Malewszczyzna

Patrz hasło: Krasnobród

W XVIII i XIX w. wieś była zapisywana jako Małoszczyzna lub Małowczyzna [APL KGCh 172, k. 332; AAL AKL, sygn. Rep. 60 A203, s. 177], bądź w źródłach austriackich jako Malowczyzna i Maloszczyzna [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 76-77, 213]. Na mapie F. von Miega została ukazana pod nazwą Malowczysna [zob. mapka]. Małoszczyznę odnajdujemy jeszcze na Mapie szczegółowej Królestwa Polskiego z 1907 r. Dawna nazwa miejscowości Małoszczyzna może pochodzić od „małoscz”, czyli staropolskiej odmiany słowa „małość”, w znaczeniu niewielkiej osady [Urbańczyk IV, 151]. Niewykluczone też jest wywodzenie się od nazwy osobowej „Małosz” lub nawet „Małek” [Rymut 1980, 143]. Zakończenie rzeczownika w nazwie przyrostkiem -czyzna raczej sugeruje, iż odnosiła się ona nie do osady lecz do konkretnych gruntów, jak to występowało w nazwach części wsi należących do poszczególnych właścicieli (np. Orchowszczyzna, Suchodolszczyzna).

Malewszczyzna przed I rozbiorem przynależała administracyjnie do powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej. Na podstawie traktatu rozbiorowego z 1772 r. znalazła się pod panowaniem austriackim. Funkcjonowała w latach 1773–1782 w ramach okręgu zamojskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem wchodząc w skład okręgu zamojskiego znalazła się na terytorium cyrkułu zamojskiego.

Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Malewszczyzna znalazła się od 1810 r. na terenie gminy dominialnej Krasnobród powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. została objęta władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Malewszczyzna weszła w skład Gminy Krasnobród [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; MSGL, sygn. 167, s. 26; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 18, 30–31v; sygn. 10094, k. 7; Pamyatnaya 1870, 27; Osiński 2006, 69; idem 2020, 330, 338]. Pod koniec 1870 r. znalazła się w nowo utworzonej Gminie Podklasztor powstałej w miejsce Gminy Krasnobród. Taki stan rzeczy przetrwał do końca 1883 r. Następnie Malewszczyzna ponownie znalazła się w granicach Gminy Krasnobród. Taka przynależność terytorialna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany administracyjnej, znalazła się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Malewszczyzna (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszła w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [Pamyatnaya 1871, 96; Pamyatnaya 1879, 123; Pamyatnaya 1883, 174; Pamyatnaya 1885, 167; Spravochnaya, 135; Kholmskaya, 232; „Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; SGKP, III, 201; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności wieś weszła w skład gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie Malewszczyzna wraz z Kolonią Koziawoda stworzyła samodzielną Gromadę Malewszczyzna będącą elementem składowym Gminy Krasnobród [„LDW” 1933, nr 22, s. 444; 1935, nr 30, s. 606]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdowała się na terytorium powiatu zamojskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Krasnobród 5 października 1954 r. Malewszczyzna weszła w skład Gromady Hucisko [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 84]. Z dniem 1 stycznia 1860 r. ta ostatnia została zlikwidowana a sama Malewszczyzna weszła w skład Gromady Bondyrz. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Krasnobród na terenie powiatu zamojskiego, w której znalazła się nasza osada [„DUWRN w Lublinie” 1959, nr 9, poz. 63, s. 99; 1972, nr 12, s. 181]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Malewszczyzna, po likwidacji powiatu zamojskiego, znalazła się w granicach województwa zamojskiego, zaś 1 stycznia 1999 r. z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej na terytorium Gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Kozia Woda (Koziwoda). W marcu 1893 r. z dóbr „Krasnobród” został wyodrębniony folwark Kozia Woda o powierzchni 544 mórg i 25 prętów. Jego właścicielem stał się mieszkaniec Lublina Lejzor Cuker. Na początku XX w. nastąpiła stopniowa dekompozycja folwarku poprzez jego sprzedaż i podziałem na kolonie. Powstałe gospodarstwa zostały wchłonięte w obręb wsi Malewszczyzna po 1945 r. [APZ, AHOZ, sygn. 7/20; sygn. 260; sygn. 261; ISZ, sygn. 360, APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 4680].

Właścicielami gospodarstw na mocy ukazu z 1864 r. stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Bucior, Czapla, Gałka, Koza, Lalik, Mazur, Ożga, Pokrywka, Przytuła, Stasiewicz, Strzałka, Szkałuba, Teterycz (3 rodziny) i Wróbel.

Stanowiska w postaci izolowanego owalnego kopca (12-15 m, wysokości 1,7 m) położonego na ugorze odkryto w roku 2005 w trakcie weryfikacyjnych badań powierzchniowych [NID, AZP obszar 92-87; także Koman i in. 2021, 106-107 – tam wcześniejsza literatura]. Ponadto z rejonu tej miejscowości pochodzą luźne zabytki kamienne znajdujące się w bogatej kolekcji Jana Sitka (obecnie zbiory Muzeum Historyczne Inspektoratu Zamojskiego AK im. Stanisława Prusa „Adama” w Bondyrzu) – topór o fasetowanych narożach charakterystyczny dla ludności kultury pucharów lejkowatych (środkowy neolit), także żarno (chronologia nieznana) [Balcer i in. 2002, 92].

Pierwszą wzmiankę o tej miejscowości odnajdujemy w Taryfie dymowej z 1774 r., kiedy pod nazwą Małoszczyzna stanowiła przysiółek wsi Huta Nowa, czyli późniejszego Huciska [APL KGCh 172, k. 332]. Także jako przysiółek Huciska odnotowana została w austriackich spisach podatkowych z 1787 i 1800 r. [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 76-77, 213]. Samodzielną wieś stanowi dopiero w spisie miejscowości Królestwa Polskiego z 1827 r. [Tabella 1827, 5]. Grzegorz Jawor wyznacza pierwszą wzmiankę na rok 1697, powołując się na informację ze źródła w archiwum lwowskim [CPAHUL fond 134, sygn. 1122, k. 43].

W drugiej połowie XVIII w. Małoszczyzna (Malewszczyzna) stanowiła własność Antoniego Fortunata Tarnowskiego (zm. 1819), syna starosty mogilnickiego Kajetana Amora i Anastazji z Boguszów. Wieś wchodziła w skład jego dóbr krasnobrodzkich [Bondyra 2015, 78-79]. Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Malewszczyźnie nadal należały do rodziny Tarnowskich. Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościanom, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Tarnowskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie w 1866 r. doszło do powstania w Malewszczyźnie 15 gospodarstw o powierzchni od 16,5 do 23,5 morgi, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi chłopi. Łączna powierzchnia gruntów 300 mórg i 72 prętów (w tym 294 morgi i 293 pręty stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału głównych dóbr Krasnobród. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości prawie 2017 rubli. Włościanie z Malewszczyzny uzyskali możliwość wykorzystywania serwitutów (leśnego i pastwiskowego) z obszaru należącego do dóbr Krasnobród. 22 maja 1931 r. za rezygnację z serwitutów leśnych i pastwiskowych otrzymali przeszło 143,67 hektara gruntów (w tym 86,19 lasu i 55,44 pastwisk) [APL, ZTL, sygn. 3410; APZ, AHOZ, sygn. 247].

W marcu 1893 r. z dóbr „Krasnobród” został wyodrębniony folwark Kozia Woda o powierzchni 544 mórg i 25 prętów. Jego właścicielem stał się mieszkaniec Lublina Lejzor Cuker. Na początku XX w. nastąpiła stopniowa dekompozycja folwarku poprzez jego sprzedaż i podziałem na kolonie. Pierwszą z nich o powierzchni 24 mórg zakupił Wojciech Kostrubiec za 1080 rubli. Inną kolonię zakupili jeszcze Srul Goldsztejn, Szloma Lilsztajn i Icek Milsztajn. Od tych trzech właścicieli przeszło 21 ha gruntu zakupił 10 kwietnia 1913 r. Franciszek Jaroszyński za 3600 rubli;  [APZ, AHOZ, sygn. 260–262; ISZ, sygn. 360, APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 4680].

Wyznanie rzymskokatolickie

Spis ludności rzymskokatolickiej z 1785 r. wykazywał w Małoszczyźnie (Malewszczyźnie) 58 katolików, przynależących do łacińskiej parafii krasnobrodzkiej [Kramarz, Ladenberger 1931, 477].

Po przyłączeniu okolicznych terenów do Księstwa Warszawskiego w 1810 r. parafia Krasnobród wraz z miejscowością Malewszczyzna znalazły się w dekanacie zamojskim diecezji lubelskiej. Opiekę duszpasterską nad katolikami z Malewszczyzny sprawowali następujący księża dominikanie: Aleksander Zagórski (1810–1817), Dominik Siemiatycki (1817–1822), Augustyn Danielkiewicz (1822–1840), Kandyd Kopnicki (1841–1842), Klemens Nowacki (1843–1849), Gwalbert Ćwik (1849–1856), B. Pajorek (1856), Alojzy Niezabitowski (1856–1857) i Ludwik Turzyniecki (1857–1864). Na podstawie ukazu carskiego z 26 grudnia 1865 r. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych 21 kwietnia 1866 r. nadała parafii rzymskokatolickiej w Krasnobrodzie klasę II. Od 1866 r. przez kolejne 100 lat opiekę duszpasterską nad mieszkańcami Malewszczyzny przynależącymi do Kościoła rzymskokatolickiego sprawowali następujący księża proboszczowie i administratorzy: Leon Popławski (1866–1867), Ignacy Mech (1867), Tomasz Garlicki (1867–1878), Feliks Leszczyński (1878–1879), Adolf Majewski (1879–1881), Roman Pankowski (1881–1887), Ignacy Kwiatkowski (1887–1888), Adam Decjusz (1888–1891), Karol Wojtasiewicz (1891–1893), Stanisław Abramowicz (1893–1895), Antoni Gryczyński (1895–1907), Józef Boguszewski (1907–1916), Władysław Goliński (1916), Antoni Wójcikowski (1916–1940), Franciszek Gduliński (1945) i Ludwik Liwerski (1945–1969). W 1819 r. odnotowano 71 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego zamieszkujących w Malewszczyźnie. Na początku XX stulecia w Malewszczyźnie odnotowano 192 osób wyznania rzymskokatolickiego. W 1921 r. społeczność rzymskokatolicka liczyła 253 osoby [APL, APRK w Krasnobrodzie, sygn. 9, s. 6; ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1/1–1/25; sygn. 2.4/92–2.4/141; KWLiRGL, sygn. 1.2/224; sygn. 2.3/349, s. 2–3, 7; sygn. 2.3/626, k. 6–8; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12441; sygn. 14163; sygn. 14989; APZ, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1–43; AAL, KGL, sygn. Rep. 60 IVb 91; Catalogus 1870, 52; Catalogus 1871, 55; Catalogus 1873, 59; Spravochnaya, 135; Skorowidz, IV, 123; Spis kościołów 1939, 209–210; Walewander 2018, 29–67].

Wyznanie greckokatolickie

Na terenie Malewszczyzny od początku XIX stulecia funkcjonowała niewielka społeczność wyznania unickiego. Na zachowanej liście parafian z 1848 r. zarejestrowano jedynie dwie rodziny tego wyznania noszące nazwiska Czaplicha i Wróbel. Przynależeli oni do parafii Suchowola, zaś realizowali swoje potrzeby religijne w cerkwi w Krasnobrodzie (świątynia filialna parafii Suchowola) [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 349, k. 2; dieło 350; APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12389].

Wyznanie prawosławne

W maju 1875 r. nastąpiła likwidacja Kościoła unickiego poprzez włączenie jego wiernych do struktur rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Wyznawców Kościoła greckokatolickiego w Malewszczyźnie włączono do grona wyznawców rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Zostali otoczeni opieką duszpasterską proboszcza parafii prawosławnej w Suchowoli, zaś od połowy sierpnia 1886 r. proboszcza parafii prawosławnej w Krasnobrodzie. Ostatni proboszcz parafii unickiej w Suchowoli (cerkiew pw. Jerzego Zwycięzcy) Gabriel Koźmiński stał się pierwszym proboszczem parafii prawosławnej (1875–1876). W latach 1876–1886 proboszczami parafii prawosławnej w Suchowoli byli następujący księża: Grzegorz Koziej (1876–1882) i Antoni Draczyński (1882–1890). Funkcję psalmisty piastowali m.in. Mikołaj Sowiński, Symeon Gruszka i Stefan Dziumow. Od 1886 r. opiekę duszpasterską sprawowali księża prawosławni z Krasnobrodu w osobach: Emiliana Lewickiego (1886–1897), Anatoniego Korolczuka (1897–1907) i Maksyma Żadobiuka (Żdanowa) (1907–1915). Posada psalmisty znajdowała się m.in. w rękach: Jana Lisa i Macieja Czernika. Funkcję starosty cerkiewnego pełniły m.in. następujące osoby: Łukasz Afanasjew, Jan Kwik i Michał Kwik. W 1877 r. odnotowano w Malewszczyźnie 1 osobę wyznania prawosławnego. Cztery lata później w Malewszczyźnie była nadal 1 osoba prawosławna. Po dwóch dekadach (1904 r.) odnotowano 5 osób tego wyznania. Po ogłoszeniu ukazu tolerancyjnego 30 kwietnia 1905 r., umożliwiającego dokonanie konwersji z prawosławia na inne konfesje, doszło do całkowitego zaniku społeczności prawosławnej w Malewszczyźnie. [TDIAUL, fond 693, opys 1, sprava 454, k. 62v–63; APL, APRK w Krasnobrodzie, sygn. 24; ChZD, sygn. 1925; sygn. 2585; KPCh, KV, sygn. 1004, s. 151; sygn. 1005, s. 145–151; sygn. 1012, s. 123–133; sygn. 1016, s. 141–146; sygn. 1018, s. 120–126; sygn. 1022, s. 86–89; sygn. 1026, s. 96–104; sygn. 1030, s. 87–95; sygn. 1034, s. 94–105; sygn. 1038, s. 82–93; sygn. 1042, s. 78–89; sygn. 1045, s. 79–90; sygn. 1049, s. 75–86; sygn. 1050, s. 77–89; sygn. 1057, s. 80–89; APZ, AHOZ, sygn. 246; ASCPP w Suchowoli, sygn. 1–11; ASCPP w Krasnobrodzie, sygn. 1–28; Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii, sobraniye tretiye, VI, 1886, Sankt Peterburg 1888, 469–470; Latawiec 2007, 200].

Na podstawie orzeczenia austro-węgierskich władz okupacyjnych z 17 maja 1916 r. została zorganizowana w Hucisku 1-klasowa koedukacyjna szkoła publiczna z językiem polskim jako wykładowym. Po ukonstytuowaniu się polskich władz oświatowych przy Tymczasowej Radzie Stanu z dniem 1 listopada 1917 r. została przejęta przez struktury polskie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę szkoła w Hucisku została przekształcona w 1-klasową szkołę powszechną. Dzieci z Malewszczyzny jak i z Koziej Wody znalazły się w obwodzie szkolnym tej placówki oświatowej. Jej nauczycielami byli m.in.: Jakub Ciurysek, Franciszek Maśliński, Karolina Grzywaczówna, Michał Ćwik, Zofia Domherówna, Edmund Brzozowski, Maria Batorówna, Janina Burczycka i Matylda Fijałkowa. W 1937 r. w Hucisku funkcjonowała szkoła powszechna I stopnia. Pod koniec lipca 1938 r. część Huciska znalazła się bezpośrednio w obwodzie szkoły powszechnej II stopnia z 3 nauczycielami w Starej Hucie. Pozostała część Huciska bezpośrednio podporządkowana była obwodowi szkoły powszechnej I stopnia w tej miejscowości. W okresie okupacji niemieckiej dzieci z Malewszczyzny uczęszczały do placówki oświatowej w Hucisku, gdzie funkcjonowała jako 3-klasowa polska szkoła ludowa. Jej nauczycielem w latach 1940–1942 był Witold Zarzycki. Po zakończeniu okupacji niemieckiej we wrześniu 1944 r. wznowiła działalność koedukacyjna Publiczna Szkoła Powszechna w Huciskach I stopnia 4-klasowa z jednym nauczycielem. Do niej przyporządkowano dzieci z Malewszczyzny i Koziej Wody. Jej pierwszą nauczycielką była Aniela Kozar [APLOK, ISB, sygn. 48, s. 29–30; APZ, ISZ, sygn. 360; sygn. 361].

W drugiej połowie XVIII wieku Malewszczyzna (Małoszczyzna) stanowiła przysiółek wsi Hucisko, dlatego w ówczesnych austriackich spisach obie miejscowości uwzględniano razem. Spis z 1787 r. podawał w nich 31 domów (w tym 10 w Małoszczyźnie) z łącznie 188 mieszkańcami, natomiast następny z 1800 r. dodawał jeszcze sąsiednią wieś Hutki, a w trzech miejscowościach ogółem odnotowano 62 domy z 347 mieszkańcami, w tym 8 Żydów [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 76-77, 213].

W 1819 r. w Malewszczyźnie odnotowano istnienie 13 domostw, w których mieszkało 88 osób. Przeszło cztery dekady później (1862 r.) w Malewszczyżnie znajdowało się 18 domów. W chwili realizowania reformy gminnej w 1864 r. odnotowano 18 domów i 121 mieszkańców. Na początku XX w. w Malewszczyźnie istniały 22 domostwa. Społeczność tej wsi liczyła wtedy 202 osoby. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w tej wsi funkcjonowało już 41 domostw, w których mieszkały 253 osoby. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Malewszczyźnie 341 mieszkańców [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 44–44v; Spravochnaya, 135; Skorowidz, IV, 123; Amtliches, 49; Osiński 2006, 80].

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. pozostawało rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb, takich jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.