. wsie Potok i Senderki były wymieniane oddzielnie. Potok był wówczas nazywany Potoczek i jako „Potoczek pod Majdankiem” (czyli późniejszym Majdanem Kasztelańskim) notowany był w Taryfie zakordonowanych miast i wsi ziemi chełmskiej z 1774 r. [APL KGCh 172, k. 332v]. Nie uwzględniono go w inwentarzach dóbr krasnobrodzkich z lat 1715-1753, zatem można przypuścić, iż został założony w latach sześćdziesiątych XVIII stulecia, w czasie zintensyfikowania akcji osadniczej, prowadzonej przez dziedziców Tarnowskich.

Wieś Senderki zapewne została założona równolegle z Potokiem lub niedługo później, aczkolwiek w Taryfie z 1774 r. jeszcze nie została wymieniona. 

W drugiej połowie XVIII w. wsie Potok i Senderki stanowiły własność Antoniego Fortunata Tarnowskiego (zm. 1819), syna starosty mogilnickiego Kajetana Amora i Anastazji z Boguszów. Miejscowości wchodziły w skład jego dóbr krasnobrodzkich [Bondyra 2015, 78-79]. Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Potoku-Senderkach nadal należały do rodziny Tarnowskich. Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościanom, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Tarnowskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie w 1866 r. doszło do powstania w Potoku-Senderkach 21 gospodarstw o powierzchni od 7,5 do 25 mórg, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów 399 mórg i 110 prętów (w tym 371 mórg i 212 prętów użytków rolnych) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału głównych dóbr Krasnobród. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości przeszło 2937 rubli. W 1874 r. dokonano ponownego pomiaru gruntów uwłaszczeniowych i faktyczny areał przekazany włościanom wyniósł 401 mórg i 227 prętów (w tym 329 mórg, 224 prętów użytków). Nieznaczne zmiany w posiadanym areale gospodarstw nastąpiły 5 czerwca 1886 r., kiedy sfinalizowano zamianę niektórych gruntów włościańskich na dworskie („pod Belfortom” i „Ostrowiec”) znajdujące się w posiadaniu właściciela części dóbr Krasnobród Michała Chmyzowskiego. Włościanie z Potoku-Senderek uzyskali możliwość wykorzystywania serwitutów (leśnego i pastwiskowego) z obszaru należącego do dóbr Krasnobród. Ich ostateczne uregulowanie nastąpiło w 1930 r., co przełożyło się na wzrost areału poszczególnych gospodarstw rolnych w tej miejscowości [APL, ZTL, sygn. 3434; OUZ, sygn. 6182; sygn. 6183; sygn. 6184; APZ, AHOZ, sygn. 247].

Wyznanie rzymskokatolickie

W drugiej połowie XVIII i początkach XIX w. wsie Potok i Senderki należały do łacińskiej parafii józefowskiej. Spis ludności obrządku rzymskokatolickiego z 1785 r. wprawdzie wymieniał tylko sam Potoczek (Potok), jakkolwiek biorąc pod uwagę liczbę 101 katolików, to najpewniej uwzględniała ona także wiernych z Senderek, mimo że te nie zostały wspomniane [Kramarz, Ladenberger 1931, 476]. W aktach wizytacji z 1817 r. bowiem odnajdujemy informację o 44 katolikach w Potoku oraz 40 w Senderkach [AAL AKL, sygn. Rep. 60 A204, k. 188]. Po przyłączeniu okolicznych terenów do Księstwa Warszawskiego w 1810 r. parafia Józefów wraz z miejscowościami Potok i Senderki znalazły się w dekanacie tarnogrodzkim (od 1866 r. w dekanacie biłgorajskim) diecezji lubelskiej. Początkowo świątynią parafialną był kościół pw. św. Józefa i Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny pochodzący jeszcze z pierwszej połowy XIX w. Dzięki fundacji Józefa Zamoyskiego parafianie z Potoku-Senderek uzyskali w drugiej połowie lat 80. XIX w. dostęp do nowej świątyni pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Opiekę duszpasterską nad katolikami z Potoka i Senderek od początku XIX w. do połowy XX w. sprawowali następujący proboszczowie i administratorzy parafii rzymskokatolickiej w Józefowie: Franciszek Rzeszowski (1784–1805), Marcin Prykowski (1805–1810), Kornel Chrzanowski (1810–1815), Maciej Borkowski (1815–1824), Antoni Paschalski (1824–1830), Bernard Kucharski (1830–1847), Plato Radkiewicz (1847–1855), Seweryn Trębiński (1855–1886), Bolesław Rogowski (1886–1896), Jozafat Grzybowski (1896–1908), Tomasz Stachowicz (1908–1915), Seweryn Grątkowski (1915–1943) i Michał Całka (1943–1965). Na początku XX stulecia w Potoku-Senderkach odnotowano 301 osób wyznania rzymskokatolickiego. W 1921 r. społeczność rzymskokatolicka liczyła 299 osób [APL, ASCPRK w Józefowie, sygn. 19–28; sygn. 30–35; sygn. 49 –96; sygn. 2.4/92–2.4/141; APZ, ASCPRK w Józefowie, sygn. 1–44; Catalogus 1870, 19; Catalogus 1871, 55; Catalogus 1873, 22–23; Catalogus 1920, 197–198; Spravochnaya, 135; Skorowidz, IV, 123; Spis kościołów 1939, 181; Walewander 2018, 29–67].

Wyznanie mojżeszowe

Pierwszy spis powszechny w Polsce przeprowadzony w 1921 r. wykazał obecność w Potoku-Senderkach 10 osób wyznania mojżeszowego. Osoby te przynależały do okręgu bożniczego z siedzibą w Krasnobrodzie. Zamieszkiwała tam rodzina Kaliksztajnów [APL, UWL, WSP, sygn. 839, s. 215; Skorowidz, IV, 123].

Austriackie podatkowe spisy ludności z 1786 i 1787 r. wykazują w Potoczku (Potoku) i Senderkach ogółem 111 mieszkańców w 21 domach, z tego 14 w Potoczku i zaledwie 7 w Senderkach. Kolejny spis z 1800 r. traktuje razem wsie Potoczek, Senderki oraz Majdanek (późniejszy Majdan Kasztelański), notując w nich ogółem 47 domów z 237 mieszkańcami, w tym 11 Żydami [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 46-47, 76-77, 218]. 

W 1819 r. w Potoku-Senderkach odnotowano istnienie 22 domostw, w których mieszkało 114 osób. Osiem lat później funkcjonowały 24 domostwa i obecnych było 119 mieszkańców. W chwili realizowania reformy gminnej w 1864 r. odnotowano 25 domów i 162 mieszkańców. Na początku XX w. w Potoku-Senderki istniało 28 domostw. Społeczność tej wsi liczyła wtedy 301 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w tej wsi funkcjonowały już 52 domostwa, w których mieszkało 309 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały 490 mieszkańców [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 44–44v; Tabella, II, 113; Spravochnaya, 135; Skorowidz, IV, 123; Amtliches, 49; Osiński 2006, 80].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt były czynnikami dominującymi, które zaważyły na powstaniu tej miejscowości. Koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb, takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.

W Potoku-Senderkach w XIX w. i na początku XX w. istniały kamieniołomy. Poza dostarczaniem budulca wydobywały materiał do produkcji żaren (trudnili się tym mieszkańcy wsi) [Spravochnaya, 134].