Krasnobród
start
Powiat: zamojski
Gmina: Krasnobród
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
GMINA KRASNOBRÓD
INFORMACJE OGÓLNE
Miasto i Gmina Krasnobród, oficjalna strona https://krasnobrod.pl/ (na pasku poziomym m.in. Aktualności, Galerie, Kamery, Mapa serwisu). Kliknięcie na „Mapę serwisu” otwiera umieszczone na pasku poziomym ikonki (ważne z perspektywy zdobycia ogólnych, ale ważnych dla historii i teraźniejszości gminy informacji) zawierające dane uporządkowane w następujący sposób: Administracja, Ogłoszenia, Projekty/Inwestycje/fundusze unijne, Dokumenty strategiczne, Uzdrowisko, Organizacje pozarządowe, Kultura, oświata i sport, Turystyka. Każda z tych zakładek posiada wewnętrzne subdywizje). „Kamery” pokazują w czasie rzeczywistym Sanktuarium NNMP, zalew i plażę od strony ul. Partyzantów, zalew – widok z molo oraz z kamieniołomu, Plac Siekluckiego)
GMINA MIEJSKO-WIEJSKA KRASNOBRÓD pdf
Lokalny Program Rewitalizacji Gminy Krasnobród na lata 2017-2023 pdf
Strategia rozwoju miasta i gminy Krasnobród pdf
Plan odnowy miejscowości (Majdan Wielki, Wola Husińska, Krasnobród)
Urząd Miasta i Gminy Krasnobród
KRASNOBRÓD MIASTO
Miasto i Gmina Krasnobród na fb
WSIE GMINY KRASNOBRÓD
Majdan Wielki Z wykazem integralnych części wsi Majdan Wielki, np. Borki (Majdan_Wielki)
Wieś Potok-Senderki w liczbach
Stara Huta z przysiółkiem Lasowce
Wólka Husińska z przysiółkiem Husiny
Wieś Wólka Husińska w liczbach
PLAN ODNOWY MIEJSCOWOŚCI WÓLKA HUSIŃSKA pdf
Zielone z przysiółkiem Przejma i Krasnobród
AKTUALNOŚCI
Miasto i Gmina Krasnobród na fb
„Nowiny Miasta Krasnobród/Krasnobrodzka Gazeta Internetowa” (przegląd aktualiów od 2012 r.)
Krasnobrodzkie ABC. Krasnobrodzki Portal Internetowy https://krasnobrod.net.pl/ z następującymi zakładkami: Sesje Rady Miejskiej w Krasnobrodzie; Forum; Krasnobrodzki Dom Kultury; Facebook; Jubileusz 100-lecia Niepodległości Polski 1918 – 2018; Wybory 2018; Bez kategorii; Biblioteka Publiczna w Krasnobrodzie; Gospodarka; Historia i Zabytki Krasnobrodu; Hobby; Sesje Rady Miejskiej w Krasnobrodzie.; Informacja Turystyczna w Krasnobrodzie; Krasnobród – Dawnych wspomnień czar; Krasnobrodzki Dom Kultury; Krasnobrodzkie firmy; Kultura; Ogłoszenia; Oświata; Porady; Sport; Szkolenia; Turystyka; Zdrowie; Urząd Miejski w Krasnobrodzie; Krasnobrodzki Dom Kultury; Sesje Rady Miejskiej w Krasnobrodzie; Bez kategorii; Informacja Turystyczna w Krasnobrodzie; Biblioteka Publiczna w Krasnobrodzie; Krasnobrodzkie firmy; Turystyka; Sport; Kultura; Gospodarka; Krasnobród – Dawnych wspomnień czar; Historia i Zabytki Krasnobrodu; Oświata; Zdrowie; Hobby; Porady; Szkolenia; Ogłoszenia; Urząd Miejski w Krasnobrodzie; Forum Portal stanowi prawdziwą encyklopedię wiedzy na temat miasta i gminy w zasadzie we wszystkich aspektach ich istnienia i funkcjonowania.
Podobny charakter do Krasnobrodzkiego ABC. Krasnobrodzkiego Portalu Internetowego, z masą przydatnych, aktualnych informacji ma strona WWW Krasnobrodzkiego Stowarzyszenia Turystycznego
Informacyjna Agencja Samorządowa
Informacje o aktulaiach związanych z Kransobrodem i gminą Krasnobród pojawiają się pod tagiem z nazwą miejscowości w każdym dzienniku regionalnym (choćby „Kurier Lubelski” lub „Dziennik Wschodni”) wydawanym na terenie Lubelszczyzny. Najlepszym przykładem jest jednak „Tygodnik Zamojski” oraz „Kronika Tygodnia” czy portal „Zamość Nasze Miasto”
INSTYTUCJE I STOWARZYSZENIA
Miejsko – Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Krasnobrodzie
Zakład Gospodarki Komunalnej w Krasnobrodzie z siedzibą w Majdanie Wielkim
Dom Pomocy Społecznej w Majdanie Wielkim
Krasnobrodzkie Stowarzyszenie Turystyczne
Bank Polskiej Spółdzielczości S.A. w Krasnobrodzie
TOWARZYSTWO REGIONALNE MIASTA I GMINY KRASNOBRÓD
Krasnobrodzkie Towarzystwo Wędkarskie
Dzielnicowi Posterunku Policji w Krasnobrodzie
Podsumowanie roku 2020 Stowarzyszenia Kulturalno-Naukowego “Do źródeł”
SPÓŁDZIELNIA MIESZKANIOWA W KRASNOBRODZIE
Ochotnicze Straże Pożarne na terenie gminy Krasnobród
Ochotnicza Straż Pożarna w Majdanie Wielkim
OCHOTNICZA STRAŻ POŻARNA W WÓLCE HUSIŃSKIEJ
“Zielona Knieja” Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Miejscowości Stara Huta i Okolic
Stowarzyszenie na rzecz osób niepełnosprawnych “Radość i nadzieja”
Towarzystwo Regionalne Miasta i Gminy Krasnobród
Uroczy Zakątek Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Miejscowości Majdan Mały i Okolic
Stowarzyszenie na rzecz rozwoju miejscowości Zielone i Okolic “Ach Zielone”
Krasnobrodzkie Stowarzyszenie Korczakowskie
Stowarzyszenie Kulturalno-Naukowe w Krasnobrodzie
Koło Gospodyń Wiejskich Krasnobród
Koło Gospodyń Wiejskich „Słodkie Malinki” w Majdanie Wielkim
Koło Gospodyń Wiejskich Wólka Husińska
Sanatorium Dziecięce im. Janusza Korczaka w Krasnobrodzie
OŚWIATA
SIEĆ SZKÓŁ NA TERENIE GMINY KRASNOBRÓD
Zespół Szkół w Krasnobrodzie (w skład Zespołu wchodzą: Szkoła Podstawowa w Krasnobrodzie, Przedszkole Samorządowe w Krasnobrodzie, Gimnazjum w Krasnobrodzie, Liceum Ogólnokształcące w Krasnobrodzie)
Zespół Szkół w Krasnobrodzie na fb
Liceum Ogólnokształcące im. św. Jana Pawła II w Krasnobrodzie
Liceum Ogólnokształcące w Krasnobrodzie na fb
Zespół Szkół Podstawowych im. 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich w Krasnobrodzie
Szkoła Podstawowa im. Armii Krajowej w Kaczórkach
Szkoła Podstawowa im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Majdanie Wielkim na fb
Publiczna Szkoła Podstawowa w Zielonem fb
Szkoła Podstawowa w Kaczórkach im. Armii Krajowej
Szkoła Podstawowa w Majdanie Wielkim im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego na fb
Warsztat Terapii Zajęciowej w Dominikanówce
ŻYCIE RELIGIJNE
Parafia Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Krasnobrodzie
Parafia pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny – główne sanktuarium diecezji Krasnobród
Parafia pw. Zesłania Ducha Świętego w Krasnobrodzie na fb
Parafia pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Krasnobrodzie
Parafia Zesłania Ducha Świętego w Krasnobrodzie
Parafia pw. Zesłania Ducha Świętego Krasnobród
Parafia pw. Zesłania Ducha Świętego
Kościół filialny pw. Świętego Brata Alberta Chmielowskiego w Majdanie Wielkim
Kościół filialny pw. Świętego Dominika w Dominikanówce
Kościół filialny pw. Świętego Izydora w Majdanie Małym
Kościół filialny pw. Świętego Stanisław Kostki w Hutkowie
Kościół filialny pw. Świętego Jana Chrzciciela w Wólce Husińskiej
KULTURA
Bez wątpienia najwięcej informacji dotyczących nie tylko bieżących wydarzeń natury politycznej czy społecznej, ale także tych z zakresu kultury (również dziejów lokalnych) zawiera „GAZETA KRASNOBRODZKA MIESIĘCZNIK SAMORZĄDU GMINNEGO” (PLUS DODATKI SPECJALNE) numery archiwalne Są dostępne ONLINE OD 1990 DO 2023 ROKU Można do nich dotrzeć również via strona Biblioteki Publiczndej w Krasnobrodzie
Biblioteka Publiczna w Krasnobrodzie na fb
Młodzieżowy zespół wokalno-instrumentalny „Roztoczanie”
GALERIA SZTUKI LUDOWEJ MIECZYSŁAW PORTKA – MAJDAN WIELKI
Mieczysław Portka – Galeria Sztuki Ludowej w Majdanie Wielkim
GALERIA SZUR Galeria autorska Marka Rzeźniaka
PER ARTEM AD ASTRA – FESTIWAL MUZYKI ORGANOWEJ I KAMERALNEJ W KRASNOBRODZIE
Miejsko – Gminna Biblioteka Publiczna w Krasnobrodzie W katalogu online biblioteki znajduje się sporo rzadkich wydawnictw regionalnych rzadkich wydawnictw regionalnych
ZESPÓŁ FOLKLORYSTYCZNY „WÓJTOWIANIE”
ALEJA MISTRZÓW POLSKIEJ ILUSTRACJI
HISTORIA
Krasnobród – akcja „Reinhardt”
“Krasnobród – dawnych wspomnień czar” – wernisaż wystawy
Hutków, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 238.
Dominkanówka, cmentarzysko kurhanowe pochodzące z okresu kultury trzcinieckiej
Historia społeczności żydowskiej
ATRAKCJE TURYSTYCZNE
Krasnbród od A do Z czyli wojaże po Rzotoczu okiem turysty pdf
Krasnobrodzki Park Krajobrazowy pdf
Bogusław Sawicki, Sylwia Golian, Promocja i dystrybucja usług noclegowych w gminie Krasnobród pdf
KRASNOBRÓD. W sercu Roztocza pdf
Krasnobród, atrakcje turystyczne
KRASNOBRÓD: Gmina dostała „Roztoczana”
Parki Linowe Roztocza – Zamośd/Krasnobród pdf
Gmina Krasnobród, wirtualna wycieczka
Krasnobrodzkie Stowarzyszenie Turystyczne (cenna zakładka „Atrakcje”)
Punkt Informacji Turystycznej w Krasnobrodzie
Krasnobród. Kraina pachnąca żywicą. Przewodnik pdf
USŁUGI PILOCKIE, USŁUGI PRZEWODNICKIE
Krasnobród. Co warto zobaczyć?
Mariola Czapla Krasnobrodzkie status quo pdf
Informacja Turystyczna w Krasnobrodzie
Tradycje uzdrowiskowe w Krasnobrodzie
Samodzielne Publiczne Sanatorium Rehabilitacyjne im. Janusza Korczaka w Krasnobrodzie
Trasy Nordic Walking – Gmina Krasnobród
Rowerem po Roztoczu – Krasnobród
KRASNOBRODZKIE MUZEUM PARAFIALNE
Muzeum Sakralne w Krasnobrodzie
Kalwaria Krasnobrodzka – 84 figury z drewna lipowego
Kaplica św. Rocha w Krasnobrodzie
Rezerwat przyrody Święty Roch pdf
Rezerwat przyrody Święty Roch w Krasnobrodzie
Dawny Pałac Leszczyńskich i Fudakowskich w Krasnobrodzie
KRASNOBRÓD – Pałac Leszczyńskich
Barokowy kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Krasnobrodzie
Krasnobród – kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny
Sanktuarium Nawiedzenia NMP w Krasnobrodzie
Krasnobród – zespół klasztorny oo. Dominikanów
Kościół i kaplice w Krasnobrodzie
Co warto zobaczyć w Krasnobrodzie?
Dawny klasztor Dominikanów w Krasnobrodzie
Zespół klasztorny Dominikanów w Krasnobrodzie
Muzeum Wieńców Dożynkowych w Krasnobrodzie
Kamieniołom z basztą widokową w Krasnobrodzie
Kamieniołom z basztą widokową w Krasnobrodzie
Kamieniołom w Krasnobrodzie (woj. lubelskie). Wieża widokowa wykonana z józefowskiego wapienia
Stary cmentarz żydowski w Krasnobrodzie
Dawny cmentarz żydowski w Krasnobrodzie
Kaplica „Na Wodzie” w Krasnobrodzie
Krasnobród – kaplica pw. Matki Boskiej Krasnobrodzkiej (Na Wodzie)
Kapliczka „Na Wodzie” – Krasnobród
Obraz Matki Bożej Krasnobrodzkiej
OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 pdf
SPORT
Bieżące wydarzenia Krasnobrodzkie ABC
„Igros” Krasnobród – strona oficjalna
„Igros” Rodowita Krasnobród na fb
Boisko ,,Orlik” Krasnobród na fb
FILMY
Filmiki znajdują się nieaml zawsze na różnorodnych kontach fb. Na Youtube własny kanał posiada Zespół Szkół w Krasnobrodzie https://www.youtube.com/@zesposzkowkrasnobrodzie1338?app=desktop . Obraz nas żywo paokazują wspomniane wyżej kamerki gminne oraz kamera w Sanktuarium NNMP https://www.youtube.com/watch?v=SdtWE9gyyPs . Największa liczba filmów pokazuje miejscowy zalew. Nalepszym przewodnikiem po kanale You tube są nazwy własne, np.
Jarmark Krasnobrodzki https://www.youtube.com/watch?v=qKaDyBRQDZ0
Nazwa, przynależność administracyjna
Początkowo miejscowość nazywana była Krasny Bród lub Krasnybród [ASZCh 37-38], zaś od 1598 r. stale jako Krasnobród [APL KGL 36, k. 76v-77v]. Według Mieczysława Kościńskiego pierwotna nazwa „w okresie organizacji” miała rzekomo brzmieć Kamiennybród [Kościński 2001, 5]. Nazwa miasta najprawdopodobniej pochodzi od „krasnego” czyli pięknego, nadzwyczajnej urody „brodu” czyli płycizny rzecznej na Wieprzu, nadającej się do przeprawy [Rymut 1987, 119].
Krasnobród w czasach staropolskich położony był w powiecie krasnostawskim ziemi chełmskiej, na południowym jego skraju przy granicy z województwem bełskim i ziemią przemyską. Oddalony o zaledwie nieco ponad kilometr Podklasztor, a także Turzyniec należały już do województwa bełskiego. W wyniku I rozbioru w 1772 r. ziemie te znalazły się pod zaborem austriackim. W dokonanej rok później reorganizacji przyłączono je do cyrkułu bełskiego z siedzibą w Zamościu, zaś w 1783 r. do okręgu (dystryktu) tomaszowskiego cyrkułu zamojskiego.
Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r., kończącego wojnę francusko-austriacką, cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Krasnobród będąc miastem znalazł się od 1810 r. na terenie powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego (był zarządzany do 1818 r. przez wójta gminy dominialnej Krasnobród). Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. Krasnobród został objęty władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). Miastem kierowali burmistrzowie. Stanowisko to w latach 1818–1870 znajdowało się w rękach: Bartłomieja Domańskiego (1818–1819), Michała Gruszeckiego (1819–1822), Ignacego Piątasińskiego (1822–1823), Karola Latermanna (1823–1825), ponownie Ignacego Piątasińskiego (1825–1840), Jana Wiciejewskiego (1840–1848), Wawrzyńca Nowackiego (1848–1859), Adama Szczawińskiego (1859–1868) i Józefa Kamińskiego (1868–1870).
W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Krasnobród z racji posiadania statusu miasta nie został włączony do jakiejkolwiek gminy wiejskiej [AGAD, KRSW, sygn. 3578; APL, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 2.4/101, s. 213; sygn. 2.4/112, s. 149; sygn. 2.4/116, s. 172; ASCPRK w Łaszczowie, sygn. 2.4/52, s. 44; ASCPRK w Opolu Lubelskim, sygn. 2, s. 40; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 10094, k. 7; APZ, ASCPRK w Szczebrzeszynie, sygn. 2.2/59, s. 112; Pamyatnaya 1870, 27; Bałabuch 2000, 67–88; Osiński 2006, 48–49, 69; idem 2020, 329–330]. Na mocy ukazu carskiego z 13 czerwca 1869 r., namiestnik Królestwa Polskiego hr. Teodor Berg 31 grudnia 1869 r. wydał zarządzanie, zgodnie z którym odebrano Krasnobrodowi status miasta i przekształcono go w osadę. Krasnobród został włączony 13 marca 1870 r. w skład gminy Krasnobród (z siedzibą władz w ówczesnej wsi Podklasztor) powiatu zamojskiego guberni lubelskiej [„LGV” 1870, nr 4, s. 2–3; „Dziennik Warszawski” 1870, nr 15, s. 133–134]. Pod koniec 1870 r. w miejsce gminy Krasnobród powstała gmina Podklasztor (na początku lat 80. XIX w. władze gminy znajdowały się w Krasnobrodzie). W jej skład Krasnobród wchodził do końca 1883 r., potem znowu przywrócono do życia gminę Krasnobród. Taka przynależność terytorialna Krasnobrodu przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Krasnobród, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazł się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego osada (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszła w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [Pamyatnaya 1871, 96; Pamyatnaya 1879, 123; Pamyatnaya 1883, 174; Pamyatnaya 1885, 167; „Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; SGKP, VIII, 408; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Krasnobród wszedł w skład gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie osada wraz z folwarkiem Podzamek weszły w skład Gromady Krasnobród będącej elementem składowym Gminy Krasnobród [„LDW” 1933, nr 22, s. 444; 1935, nr 30, s. 606]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdował się na terytorium powiatu zamojskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Krasnobród. 5 października 1954 r. znalazł się w granicach Gromady Krasnobród [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 85]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Krasnobród na terenie powiatu zamojskiego [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 181]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. , po likwidacji powiatu zamojskkiego, znalazł się w granicach województwa zamojskiego. 1 stycznia 1995 r. Krasnobród odzyskał status miasta. Cztery lata później po wprowadzeniu reformy podziału administracyjno-terytorialnego (1 stycznia 1999 r.) znalazł się na terytorium powiatu zamojskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1994, nr 132, poz. 672; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].
Mikrotoponimia: Podzamek, Podklasztor, Turzyniec.
W XIX wieku występują: Przedmieście Zapiasek, Przedmieście Żuławy, Przedmieście Nowa Wieś, Przemieście Namule [APL, RGL (1867-1918), Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 102; APZ, AGK, sygn. 141].
Podzamek – część Krasnobrodu, położona na niewielkim wzgórzu nad miasteczkiem, skupiała się wokół dworu (późniejszego pałacu) i przylegającego doń folwarku. Powszechnie dziś używana nazwa pałacu Leszczyńskich jest niesłuszna, a wynika z błędnej informacji Słownika geograficznego Królestwa Polskiego, jakoby właścicielami dóbr w pierwszej połowie XVII w. byli Leszczyńscy [SGKP IV, 634-635]. Czerpiący stąd późniejsi autorzy genezę rezydencji ubarwili i jej powstanie powiązali z osobą wojewody bełskiego Rafała Leszczyńskiego. Ten w rzeczywistości z Krasnobrodem nie miał nic wspólnego [zob. zakładkę: Właściciele], a rezydencja powstała z inicjatywy Tarnowskich, którzy rozbudowali dawny dwór Lipskich.
Dwór krasnobrodzki istniał najpewniej już w czasach zakładania miasteczka w 1576 r., a może nawet o kilka lat je poprzedzał. Został wzniesiony przez późniejszego podkomorzego bełskiego, Jan Tomasza Lipskiego i jego brata Michała. Być może był jeszcze drewniany i spłonął w 1610 r. Według Romana Aftanazego, opierającego się na pamiętnikach Kazimierza Fudakowskiego, po pożarze w 1914 r. miano odnaleźć niedopalony legar z wyrytym napisem „Odbudowano po pożarze w 1610 roku” [Aftanazy 1995, 314]. Podkomorzy Lipski wkrótce odbudował dwór już jako murowany i mający walory obronne, co potwierdzają późniejsze wzmianki w źródłach z 1646 i 1649 r.: „curia seu fortalicium”, „curia cum fortalicium” [APL KGKrasn. 1, k. 164v, 165v]. Wnętrza dworu były w 1612 r. malowane w stylu późnorenesansowym przez mistrza Jana Francuza z Przemyśla, czynnego wcześniej przy dekoracjach zamku Krasickich w Krasiczynie [Aftanazy 1995, 306]. Przebudowa została zapewne ukończona dopiero po śmierci podkomorzego przez jego syna Adama Lipskiego w latach dwudziestych XVII w. Być może dwór obronny przetrwał zniszczenia dokonane w Krasnobrodzie podczas najazdu kozacko-tatarskiego w 1648 r., bo jako „curia cum fortalicium” był wymieniany w 1649 i 1663 r. [APL KGKrasn. 4, k. 264-264v]. Popadał jednak w ruinę, zaniedbywany przez ówczesnych, często zmieniających się dzierżawców i zastawników, podczas gdy dziedzice Firlejowie i Tarnowscy głównie rezydowali w Kocku i Dzikowie.
Przejeżdżający przez Krasnobród w 1671 r. holendersko-niemiecki podróżnik Ulrich Werdum pisał o stanie fortalicji z typową dla siebie lekką przesadą: „Zamek wznosi się po zachodniej stronie, kawałek drogi od miasta. Był wielki i ciężko z kamienia zbudowany, ale teraz jest tylko prawie kupą gruzów” [Werdum 2012, 91].
Zniszczenie dworu przyniósł natomiast wielki najazd tatarski z 1672 r. i konieczna była kolejna odbudowa w roku następnym. Dokonał jej zastawny posesor, cześnik kijowski Aleksander Micowski. O tym, wedle R. Aftanazego, miałaby świadczyć nieistniejąca dziś drewniana tablica wmurowana w jedną z wewnętrznych ścian późniejszego pałacu, z widniejącym napisem: „Roku 1673 cześnik koronny [faktycznie kijowski] z Mycewa Mycewski ten dom odnowił na święte imię Jezus. Niech moce piekielne oddalone będą” [Aftanazy 1995, 314]. Odbudowany dwór, choć nazywany teraz czasami zamkiem, został jednak faktycznie pozbawiony cech obronnych, o czym jest wzmianka z 1681 r. [APL KGKrasn. 10, k. 767]. Składał się z dwóch budynków – piętrowego murowanego z dwiema salami reprezentacyjnymi [Rolska-Boruch 1999, 191], pokojami mieszkalnymi „pstro malowanymi” i pomieszczeniami gospodarczymi, oraz z „budynku drewnianego, do tegoż murowanego przystawionego”. Brak większego zainteresowania dziedziców, nadal pozostawiających dwór w posesję zastawnikom miasta, skutkował jego szybkim popadaniem w ruinę. Inwentarz dóbr krasnobrodzkich z 1722 r. wykazuje zły stan techniczny, zwłaszcza części drewnianej: „ten budynek drewniany wszytek niedobry, popodpierany, stary, zły. Gliną oblepiony […] z dachem dziurawym” [APL KGKrasn. 41, k. 447]. Następny inwentarz poświadcza, że w 1753 r. stan jeszcze się pogorszył i dotyczył także części murowanej: „dwór alias pałac krasnobrodzki […]. Na całym zaś dworze dach gontowy stary, częścią opadły, pogniły, w środek wszędzie zacieka” [APL KGKrasn. 61, k. 633, 670]. Ewaryst Kuropatnicki w swej Geografii albo dokładnym opisaniu Galicyi z 1786 r. opisuje pałac krasnobrodzki, że był „w mieście pałac nieco spustoszały, wielą portretów sławnego domu grabiów Tarnowskich staroświeckiego malowania ozdobiony” [Kuropatnicki 1858, 45-46].
Sytuacja zmieniła się, gdy Antoni Fortunat Tarnowski przejął po matce Anastazji jedynie dobra krasnobrodzkie. Nie mógł już, wzorem przodków, rezydować w Dzikowie. Potrzebował więc rezydencji na miarę swej pozycji i ambicji, przebudowując dotąd zaniedbany dwór na pałac. Data tej przebudowy nie jest znana, ale musiała nastąpić dopiero po śmierci matki w 1796 r., a zatem raczej na początku XIX w. Na taki czas wskazuje Tadeusz Szydłowski następująco: „Do budowli, w których odbija się charakter początku XIX wieku, należy dwór we wsi Podzamku pod Krasnobrodem. Wprawdzie utrzymuje się wieść o pochodzeniu budowli z XVII wieku, lecz w takim razie zatraciłaby ona swój dawny wygląd prawie w zupełności. Dwór jest piętrowy, prawie kwadratowy w planie, kryty wyniosłym, mansardowym dachem, a od frontu miał przez całą długość ganek kolumnowy o kształtach typowych dla pocz. XIX wieku. Wewnątrz zachowała się, głównie w salach na piętrze, dekoracja w stylu empire […]. Do dworu przylegała oficyna, złączona z nim łukowo wygiętą galerią, z drugiej strony rozciągał się piękny park ze stawem. Dwór ten spalony został przez wojska rosyjskie przy odwrocie” [Szydłowski 1919, 166]. Spalony w 1914 r. przez Rosjan, pałac został ze znacznymi przekształceniami odbudowany przez ówczesnego właściciela Kazimierza Fudakowskiego [Aftanazy VI, 307-314]. Ostatnia przebudowa miała miejsce po pożarze w 1959 r. Obecnie mieści się w nim Samodzielne Publiczne Sanatorium Rehabilitacyjne dla Dzieci im. J. Korczaka.
Istniejący już przed 1620 r. folwark podzamkowy dzielił losy dworu, a w drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII w. był w nienajlepszym stanie, co także było wynikiem ustawicznego oddawania w dzierżawę lub zastaw. W inwentarzu z 1722 r. skarżono się, że tutejsza suszarnia słodu i częściowo browar zgorzały za arendy krasnobrodzkiego Żyda Izraela. W zasadzie w dobrym stanie był tylko „gąsior na chłopów” (narzędzie kary, przypominające dyby), stojący dla postrachu między dworem a folwarkiem [APL KGKrasn. 41, k. 449v], nader często służący do „motywowania” poddanych do należytej pracy i posłuszeństwa. Winowajców więziono w gąsiorze na wiele godzin, zwykle w niedziele.
Podklasztor
Dawna wieś Podklasztor, a obecnie część miasta Krasnobrodu, powstała na ówcześnie lesistym obszarze położonym na zachodnim skraju powiatu bełskiego w województwie bełskim, podczas gdy odległe o zaledwie półtora kilometra miasteczko Krasnobród już wchodziło w skład powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej. W sposób dość skomplikowany przebiegały także granice pomiędzy prywatnymi, ordynackimi dobrami Zamoyskich a dzierżonym przez nich królewskim starostwem tarnawackim. Podczas gdy sam obszar późniejszego Podklasztoru w XVII w. był prywatną posiadłością tego rodu, to sąsiedni Turzyniec i przyległe lasy dominikańskie już były dawną królewszczyzną.
Początki Podklasztoru związane są z przekazem o objawieniu maryjnym i uzdrowieniu, jakiego 5 sierpnia 1640 r., w święto MB Śnieżnej, w lesie („u boru”) przy źródełku strumyka czy rzeczki Krupiec miał doznać chłop Jakub Ruszczyk z ordynackiej wsi Szarowola. W tym miejscu w podzięce na pniu sosny wystawił prostą figurę z papierowym obrazkiem Matki Boskiej, „za której przyczyną z czartowskich więzów oswobodzonym został” po 24 latach opętania. Później miało tu dojść do następnych licznych uzdrowień, zwłaszcza chorych kończyn, co zostało skrupulatnie wyliczone i opisane przez dominikanina Jacka Majewskiego w jego słynnej „Pustyni w raj zamienionej”, gdzie autor nader dowolnie operuje datami i faktami, przyjętymi później za pewne [Majewski 1753, 39, 41-43, 66, 103-174]. Wedle Majewskiego i późniejszej tradycji w tym miejscu w 1649 r. drewnianą kapliczkę kazała wznieść ordynatowa Katarzyna z Ostrogskich Zamoyska. Czy istniała naprawdę, nie jest pewne. Nie wspomina o niej o piętnaście lat późniejszy przywilej ordynata. Poza tym, według pamiętnika Bazylego Rudomicza, w 1658 r. miała dopiero powstać, skoro wiosną tego roku niejaki szlachcic Jarczowski rozsiewał apokaliptyczną przepowiednię, że ulegnie zagładzie miasto Zamość, jeżeli nie będzie „zbudowana kaplica Najśw. Marii Panny na pustkowiu koło Krasnobrodu” [Rudomicz 2002 I, 87]. Kaplicę tę wystawił w 1664 r. ordynat Jan „Sobiepan” Zamoyski, aktem z 6 października t.r. oddając pod opiekę dominikanów z ordynackiego Janowa Lubelskiego [APL APRK Krasnobród 3, s. 3].
Kaplica została zniszczona w nocy z 5 na 6 października 1672 r. podczas bitwy, którą pod Krasnobrodem stoczył sprzymierzony z wojskami polskimi Jana Sobieskiego oddział kozacki hetmana Michała Chanenki z częścią rabującego i palącego okolicę czambułu tatarskiego sołtana Dżambet (Dziambet) Gereja wraz z jednym z oddziałów zbuntowanych Kozaków hetmana Piotra Doroszenki. Zaskoczeni we śnie Tatarzy, tracąc kilku ludzi, zostali rozproszeni i zmuszeni do porzucenia łupów, zaś Kozacy zamknęli się w kaplicy. Propolscy Kozacy, nie mogąc zmusić oblężonych do kapitulacji, podpalili kościółek i „wydusili schowanych tam przeciwników”. Stacjonujący pod Suchowolą i Adamowem hetman Sobieski, zaalarmowany odgłosami walki, o świcie „spłoszonego nieprzyjaciela po lesie szukać kazał, gdzie wiele Tatarów i Kozaków […] wziąwszy, niemało trupem po lesie położył”. Zebrał też porzucone z jasyru dzieci, odsyłając je do Zamościa [Kluczycki 1881, t. 1, cz.2, s. 1091; Sikorski 2007, 181-182].
W dniu 23 listopada 1664 r. Zamoyski wystawił dla dominikanów janowskich przywilej, nadający im przylegający do kaplicy grunt „troje staj wszerz i wzdłuż”, łącznie z zalesioną Górą Chełmiec. Na wydzielonej ziemi zezwolił na pobudowanie pierwszego domu klasztornego, karczmy z wolnym szynkowaniem wszelkiego trunku, a także na wykarczowanie lasu i osadzenie na nowej roli chłopów-komorników. Stało się to zaczątkiem wsi zwanej potem Podklasztor, na której do 1673 r. osadzono jedenastu, a w XVIII w. już trzydziestu poddanych z obowiązkową pańszczyzną w dość niskim wymiarze półtora dni pańszczyzny w tygodniu [AGAD ASK 71, k. 193; APL APRK Krasnobród 3, s. 3-5, 9]. Na potrzeby klasztoru i organizującej się wsi dominikanie uzyskali wolny wręb w lasach ordynackich klucza tomaszowskiego. Jednak ze względu na znaczną odległość, zamieniono to zezwolenie na korzystanie z bliższych królewskich lasów tarnawackich, co zostało następnie potwierdzone 10 grudnia 1752 r. przez króla Augusta III Sasa [APL APRK Krasnobród 3, s. 9-10].
W 1689 r. ordynatowa Anna z Gnińskich Zamoyska, wdowa po podskarbim Marcinie, oddała dominikanom w użytkowanie śródleśny „młynek ze stawkiem nazwany Turzyniec”, należący dotąd do starostwa tarnawackiego. Aktem wystawionym 22 grudnia 1701 r. w Zamościu darowała młyn i osadę młyńską na zawsze, dodając do tego miejscową karczmę przy drodze do Ciotuszy oraz uzyskując na tę darowiznę konsens (zgodę) królewski z 9 stycznia 1702 r. Na pozyskanych gruntach w Turzyńcu zostało osadzonych sześciu nowych poddanych [APL APRK Krasnobród 1, k. 1-2].
Uposażenie dominikanów z Podklasztoru zostało poszerzone w 1699 r. przez darowiznę właścicieli dóbr krasnobrodzkich, Aleksandra Dominika Tarnowskiego i jego żonę Mariannę z Dzieduszyckich. Zapisali oni zakonnikom swą wieś Hruskie z folwarkiem, browarem i karczmą [APL APRK Krasnobród 3, s. 19-22, 25].
W tym samym roku w późniejszym Podklasztorze został konsekrowany nowy murowany kościół p.w. Nawiedzenia NMP, wzniesiony w latach 1690-1698 według projektu Jana Michała Linka. Łacińskojęzyczny napis nad wejściem informuje, iż fundatorką świątyni była wdowa po królu Janie III Sobieskim, Maria Kazimiera d`Arquien, w podzięce za doznane uzdrowienie. Niemniej inne dane sugerują fundatorów w osobach Aleksandra Dominika i Michała Tarnowskich, dziedziców Krasnobrodu, z finansowym współudziałem Marysieńki Sobieskiej [Świeykowski 1743, k. K2]. W ołtarzu kościoła został umieszczony obrazek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wedle tradycji dwukrotnie cudownie ocalały ze zniszczeń w 1648 i 1672 r.
Obok kościoła został wzniesiony nowy murowany klasztor dominikański. Przy nim funkcjonował mały drewniany folwark, drewniana karczma zajezdna, browar do kurzenia gorzałki, szpital czyli przytułek dla ubogich, spichlerze, a także zabudowania gospodarcze [Niedźwiedź 2003, 388]. Wydaje się, że część z tych obiektów faktycznie położona była już w Turzyńcu, a nie Podklasztorze.
Austriackie spisy ludności cyrkułu zamojskiego odnotowywały, że w traktowanych łącznie Podklasztorze, Turzyńcu i Hruskiem w 1786 r. łącznie było 59 domów z 339 mieszkańcami, zaś w 1800 roku już 72 domy z 359 mieszkańcami, w tym 15 Żydów [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 214].
Na podstawie traktatu rozbiorowego z 1772 r. Podklasztor znalazł się pod panowaniem austriackim. Funkcjonował w latach 1773–1782 w ramach okręgu zamojskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem Podklasztor wchodząc w skład okręgu zamojskiego znalazł się na terytorium cyrkułu zamojskiego. Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Podklasztor będący wsią znalazł się od 1810 r. na terenie gminy dominialnej Ruskie powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. został objęty władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). 26 lipca 1862 r. Podklasztor, wchodzący w skład gminy Ruskie zarządzanej przez zakon dominikanów został włączony w obręb gminy Suchowola.
W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Podklasztor wszedł w skład gminy Krasnobród. Tutaj została usytuowana siedziba władz gminnych [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 30; sygn. 10094, k. 7; Pamyatnaya 1870, 27; Bałabuch 2000, 67–88; Osiński 2006, 69; idem 2020, 330, 338]. Pod koniec 1870 r. utworzono gminę Podklasztor w miejsce gminy Krasnobród. Taki stan rzeczy przetrwał do końca 1883 r. Następnie znowu znalazł się w granicach gminy Krasnobród. Taka przynależność terytorialna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Podklasztor, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazł się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.). wszedł w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [Pamyatnaya 1871, 96; Pamyatnaya 1879, 123; Pamyatnaya 1883, 174; Pamyatnaya 1885, 167; „Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; SGKP, VIII, 408; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Podklasztor wszedł w skład gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie Podklasztor wraz z osadą młyńską Turzyniec stworzył samodzielną Gromadę Podklasztor będącą elementem składowym Gminy Krasnobród [„LDW” 1933, nr 22, s. 444; 1935, nr 30, s. 606]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdował się na terytorium powiatu zamojskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Krasnobród. 5 października 1954 r. Podklasztor znalazł się w granicach Gromady Krasnobród [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 85]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Krasnobród na terenie powiatu zamojskiego [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 181]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Podklasztor, po likwidacji powiatu zamojskiego, znalazł się w granicach województwa zamojskiego. Następnie z dniem 1 stycznia 1995 r. Podklasztor wszedł w skład reaktywowanego miasta Krasnobród.
W 1865 r. został przejęty przez rząd carski majątek ziemski będący własnością klasztoru dominikanów w Krasnobrodzie. W jego skład wchodziły grunty orne oraz las. Pierwsze z nich były m.in. użytkowane przez włościan (na podstawie umów dzierżawy), którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do klasztoru odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz. W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej zrealizowanie w miejscowości Podklasztor przekazano grunt przejęty od zakonu dominikanów przez skarb państwa. 27 października 1870 r. doszło do powstania w Podklasztorze 40 gospodarstw o powierzchni od 1 do 20 mórg, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów 350 mórg i 144 prętów (w tym 334 morgi i 44 pręty stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z gruntów należących do skarbu państwa. Włościanie z Podklasztora uzyskali możliwość wykorzystywania serwitutów (leśnego i pastwiskowego) z obszaru należącego do dóbr Husiny oraz gruntów podominikańskich przejętych przez skarb państwa. Wspomniane służebności były kilkukrotnie regulowane, co przełożyło się na wzrost powierzchni gospodarstw posiadanych przez włościan w Podklasztorze. Najpierw 1 października 1891 r. nabywca podominikańskiego lasu Chil Szyja Fajernsztejn zdecydował się na oddanie 76 mórg i 95 prętów gruntów za wieczyste uregulowanie serwitutów z włościanami z Podklasztoru. Następnie 22 maja 1909 r. i 18 sierpnia 1910 r. właściciele dóbr Husiny przekazali prawie 163 morgi za wieczystą rezygnację z serwitutu leśnego i pastwiskowego. Ostatecznie 31 lipca 1931 r. włościanie z Podklasztoru zrezygnowali z ostatnich serwitutów otrzymując z dóbr Husiny 7,12 ha [APL, ZTL, sygn. 3429; APR, ZDP, sygn. 24/1520, k. 1].
Turzyniec
Dawna wieś, obecnie z Podklasztorem część miasteczka Krasnobród. W czasach staropolskich leżała na zachodnim skraju powiatu bełskiego w województwie bełskim. Stanowiła własność królewską w składzie starostwa tarnawackiego. Nazwa została odnotowana w 1689 r., gdy ówczesna posesorka starostwa, ordynatowa Anna z Gnińskich Zamoyska, wdowa po podskarbim koronnym Marcinie, oddała w użytkowanie tutejszy mały młyn zwany Turzyniec krasnobrodzkim dominikanom. Aktem wystawionym 22 grudnia 1701 r. w Zamościu podarowała zakonnikom młynek ze stawkiem oraz łąkami na wieczność, uzyskując w 1702 r. konsens (akceptację) na tę darowiznę ze strony króla Augusta II Sasa [APL APRK Krasnobród 2, s. 10, 14-16].
Na gruntach osady młyńskiej wkrótce osadzono sześciu poddanych z obowiązkiem 1-2 dni pańszczyzny w tygodniu w folwarku w Podklasztorze. Osada z czasem rozwinęła się w wieś, w drugiej połowie XVIII w. nawet przewyższając liczbą mieszkańców bezpośrednio sąsiadujące Podklasztor i Hruskie (dzisiejszą Dominikanówkę). W austriackim spisie podatkowym z 1786 r. odnotowano, że w Podklasztorze, Turzyńcu i Hruskiem w 1786 r. łącznie było 59 domów z 339 mieszkańcami, zaś w 1800 roku już 72 domy z 359 mieszkańcami, w tym 15 Żydami [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 214]. Spis ludności obrządku rzymskokatolickiego z 1785 r. wykazywał w Turzyńcu 162 katolików, podczas gdy w Hruskiem było ich tylko osiemdziesięciu [Kramarz, Ladenberger 1931, 477]. Tutejsi młynarze byli wyznania grekokatolickiego i należeli do unickiej parafii w Pańkowie, co odnotowuje wizytacja z 1721 r. [APL ChKGK 101, k. 24v]. Turzyniec stanowił własność krasnobrodzkiego konwentu dominikanów do 1864 r.
Antroponimia
Inwentarz Krasnobrodu z 1722 r. wymienia w miasteczku mieszkańców, świadczących powinności lub wnoszących opłaty ówczesnemu zastawnikowi, kasztelanowi sandomierskiemu Józefowi Władysławowi Myszkowskiemu, margrabiemu na Mirowie i Pińczowie. Byli to: wójt Książkowski, burmistrz Paweł Kołton (Kołtun), burmistrz Stefan Ostapiuk, sługa miejski Jałocha oraz mieszczanie o nazwiskach: Balicki, Bartosiak, Bednarz, Bencała, Bida, Broda, Buraczek, Cicheń, Cieśla, Czołnek, Czyż, Ćwiklicki, Delenga, Dubowicz, Dwurnik, Dziaduch, Dziak, Dziduszek (Dzieduszek), Głodny, Grab, Grabowski, Grzegorzewski, Hutnik, Janda, Jedniszczak, Karchut, Karkowski (Kark), Kępski, Koba, Korzuchowicz (Kożuchowicz), Korzec, Korzeniowski, Kostogryz, Kostrubiec, Kowalusz, Królik, Laszko, Luterczyk, Łyszczarz, Malarz, Marczek, Maruszczak, Michalczewski, Mulawa, Muzyka, Olszewski, Pagurski (Pogórski), Pawłuk, Podpora, Postuła, Poświata, Przybyłko, Pyć, Sinnica, Stawinoga, Stefanicki, Stempski, Szakowski (Szachowski), Szewczyk, Ślusarz, Tałasia, Tkacz, Tokarczyk, Tokarz, Troćko, Tykowski, Tymczuwny, Wichłaj, Wieratycki, Wilkosz, Winiarz, Wróbel, Zygadło. Wyszczególniono także 32 tutejszych Żydów wnoszących opłaty [APL KGKrasn. 41, k. 451-452]. Według inwentarza z 1753 r. wójtem miejskim był Maciej Stolarz, burmistrzem Łukasz Kołtun, a pisarzem Piotr Dzieduszek. Poza już wymienionymi nazwiskami, pojawiły się nowe: Gancarz, Konach, Kozłowski, Łasko, Muczarz, Rybak, Sowa (Sawa), Swiec, Szewc, Tabaczka i Zabuchła [APL KGKrasn. 61, k. 636-636v].
W 1868 r. właścicielami parceli w Krasnobrodzie stały się osoby noszące następujące nazwiska: Aksztajn, Bac, Bat, Bersztejn, Blaj, Blechman (4 rodziny), Bluzer (2), Brejtner, Bukała, Chmiel, Chochrad, Chyliński, Cios, Demiński, Drozd, Drukmalar, Dychter, Dziubiński, Elbaum (8), Entner (3), Fecher (2), Fłomer, Fogiel, Gajst, Gelmuda, Gertler, Gortler (4), Greber, Grinberg, Guberman, Gus (2) Hercberg, Hutnik, Internemer, Jakubowski, Kalpfel, Kimaczyński (2), Kirer, Knebl (2), Kołtan, Kołtun (4), Korzeniowski (4), Kostrubiec (3), Krajewski, Kranier, Kremar, Kukułowicz, Kupiec (2), Kurantowicz (2), Lalik, Lankwel, Lechn, Lefner, Lejder, Lewenfus (2), Liber, Maciukiewicz (2), Maruszak (7), Mejzel, Mielnicki (2), Mons, Mulawa, Nadłoczek, Nowak, Olszewski (6), Orbuch, Piela, Rejman, Rewer, Rind (3), Rogowski, Rożkowski (6), Sawulski (2), Silber, Służewski, Sowchowski, Szac, Szlegel, Szlofman, Szpejcher, Szpindel, Szpyra (3), Sztłajsen, Szwarcer, Szwindel, Szyr, Tajwel, Temer, Uncyk, Wajntraub, Wichlaj, Wolf, Wroński, Wyszyński (2), Zapuchlak, Zaremba, Zbrożek, Zub i Żelawski.
Na początku lat 30. XX w. właścicielami domów w Krasnobrodzie były osoby noszące następujące nazwiska: Apelbaum, Berband, Berbecki, Bluzer, Bodys, Bork, Bździuch, Cios, Depiński, Elbaum, Erbesfeld, Flomenbaum, Frajnd, Frydlender, Frymerman, Fuks, Gartentraut, Gielmuda, Głąb, Goldbrener, Goldsztajn, Gontarz, Gortler, Grabowski, Greszta, Grinbaum, Grosman, Grycyk, Hacia, Jabłoński, Kahan, Kawka, Kierer, Knebel, Kołtun, Kończewski, Kończubski, Kostrubiec, Kowalczyk, Kowalik, Kurantowicz, Kwarciany, Lalik, Lankfeld, Lederman, Lefler, Lerner, Lewandowski, Lewenfus, Libel, Lowenfus, Maruszak, Mielnicki, Mielniczek, Mos, Nowak, Olszewski, Ożga, Paczkowski, Piela, Płachciński, Przytuła, Rajner, Rofer, Rogan, Roszkowski, Rozner, Rynd, Suszczyk, Szewc, Sznur, Szpajcher, Sztemer, Umiński, Uncyk, Welczer, Wichlaj, Wiercioch, Wyszyński, Zaremba, Zieliński, Ziomek, Zymerman [APZ, AGK, sygn. 128; sygn. 129; sygn. 130; sygn. 131].
W okresie międzywojennym został rozparcelowany majątek należący do cerkwi prawosławnej w Krasnobrodzie. Cześć gruntów trafiła w ręce prywatne. Właścicielami powstałych kolonii na gruncie cerkiewnym zostali następujący włościanie: Bodys, Borojkiewicz, Gielmuda, Greszta, Hawrylak, Konczewski, Kościński, Kowalczuk, Kurantowicz, Olszewski, Pawłowski i Pietras [APL, UWL, WRiRR, sygn. 1356, k. 10–11v; sygn. 1357, k. 15–21].
Podklasztor
Właścicielami gospodarstw w Podklasztorze na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Bordziński, Bosak, Czerniak, Czyż, Dworniczek, Fuciak, Gaj, Gajewski, Góra, Greszta, Kasprzak, Kawałka, Konieczny, Konopka, Konopko (3 rodziny), Kostrubiec (2), Kulesza, Lewandowski (2), Lisowski, Łuczka, Malicki, Ostaszewski, Paluch, Paszkowski, Pela, Piróg, Romaszko (2), Sak, Skiba, Skrzyński (3), Straszecki, Szczepkin i Wołowiec.
Archeologia o najdawniejszym osadnictwie
W trakcie prowadzonych w roku 1983 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 7 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.
Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. W jednym przypadku zebrana ceramika i wytwory krzemienne stanowią pozostałość po osadzie rolników ze środkowej fazy neolitu (kultura pucharów lejkowatych). Stwierdzono także ślad osadniczy z wczesnej epoki brązu (kultura trzciniecka). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 92-87 – kilka stanowisk zlokalizowano w części miasta Zagóra; także Taras 1995, 225], podobnie jak siekiera kamienna [Brzozowski 1985, ryc. 1: d].
Na jednym z tych stanowisk podjęto prace wykopaliskowe, z którego uzyskano jedynie z warstwy kulturowej stosunkowo nieliczny materiał ceramiczny i krzemienny datowany ogólnikowo na wczesną epokę brązu. Stwierdzono również ułamki naczyń glinianych z XVII-XVIII w. Chronologii części zabytków nie określono [Koman 1988, 60-61].
Siekiera z diorytu nieznanej chronologii [Brzozowski 1985, ryc. 1: d].
Krasnobród-Podklasztor
W trakcie prowadzonych w roku 1983 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP znaleziono fragment retuszowanego wióra (nieokreślony chronologicznie) [NID, AZP obszar 92-87].
Natomiast w bogatej kolekcji Jana Sitka (obecnie zbiory Muzeum Historyczne Inspektoratu Zamojskiego AK im. Stanisława Prusa „Adama” w Bondyrzu) znajduje się kamienny topór łódkowaty znaleziony w trakcie oczyszczania „cudownego źródełka”. Jest to typowy oręż ludności pasterskiej końcowego neolitu (kultura ceramiki sznurowej) [Balcer i in. 2002, 92].
Ponadto na postawie analizy NMT i weryfikacji terenowej w kompleksie leśnym zlokalizowano 22 kopce (cmentarzysko?) – niedatowane [Koman i in. 2021, 124-125 – tam: Podklasztor].
Topór kamienny ludności kultury ceramiki sznurowej znaleziony przy „cudownym źródełku” [Balcer i in. 2002, ryc. 57].
Krasnobród-Podzamek
W trakcie prowadzonych w roku 1989 badań powierzchniowych odkryto wiór krzemienny (neolit?) [NID, AZP obszar 92-87 – tam: Krasnobród].
Pierwsza wzmianka o osadzie, prawo lokacyjne
Według Ryszarda Szczygła lokacja Krasnobrodu miała miejsce około 25 maja 1572 r. [Szczygieł 1989, 60]. Jest to data całkiem prawdopodobna, aczkolwiek wówczas założona „na surowym korzeniu” (czyli pustym miejscu) na gruntach Suchowoli osada najprawdopodobniej jeszcze nie miała charakteru miejskiego. Świadczyć o tym może podpis ówczesnego dziedzica, który pod uchwałą (laudum) sejmiku chełmskiego z 2 stycznia 1575 r. zapisał się: „Ioannes Lipski de Goraje, in Lipsko, Sucha Wolia, Lipska Wolia, Bialowolia, Wieprzecz, Szewnia, Huthki, Crasnybrod, Hruski in terra Chelmensis haeres” [APL KGCh-d 4, k. 359v-360]. Gdyby Krasnobród był miastem, jego dziedzic nie omieszkałby tego w podpisie zaznaczyć, jak to wówczas praktykowano.
Nie zachował się pierwotny przywilej, „przez ogień zginiony” [AGAD MK Sig. 29, s. 278] zapewne podczas któregoś z pożarów w XVII lub początku XVIII stulecia. Wszystko wskazuje na lokację miasta na prawie magdeburskim w roku 1576 lub tuż przed ta datą, kiedy to wymieniano je jako „oppidum noviter locatum, dictum Krasny Brod” [Czopek 1988, 174; Rymut 1987, 119]. Lokacja nastąpiła za staraniem ówczesnych dziedziców, czyli Barbary z Udryckich Lipskiej, wdowy po Stanisławie, oraz jej synów Jana i Mikołaja. Świadczy o tym akt potwierdzenia praw Żydów krasnobrodzkich z 1598 r. [APL KGL 36, k. 76v-77v], nie podający jednak konkretnej daty tego wydarzenia. Ponieważ Barbara Lipska już nie żyła w 1577 r., musiało to mieć miejsce przynajmniej rok wcześniej. Założycielem miasta zatem nie mógł być Andrzej Firlej, jak to zapisał Jan Górak [Górak 1990, 59] i powtarzali za nim następni autorzy.
Odnowiony przywilej miejski Krasnobrodu z 1761 r.
Pierwotny przywilej lokacyjny miasta Krasnobrodu nie zachował się. Zapis w Księgach Pieczętnych Metryki Koronnej z 1761 r. stwierdza, iż został „przez ogień zginiony”, czyli zgorzał w czasie któregoś z pożarów miasta [AGAD MK Sig. 29, s. 278]. Za staraniem dziedziców Tarnowskich, król August III Sas w dniu 25 maja 1761 r. wydał przywilej ponawiający i potwierdzający dawne prawo magdeburskie, nadane najprawdopodobniej w 1572 lub 1576 r. Jego odpis wierzytelny znamy z Kopiariusza przywilejów miast Królestwa Polskiego, sporządzonego w 1821 r. dla Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych [AGAD KRSW 3195b, s. 247-249].
Przywilej Augusta III jest dość ubogi w konkretne treści, uboższy nawet w porównaniu z innymi, zwykle pisanymi według jednego schematycznego formularza. Poza zaledwie kilkoma indywidualnymi informacjami o nazwie, właścicielach, nadanym (potwierdzonym?) herbie z dużą literą K i o fakcie spalenia się poprzedniego przywileju, w zasadzie więc mógłby być przypisany do jakiegokolwiek miasteczka prywatnego, posługującego się prawem magdeburskim. Brakuje szczególnie podania tak istotnej dla funkcjonowania miasta kwestii targów i przynajmniej ilości dozwolonych jarmarków, bo o szczegółach i ich datach już mógł decydować dokument samego dziedzica, akceptowany przez monarchę. Z innych źródeł dopiero wiemy, iż miasto uzyskało prawo do tygodniowych targów we wtorki oraz do sześciu jarmarków rocznie.
Tekst kopii przywileju przytaczamy poniżej, nieco uwspółcześniając pisownię i wprowadzając interpunkcję, której często brakowało w oryginalnych tekstach z epoki.
August III, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki, smoleński, siewierski, czernihowski, a dziedziczny książę saski i elektor. Oznajmujemy niniejszym listem naszym, komu o tym wiedzieć będzie należało, wszem wobec i każdemu z osobna, iż my chcąc aby na potomne wieki kraj państw naszych w miasta, ludzie zaś w jak największe obfitowali szczęście i nieustające fortun swych brali pomnożenie. Cokolwiek do tego chwalebnego środku być może sposobem zażyć, onego nie opuszczamy. Więc tym samym umysłem urodzonemu Janowi szambelanowi naszemu i Antoniemu grafom z Czaboru hrabiom Tarnowskim, z dawna mającym przez antecesorów ich założone miasteczko Krasnobród w ziemi chełmskiej a powiecie krasnostawskim leżące, tudzież przez najjaśniejszych antecesorów naszych, królów polskich, temuż miasteczku mającym prawo do dobrego rządzenia się teutońskie alias magdeburskie zowiące się, w erekcyi nadane. Te, ponieważ im przez ogniowy zaginęły pożar, umyśliliśmy im do przerzeczonego miasteczka Krasnobród z dawna nazywającego się, takoweż prawo teutońskie czyli magdeburskie, jakim się od najjaśniejszych przodków naszych nadanym, w tymże miasteczku zaszczycali, nadać, jako niniejszym listem przywilejem naszym nadajemy; oraz im kupców i wszelkich rzemieślników jakiegokolwiek rodzaju i stanu ludzi sprowadzać [i] przysposabiać, towary wszelkie zwozić i przedawać pozwalamy.
Które to miasteczko prawem takowym zaszczycone wiecznemi czasy, jak się od początku swego nazywa, mianować się będzie Krasnobród. Znak zaś pieczęci aby mieli literę K wielką do stwierdzenia aktów i spraw miejskich, naznaczamy. Tudzież wszelkich wolności i prerogatyw, których inne koronne miasta nasze zażywają, łaskawie temuż miasteczku udzielamy, oddalając wszelkie prawa polskie i litewskie, które by prawo teutońskie nazywające się magdeburskim, mieszać mogły. Osobliwie deklarując, że na wzór inszych miast koronnych pomienione miasteczko rządzić się powinno. Magistrat burmistrzowski, radziecki, wójtowski i innych miasta urzędników obierać sobie będą, z tą jednak kondycją, iż na urząd burmistrzowski i wójtowski obierać sobie będą pluralitate votorum mieszczanie czterech kandydatów, z których urodzeni dziedzice sami lub jeden z nich, albo też zlecenie mający od nich, jednego wybierze i potwierdzi, jurysdykcją radziecką i wójtowską postanowi. Tenże zaś magistrat sprawy wszelkie między obywatelami miasta zachodzące, sukcesjonalne i potoczne, sądzić będzie ludzi swawolnych i występnych w mieście lub na gruntach jurysdykcyi swojej, w świeżo popełnionym uczynku łapać i onych iuxta qualitatem et quantitatem excessum, tudzież podług pobliższych miasteczek naszych zwyczaju karać będą powinni; plebiscita za pozwoleniem i aprobacją dziedziców stanowić.
Bractwa i cechy wszelkie rzemieślnicze ordynować i artykuły im układać moc mieć będzie. Cechowi, albo przez nich w kunsztach swoich wyzwolenia towarzystwem w innych miastach z wyzwolonym szczycić się i równemi im być powinni. Do prawa miejskiego wszyscy jakiegokolwiek rodzaju ludzie, których prawa publiczne nie ekscypują, przypuszczeni być mają. Żeby zaś tym osobliwszej łaski naszej wspomniane miasteczko doznawało protekcyi naszej królewskiej, inkorporujemy i one glejtami naszemi i każdego tamże mieszkającego od wszelkiej wiolencyi obwarowane być deklarujemy. W sprawach zaś miejskich sądach agitujących się apelację do dziedziców lub z nich jednego, albo od nich zlecenie mającego, od ostatniego dekretu zachowujemy.
Dla pożytku zaś tego miasta, targi i jarmarki przywilejami temuż miasteczku osobliwemi nadane, powagą naszą królewską stwierdzamy i aprobujemy. Na które wolno będzie wszystkim ludziom jakiegokolwiek rodzaju, stanu i kondycyi kupcom jako i handlarzom do użytku pospolitego towary przy wozie przedawać, skupować, frymarczyć, zamieniać. Konie i bydło wszelkiego rodzaju sprowadzać, sprzedawać, zamieniać. Zboża i wszystko potrzebom ludzkim pożyteczne przywozić i sprzedawać, tym bezpieczeństwem jakoby każdy z nich na pomienione jarmarki i targi jadąc, tam się bawiąc i stamtąd powracając, osobliwym glejtem naszym był ubezpieczony. Na tychże jarmarkach i targach zupełna moc i władzę jurysdykcyi jarmarkowej we wszelkich sprawach między kupcami i ludźmi kupującymi i przedającymi podczas jarmarków i targów zachodzących albo tam opierających się, skutkiem i bez wszelkiej dilacyi procesem do sądzenia magistratowi nadajemy.
Aby za tym bardziej mieszczanie, kupcy, sukiennicy, wszelacy rzemieślnicy i inni ludzie do osiadania i budynkami zasadzenia pomienionego miasteczka zachęceni byli, wszystkich obywatelów, którzy tam mieszkanie przyjmą, od wszelkich uchwał prywatnych sejmikowych przerzeczonej ziemi chełmskiej, oprócz publicznych podatków sejmami postanowionych, uwalniamy i wolnemi mieć chcemy.
A przychylając się także do prawa o uwolnienie od nienależnego sądu postanowionego, tychże obywatelów wszelkich w tymże miasteczku Krasnobród rzeczonym mieszkających, od jurysdykcyi sądów trybunalskich, ziemskich, grodzkich w sprawach wielkich i małych potocznych wyjmujemy i samemu tylko sądowi tutejszemu miejskiemu, a per appellationem sądowi dziedziców lub dziedzica, jako wyżej inkorporujemy, wszelkich na koniec wolności, swobód miejskich, innym mieszczanom naszym z prawa służących, spokojnie używać pozwalamy i przywileje onych powagą naszą królewską stwierdzamy i forum o zgwałcenie ich w sądach naszych zadwornych za zezwoleniem samych że dziedziców lub dziedzica naznaczamy, niniejszym listem przywilejem naszym, który do wszelkich, do których to należy, osobliwie jednak wielmożnych urodzonych dygnitarzów, urzędników koronnych i W. Ks. Litewskiego, tudzież ziemskich, grodzkich i innych, jako też i magistratów wiadomości przywodząc, rozkazujemy aby do ksiąg grodzkich był przyjęty i głosem woźnego był publikowany, a oraz przez nich zachowany i drudzy aby go zachowali, starać się mają dla łaski naszej królewskiej, prawa nasze królewskie, Rzeczypospolitej, tudzież Kościoła Ś[więte]go rzymskiego katolickiego w całości zachowując. Na co, dla lepszej wagi, niniejszy list ręką naszą podpisawszy, pieczęć koronną przycisnąć rozkazaliśmy.
Dan w Warszawie dnia 25 miesiąca maja roku Pańskiego MDCCLXI. Augustus Rex.
Antoni Sikorski, Jego Królewskiej Mości i pieczęci koronnej sekretarz, m[anu] p[riopria].
Za zgodność tej kopii wierzytelnej z swoim oryginałem na pergaminie w rękach urzędu burmistrza miasta Krasnobrodu będącym, poświadczam. W Tomaszowie dnia 10 miesiąca kwietnia 1821 r. Rudolf Nowicki, pisarz sądu pok[oju] p[owia]tu tom[aszowskiego].
Właściciele
Krasnobród początkowo należał do włości lipskiej. Została ona wydzielona z rozległych dóbr prywatnego powiatu szczebrzeskiego (alias szczebrzeszyńskiego) należących do wywodzącego się z bojarów ruskich Dymitra z Goraja, marszałka Królestwa Polskiego. Ponieważ zmarł on w 1400 r., nie pozostawiwszy potomka męskiego, jego ogromna fortuna została rozdzielona w 1405 r. pomiędzy trzy córki oraz czterech bratanków, synów Iwona z Klecia i Stojanic. Bratankowie, otrzymawszy włość szczebrzeską, przed 1435 r. dokonali jej podziału, w którym Mikołaj z Goraja otrzymał dobra Lipsko wraz z rozległym lesistym obszarem aż do rzeki Wieprz na południu. Mikołaj stał się protoplastą rodu Lipskich herbu Korczak, w XVI w. piszących się z Lipska i Goraja, dla dodania sobie prestiżu sławnego krewnego. Posiadane przez nich ziemie były rozległe, ale też bardzo słabo zaludnione na zalesionym południu. Stworzyński tak o nich pisał: „roku 1579 dobra lipskie granice miały z Żdanowem Jana Zamoyskiego dziedzicznym z jednej, a dobrami Topornicą, Wieprzcem, Wieprzecką Wolą, Kosopudami i Rudą z drugiej strony i obejmowały wsie Lipsko, Lipska Wola, Biała Wola, Wieprzec [część], Szewnię, Hutki i Suchowolę. Granice dóbr lipskich przytykały do ściany dóbr zamechskich rzeką Rdziną zwaną, popod las Miednik bieżącą u uroczyska zwanego Szum” [Stworzyński 1834, 37-38]. Zwraca uwagę brak wymienienia Krasnobrodu.
W 1543 i 1547 r. dobra te były w posiadaniu Krzysztofa Lipskiego, starszego przyrodniego brata późniejszego kanclerza Jana Zamoyskiego, przez wspólną matkę Annę z Herburtów. Po bezpotomnej śmierci Krzysztofa w 1553 r. majętności w całości odziedziczył jego brat Stanisław z żoną Barbarą z Udryckich, secundo voto Sienieńską. W 1572 r. Barbara była już wdową, a po jej śmierci synowie Jan i Mikołaj w 1577 r. dopełnili podziału ojcowskich dóbr lipskich (Lipsko z Wolą, Hruskie, Hutki, Krasnobród, Suchowola i połowa Wieprzca) w powiecie krasnostawskim oraz nowosielskich (części wsi Nowosiółki, Niestanice, Suszów i Żniatyn) w powiecie bełskim. Zdaje się, że Mikołaj zmarł wkrótce po 1596 r., najpewniej bezpotomnie, przeto całość sukcesji przejął Jan Tomasz Lipski, pełniący wówczas urząd podkomorzego bełskiego. Zmarł w 1614 lub 1615 r., pozostawiając czterech synów: Jana, Zbigniewa, Adama i Feliksa [Boniecki XIV, 336-337]. Po śmierci najstarszego Jana (zm. 1619), aktem z 21 lipca 1620 r. w Krasnobrodzie pozostali bracia dokonali podziału dóbr pomiędzy siebie i bezdzietną wdowę po Janie – Annę z Drohiczańskich (zm. ok. 1627), otrzymującą dożywotnio połowę Krasnobrodu. Drugą połowę miał Adam, któremu jeszcze w tym samym roku swe części zastawili Zbigniew i Feliks [APL KZKrasn.-z. 20, k. 231-236v].
W 1631 r. północna część zadłużonych dóbr lipskich przeszła w ręce Zamoyskich. Stworzyński opisuje to następująco: „w roku 1631 Lipscy Tomaszowi Zamoyskiemu, synowi fundatora Ordynacyi, Lipsko, Białowolę, Wolę Lipsko, Wieprzec i las zwany Miednik w połowie darowali [z pewnością pod warunkiem spłaty ciążących długów], a w połowie za 55.000 złotych sprzedali […]. Z dóbr lipskich niektóre przeszły do krasnobrodzkiej włości. I teraz dobra Chmieliszcze, Szewnia, Sucha Wola, Potoczek, Rachodoszcze, Adamów, Bondyrz, Hucisko, Hutka, Majdan Kasztelański, Brzeziny, Tarnowola, Husiny i Krasnobród mają granice z dobrami Ordynacyi” [Stworzyński 1834, 37-38].
Właścicielami okrojonych o Lipsko z okolicą dóbr, zwanych odtąd krasnobrodzkimi, nadal byli synowie podkomorzego Jana Tomasza Lipskiego, coraz bardziej borykając się z długami i zastawami, zarówno ojcowskimi, jak i na nowo zaciąganymi przez siebie. Po bezpotomnej śmierci Jana i Feliksa, oraz po cesji Adama przed 1644 r., ostatecznie jedynym właścicielem Krasnobrodu z okolicą został Zbigniew z Goraja Lipski. W dniu 25 października 1646 r. sprzedał swą kłopotliwą sukcesję kasztelanowi bełskiemu Andrzejowi z Dąbrowicy Firlejowi, za niewymienioną w kontrakcie sumę. W skład „donowanych” dóbr wchodziły: miasteczko Krasnobród oraz wsie Adamów, Bondyrz, Chmieliszcze, Hruskie, Husiny, Huta, Hutki, Jacnia, Potoczek, Radoszcze (Rachodoszcze), Sucha Wola, Szewnia i Wola (Husińska) ze Stawkami. Najwyraźniej z powodu problemów z zebraniem stosownej sumy zapłaty, intromisja czyli wprowadzenie do dóbr Firleja miała miejsce dopiero w trzy lata później [APL KGKrasn. 1, k. 164-165v]. Transakcja Firleja była typowym przykładem wówczas nierzadkiego przeinwestowania. Nie dysponując na bieżąco odpowiednimi funduszami, kasztelan bełski gdzie się tylko dało pozaciągał znaczne długi na cele zakupu, a dodatkowo zobowiązał się do spłaty zaległości poprzednich dziedziców. W ten sposób wciągnął swych sukcesorów w niemałe problemy finansowe, które dały się im we znaki jeszcze przez następnych kilkadziesiąt lat. Nękani nieustannymi procesami przez wierzycieli, byli zmuszeni do dawania im zastawów właściwie wszystkich miejscowości włości krasnobrodzkiej, stając się jedynie nominalnymi właścicielami, gdy właściwymi posesorami stawali się kredytorzy lub ich spadkobiercy (m.in. Chojeccy, Głuszyńscy, Jaskmaniccy, Kasperscy, Krupscy, Micowscy, Myszkowscy i Sarbiewscy). Aż do początku XVIII stulecia nie ma księgi grodzkiej krasnostawskiej, gdzie nie byłoby choćby kilku pozwów sądowych, wyroków, układów polubownych czy innych aktów dotyczących zadawnionych długów firlejowskich i lipskich [APL KGKrasn., sygn. 2-12, 15-16].
Sytuację dodatkowo komplikowały prawne i finansowe pretensje niezadowolonych z postanowień kontraktu sprzedaży Krasnobrodu spadkobierców rychło wymarłego w linii męskiej rodu Lipskich. Zbigniew Lipski z małżeństwa z Anną z Pruszyńskich pozostawił bowiem córkę Annę, żonę Jana Despota Bazylika [Boniecki XIV, 337]. Ten ostatni, już jako wdowiec, od 1649 r. upominał się o zadośćuczynienie finansowe, choć wcześniej żona już wniosła mu część schedy w postaci rodowych majątków w powiecie bełskim. W 1655 r. nawet uzyskał prawo intromisji (wprowadzenia) do części dóbr krasnobrodzkich, ale nie został do nich dopuszczony przez zastawników. Roszczenia od 1671 r. kontynuował jego zięć, mąż Anny Bazylikówny (zm. po 1683), wojski lubaczowski i podstarości krasnostawski Marek Stoiński, który kolejno przejął wyprocesowane części Krasnobrodu i Rachodoszczy w 1678 i 1700 r., trzymając je do śmierci w 1703 r. [APL KGKrasn., ks. 2, k. 690-690v, ks. 6, k. 409-410, ks. 9, k. 138, ks. 24, k. 33-33v].
W tym miejscu należy podważyć nie mające nic wspólnego z faktami przekazy o jeszcze innych rzekomych właścicielach w pierwszej połowie XVII stulecia. W miejscową tradycję historyczną albowiem najsilniej wrosły akurat dwa znane rody, do których ówczesny Krasnobród oraz dobra krasnobrodzkie nigdy przecież nie należały i nie poświadczają tego wiarygodne źródła z epoki. Mowa tu oczywiście o Leszczyńskich i Zamoyskich, jako że bałamutnym informacjom Słownika geograficznego Królestwa Polskiego [SGKP IV, 634-635] zawierzyli zarówno następni badacze [Górak 1990, 59-60; Walewander 2002, 1213-1214; Niedźwiedź 2003, 243-244], jak i regionaliści [szczególnie Kościński 2008, passim], nie wspominając już o licznych stronach internetowych. Oto od 1631 r. właścicielem omawianych dóbr miał być wojewoda bełski Rafał Leszczyński, wybitny przywódca i protektor kalwinizmu, zwany „papieżem polskich kalwinów”, rzekomy fundator krasnobrodzkiego pałacu. Tymczasem źródła na ów temat milczą, a w dokonanym po jego śmierci, we wrześniu 1636 r. podziale pozostałych po nim dóbr pomiędzy jego synami, wśród listy aż 17 miast i 116 wsi nie wymieniono ani jednej miejscowości włości krasnobrodzkiej. Wystawną rezydencję zaś wzniósł we Włodawie, a nie w Krasnobrodzie [Karwowski 1915, 156-157; PSB XVII, 136, 139]. Dziedzicem nie był także jego najmłodszy syn Władysław, podkomorzy brzesko-litewski, sprawujący świecką prezydencję na tutejszym kalwińskim synodzie w 1647 r. Podobnie rzecz ma się z Zamoyskimi, domniemanymi właścicielami miasteczka przed Tarnowskimi, rzekomo od 1647 r. Właściwie byli oni posesorami nie Krasnobrodu, lecz bezpośrednio sąsiadującego z nim starostwa tarnawackiego oraz gruntów ordynackich, na których nieco później powstał Podklasztor, stanowiący odrębną miejscowość, a z ich darowizny w 1664 r. własność dominikańskiego klasztoru [APL APRK Krasnobród 2, s. 7, 11].
W rzeczywistości po śmierci Andrzeja Firleja w 1649 r., następnym właścicielem dóbr krasnobrodzkich został jego bratanek, także Andrzej, starosta śmidyński. Przejął je spustoszone po ubiegłorocznym najeździe kozacko-tatarskim podczas powstania Chmielnickiego. Jako nominalny dziedzic był notowany w 1651 r. oraz w rejestrach poborowych z 1654, 1659 i 1663 r. [APL KGKrasn. 2, k. 572-572v; AGAD ASK 71, k. 120-121]. Zmarł w 1664 lub 1665 r. Z małżeństwa z Katarzyną z Gnoińskich vel Gnojeńskich, sędzianką sandomierską, miał młodo zmarłych synów Jana i Andrzeja (ten miał podobno zginąć w pojedynku), dlatego majątek po nim odziedziczyła córka Zofia Barbara [Boniecki V, 293]. Zofia, pierwsza katoliczka w tej linii rodu (od stu lat Firlejowie byli wyznawcami kalwinizmu), została w 1663 r. żoną kasztelanica wojnickiego Jana Stanisława Tarnowskiego, wnosząc mu dobra krasnobrodzkie. Nie jest prawdą, iż miała je objąć dopiero w 1671 r., skoro jako dziedziczka po bracie wymieniana była w 1666 r. [APL KGKrasn. 5, k. 161] i później. Jan Stanisław zmarł przedwcześnie już w 1677 r. i trzy lata później stosunkowo młoda jeszcze Zofia wyszła za Stefana Konstantego Piaseczyńskiego (zm. 1691), kasztelana brzesko-litewskiego, a późniejszego wojewodę smoleńskiego. Kiedy Zofia Barbara Piaseczyńska umarła w 1695 r., w półtora roku później jej trzej synowie z pierwszego małżeństwa (drugie było bezpotomne) dokonali podziału dóbr po rodzicach. W dziale przeprowadzonym 29 stycznia 1697 r. w Dzikowie, szacowane wówczas na „pięciokroć sto tysięcy” złotych dobra Krasnobród uzyskał średni syn Aleksander Dominik [APL KGKrasn. 20, k. 1018-1026; CPAHUK, fond 251, op. 1, sygn. 1]. Aleksander Dominik Amor Tarnowski (zm. 1707) został przez matkę przeznaczony do stanu duchownego i od 1691 r. był proboszczem lewartowskim (lubartowskim) a następnie kanonikiem gnieźnieńskim, jednak już w 1693 r. porzucił stan duchowny. W 1697 r. ożenił się z wojewodzianką podolską Marianną z Dzieduszyckich (zm. 1711) i z tego związku miał synów Franciszka i Kajetana. Po bezpotomnym zgonie starszego brata Franciszka Amora w 1738 r., całość dóbr posiadał Kajetan Amor Tarnowski, zmarły w dziesięć lat potem. Wdowa Anastazja z Boguszów (zm. 1796), starościanka mogilnicka, miała prawnie zagwarantowaną dożywotnią posesję dóbr. Zrzekła się jednak Krasnobrodu z okolicą na rzecz młodszego syna Antoniego Fortunata (zm. 1819), żonatego od 1774 r. z Zuzanną Kunegundą z Jełowickich, zmarłą w 1831 r. [Bondyra 2015, 78-79].
18 września 1764 r. posiadaczem dóbr Krasnobród został hr. Antoni Fortunat Tarnowski, który majątek przejął po swoim ojcu hr. Kajetanie Tarnowskim. 7 października 1814 r. hr. A. F. Tarnowski sporządził testament, w którym dobra te przekazał w ręce najmłodszego syna hr. Feliksa Amora Adama Tarnowskiego (1790–1851). Realizacja testamentu nastąpiła po śmierci testatora 20 marca 1819 r. Dobra Krasnobród uszczuplono o część zawierającą Adamów, Bondyrz, Trzepieciny, Szewnię i Potoczek, które zostały odkupione 16 grudnia 1827 r. przez hr. Antoniego Amora Tarnowskiego (1877–1843) (brata Feliksa Amora Adama Tarnowskiego). Z treści wspomnianego testamentu z 1814 r. nie był zadowolony najstarszy syn testatora hr. Jan Amor Baptysta Tarnowski (1877–1835). W połowie 1835 r. rozpoczął proces podważenia testamentu. Postępowanie sądowe zakończyło się wyrokiem Sądu Najwyższego Królestwa Polskiego z 3 grudnia 1839 r. Zgodnie z nim dobra Krasnobród zostały podzielone na trzy równe części dla każdego z synów hr. Antoniego Fortunata Tarnowskiego. W ten sposób właścicielami dóbr stali się: Feliks Amor Adam Tarnowski (1/3 powierzchni), Antoni Amor Tarnowski (1/3 powierzchni) oraz synowie zmarłego już Jana Amora Baptysty Tarnowskiego (1/3 powierzchni) w osobach: Jana Teodozjusza (1821–1886) i Kazimierza Zachariasza (1827–1902). W 1843 r. zmarł Antoni Amor Tarnowski i należąca do niego część dóbr Krasnobrodzkich przeszła na jego syna hr. Jana Baptystę Marię Józefa Wojciecha Antoniego Tarnowskiego (1819–1893). 7 czerwca 1850 r. doszło do podziału dóbr Krasnobród na dwie schedy (Krasnobrodzką i Rachodoską) między Feliksem Amorem Adamem Tarnowskim a synami Jana Amora Baptysty Tarnowskiego. Po śmierci Feliksa Amora Adama Tarnowskiego w dniu 9 marca 1851 r. zostało przeprowadzone postępowanie spadkowe odnośnie posiadanych przez zmarłego części dóbr Krasnobród. Ostatecznie 2 maja 1857 r. ustalono, że właścicielami tej części dóbr staną się dzieci zmarłego: Jan Aleksander Maria Piotr Tarnowski (1828–1904), Gustaw Dymitr Adam Tarnowski (1829–1906), Adam Tarnowski (1832–1885) i Felicja Maria Joanna Tekla Tarnowska (1837–1867) (zamężna od 4 września 1858 r. z J. B. M. J. W. A. Tarnowskim). Nowi właściciele dób Krasnobród postanowili uregulować dalsze kwestie własnościowe. Bracia Tarnowscy 3 września 1858 r. za 21000 rubli odkupili od swojej siostry jej część dóbr Krasnobród. Dnia 1 lipca 1861 r. nastąpił podział dóbr między J. A. M. P. Tarnowskim, G. D. A. Tarnowskim, A. Tarnowskim a J. T. Tarnowskim i K. Z. Tarnowskim. Dobra Krasnobród przypadły dwóm ostatnim z wymienionych. Jan Teodozjusz i Kazimierz Zachariasz Tarnowscy dokonali podziału posiadanych dóbr 12 marca 1874 r. Na podstawie tej umowy całe dobra Krasnobród przypadły Janowi Teodozjuszowi Tarnowskiemu. Po czterech latach J. T. Tarnowski odsprzedał (21 maja 1878 r.) je Aleksandrowi Nostitz-Jackowskiemu (1821–1888) za 70000 rubli. Nowy właściciel już 1 lipca 1879 r. połowę tych dóbr odsprzedał Michałowi Chmyzowskiemu (1828–1887) ziemianinowi pochodzącemu z guberni mohylewskiej oraz właścicielowi dóbr Rachodoszcze i Zalesie za sumę 41168,5 rubla. A. Nostiz-Jackowski drugą połowę dóbr Krasnobród sprzedał 11 grudnia 1880 r. Kazimierzowi Florianowi Fudakowskiemu (1831–1901) za 113250 rubli. 28 lutego 1887 r. zmarł M. Chmyzowski. Pozostawił po sobie m.in. wdowę oraz pięcioro nieletnich dzieci z drugiego małżeństwa: Zofię Antoninę, Pelagię, Jadwigę, Michała Piotra i Wincentego Jana. Wszczęto postępowanie spadkowe, które zakończyło się 4 lutego 1891 r. W jego wyniku wymienione dzieci M. Chmyzowskiego stały się właścicielami części dóbr Krasnobród. Jednak doszło do licytacji tego majątku już 15 kwietnia 1891 r. Drogą przetargu publicznego przeprowadzonego przy Lubelskim Sądzie Okręgowym nabywcą majątku został wspomniany K. F. Fudakowski. W ten sposób w jego rękach doszło do scalenia dóbr Krasnobród. K. F. Fudakowski władał dobrami Krasnobród aż do swojej śmierci 8 października 1901 r. Dobra Krasnobród na podstawie testamentu K. F. Fudakowskiego z 6 czerwca 1899 r. otrzymały jego dzieci: Bronisław Jan, Julia Maria, Teresa Romualda, Leon Włodzimierz, Kazimierz Bogdan, Helena Rozalia, Jadwiga Maria i Józef Maria Leon. Każde z nich otrzymało prawo posiadania 1/8 dóbr. Bronisław Jan Fudakowski 20 stycznia 1902 r. za 20000 rubli odkupił od swojej siostry Julii Marii prawo do posiadania jej 1/8 części dóbr. Z kolei 10 września 1904 r. zmarł Leon Włodzimierz Fudakowski. Jego część 25 listopada 1905 r. stała się własnością jego siedmiorga rodzeństwa. Część 13/84 dóbr należącą do Julii Marii Fudakowskiej odkupił jej brat Kazimierz Bogdan Fudakowski. 30 listopada 1907 r. właścicielami dóbr Krasnobród stali się: Kazimierz Bogdan (1/2 dóbr), Helena Rozalia Tarasowicz de domo Fudakowska (1/4 dóbr) i Jadwiga Maria (1/4 dóbr). 24 sierpnia 1909 r. K. B. Fudakowski i J. M. Kowierska de domo Fudakowska odkupili od H. R. Tarasowicz część jej dóbr. Majątek ten stał się w 2/3 własnością K. B. Fudakowskiego, zaś w 1/3 jego siostry zamężnej z Kowerskim. Ostatecznie K. B. Fudakowski 3 lipca 1911 r. odkupując od siostry 1/3 udziałów w dobrach Krasnobród stał się ich jedynym posiadaczem. W drugiej połowie lat 20. i na początku lat 30. XX w. areał dóbr uległ pomniejszeniu ze względu na przeprowadzanie procesu likwidacji służebności wieczystych (serewitutów), co było zgodne z przepisami z 1927 r. K. B. Fudakowski był właścicielem dóbr Krasnobród do 1944 r. Pod koniec lat 20. XX w. dobra Krasnobród i Husiny posiadały powierzchnię 4395,33 ha (w tym m.in. 3871,09 ha lasu, 4,53 ha ogrodów, 384,47 ha gruntów ornych, 251,5 ha łąk, 2,65 ha pastwisk, 8,31 parku i 80,76 ha cieków wodnych). Po ogłoszeniu reformy rolnej w 1925 r. majątek ten został wytypowany do parcelacji. Jednak właścicielowi udało się uzyskać zgodę 15 grudnia 1931 r. na wyłączenie z obowiązku parcelacji gruntu o powierzchni 155 ha. Majątek został ostatecznie zlikwidowany w ramach realizacji reformy rolnej z 6 października 1944 r. Dobra zostały upaństwowione i w większości rozparcelowane [APL, OUZ, sygn. 4767; APRK w Krasnobrodzie, sygn. 67, s. 223, 226; ASCPRK w Bychawie, sygn. 2.4/154, s. 137; ASCPRK Katedralnej św. Jana w Lublinie, sygn. 2.4/55, s. 96; ASCPRK w Chełmie, sygn. 117, s. 115–116; sygn. 2.4/153; ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1/75, s. 32; sygn. 2.4/139, s. 152; sygn. 2.4/140, s. 167; ASCPRK w Łabuniach, sygn. 2.2/55, s. 344; sygn. 2.3/58, s. 408; sygn. 2.4/59, s. 82; APW, ASCPRK św. Aleksandra w Warszawie, sygn. 109, k. 335; sygn. 118, k. 75; sygn. 126, k. 201v; ASCPRK św. Antoniego w Warszawie, sygn. 10, k. 145v; ASCPRK św. Krzyża w Warszawie, sygn. 30, k. 428; sygn. 128, k. 58; APZ, Akta Notariusza Michała Celejowskiego w Tomaszowie Lubelskim, sygn. 33; ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1, s. 185; ASCPRK w Nabrożu, sygn. 36, s. 122; „Kurjer Warszawski” 1843, nr 137, s. 651].
28 lipca 1879 r. władze rosyjskie wystawiły na licytację grunty leśne (składające się z części noszącymi nazwę: „Kępa” „Pustki”, „Sośniak” i „Świątek” pozostałe po upaństwowieniu majątku zakonu dominikanów w Krasnobrodzie. Majątek o powierzchni 184 mórg i 1 prętów trafił wtedy za cenę 14050 rubli w ręce adwokata Władysława Rogowskiego, który wkrótce (13 listopada 1879 r.) zbył majątek w ręce przedstawiciela społeczności żydowskiej z Kazimierza nad Wisłą – Chila Szyi Fajersztejna. W okresie międzywojennym majątek ten znajdował się w rękach syn Chila Szyi – Moszka vel Maurycego Fajersztejna. Część tego majątku o powierzchni 56 mórg (29,06 ha) położonego w Podklasztorze 15 października 1924 r. zakupił Związek Rzymskokatolicki Kapłanów „Dobrego Pasterza” w Diecezji Lubelskiej. W 1931 r. związek ten odsprzedał część posiadanego majątku (22,39 ha) w ręce rolnika Kossowskiego z Tarnogóry [APR, ZDP, sygn. 15/654; APL, OUZ, sygn. 4422].
Na początku marca 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Stała się ona podstawą uregulowania stosunków własnościowych również na terenie miast w 1866 r. W samym Krasnobrodzie nastąpiło to 15 października 1868 r. W ręce drobnych właścicieli trafiło łącznie 637 mórg i 182 pręty gruntów. 154 właścicieli posiadało nieruchomości o różnej powierzchni od 1,7 ara do przeszło 17 hektarów. Po przeprowadzeniu dokładnego pomiaru gruntów w 1875 r. okazało się, że mieszkańcy Krasnobrodu uzyskali 645 mórg i 144 pręty gruntu. Wszyscy właściciele gruntów otrzymali prawo korzystania z serwitutów (pozyskiwanie drewna, wypas bydła na łąkach). W 1909 r. kilku właścicieli postanowiło zrezygnować z serwitutów. Otrzymało w zamian po 8 mórg. Ostateczne uregulowanie tej kwestii nastąpiło 30 września 1930 r. Wtedy właściciele nieruchomości w Krasnobrodzie otrzymali do podziału dodatkowy areał gruntów o powierzchni przeszło 252 ha (125,7 ha lasu i 126,3 ha łąk) wyodrębnionych z dóbr Krasnobród i dóbr Husiny [APL, ZTL, sygn. 3393; OUZ, sygn. 6154; sygn. 6156].
Stosunki etniczne i wyznaniowe
Kościół ewangelicki
W końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w. Krasnobród stał się jednym z licznych ośrodków reformacji w Małopolsce i zachodniej części Rusi Czerwonej. Stało się tak za sprawą jego ówczesnych właścicieli, z których zarówno ostatni Lipscy jak i zwłaszcza Firlejowie byli wyznawcami kalwinizmu i protektorami tego wyznania.
Zapewne wkrótce po założeniu miasta protestanccy Lipscy wystawili tu drewniany zbór kalwiński. Potwierdza to nawet zdecydowanie niechętny „heretykom” dominikanin Jacek Majewski, w 1753 r. pisząc: „miasteczko Krasnobród przez pana swego dziedzicznego, to jest jegomości pana Adama Lipskiego herezją na ten czas zarażone było, w którym żaden się katolicki kościół nie znajdował. Zbór tylko heretycki był tam postawiony, do którego okoliczni z różnych miejsc heretycy na swe nabożeństwa albo raczej bluźnierstwa zjeżdżali się” [Majewski 1753, 68]. Zbór w rzeczywistości powstał wcześniej, bo notowany w źródłach był w 1585 r., a więc jeszcze za dziedzica Jana Tomasza Lipskiego, ojca Adama. Ministrami (duchownymi) przy nim byli m.in.: w 1586 i 1595 r. Balcer (Baltazar) Kawaturski, w 1602 Wojciech Grabiec i Wojciech Mysłowski, w 1603 Stanisław Orłowski i Piotr Gilowski. Jednym z ostatnich, już w okresie upadku, w 1660 r. był Stanisław (?) Prusicki. Jeszcze rejestr poborowy z 1662 r. odnotowuje pobieranie od niewymienionego z nazwiska kalwińskiego ministra podatku pogłównego „a ministro confessionis luteranae personis numero 3”, czyli najpewniej z rodziną [AGAD ASK 71, k. 120]. W początkach XVII w. ze zborem krasnobrodzkim związani byli ewangelicy z Zamościa. Wówczas przy świątyni kalwińskiej funkcjonował szpital czyli przytułek dla ubogich.
Od początku istniała przy zborze szkoła, a raczej dwie szkoły – tzw. duża i mała, stanowiące instytucjonalną całość. Po likwidacji jej odpowiedniczki w Kryłowie w 1635 r., stała się najważniejszą w wyznaniowym dystrykcie ruskim alias bełskim. Jej kolejnymi rektorami byli Franciszek Parul, Mateusz Białobocki, Jakub Mylius od 1619, a następnie w 1639 r. Stanisław Zajączkowic vel Zajączkowski. Ostatnimi byli Krzysztof Jakobeus i Melchior Rossius. O wzrastającej roli krasnobrodzkiego ośrodka reformacyjnego świadczyło zwoływanie w nim kalwińskich synodów prowincjonalnych w 1638 i 1647 r. Temu drugiemu przewodniczył wybitny superintendent prowincji małopolskiej Tomasz Węgierski, zaś świecką prezydencję sprawował podkomorzy brzesko-litewski Władysław Leszczyński [ASR III, 89, 173, 250, 255, 662; Łukaszewicz 1853, 350; Tworek 1970, 134-137, 288].
W 1648 r. ewangelickie zbór i szkoła zostały zrujnowane wraz z całym miasteczkiem przez Kozaków i Tatarów podczas powstania Chmielnickiego. Po części odbudowane, nie odgrywały już jednak takiej roli jak uprzednio. Ostatecznie upadły w połowie lat sześćdziesiątych w obliczu triumfującej kontrreformacji, nie znajdując już oparcia w katolickich dziedzicach Tarnowskich. W dniu 27 czerwca 1673 r. przekazali oni „poluterańską” (w rzeczywistości pokalwińską) drewnianą świątynię na rzecz niedawno sprowadzonych dominikanów, z prawem użytkowania „tak jak sobie trzymali przed tym luterscy predykanci”. W sześć lat później zostało to zatwierdzone przez biskupa chełmskiego Stanisława Jacka Święcickiego. Poświadczenie tego faktu znajdujemy też w późniejszym papieskim specjalnym brewe, wystawionym 29 marca 1753 r. przez Benedykta XIV [APL, APRK Krasnobród, sygn. 3, s. 31, sygn. 102, k. 1]. Opuszczone grunty zwane Luterszczyzna, położone pod ówczesnym szpitalem czyli przytułkiem dla ubogich, dominikanie uzyskali ostatecznie w 1701 r. [APL KGKrasn. 24, k. 1055-1057]. Już dwa lata później ówczesny zastawnik krasnobrodzki Jan Krupski obszar ten „ze wszystkiemi przyległościami prócz łąki poodbierał”, co wywołało pozwy sądowe, niepomyślnie rozstrzygnięte na rzecz dominikanów [APL KGKrasn. 2, k. 95-96; APRK Krasnobród 3, s. 30].
W 1671 r. podróżujący po Polsce Ulrich Werdum, sekretarz ambasadora francuskiego i sam ewangelik, wymienił krasnobrodzki były zbór kalwiński, wykazując się jednak niepełną orientacją w faktach i okolicznościach: „Tutaj znajdował się niegdyś reformowany kościół […]. Teraz ten jest zupełnie spustoszony, od kiedy wymieniony hrabia [Tarnowski] został papistą i wybudował na skraju lasu [późniejszym Podklasztorze] nowy papieski [katolicki] kościół na cześć Panny Marii, która tam miała czynić nie wiem jakie cuda” [Werdum 2012, 91]. Mowa tu oczywiście o drewnianej kaplicy wzniesionej przez Zamoyskich, a spalonej podczas najazdu tatarskiego w 1672 r.
Natomiast dawny zbór ewangelicki, a późniejszy od 1673 r. kościół katolicki, po zbudowaniu nowego murowanego w Podklasztorze, po roku 1699 stał opuszczony jeszcze przez jakiś czas, zapewne do połowy XVIII stulecia.
Kościół rzymskokatolicki
W związku z istnieniem silnego ośrodka reformacyjnego, wspieranego przez właścicieli miasteczka, początkowo nie wzniesiono tu kościoła obrządku rzymskokatolickiego. Pierwotna świątynia, rzekomo zrazu katolicka i około 1595 r. zamieniona na zbór kalwiński, najprawdopodobniej w rzeczywistości od początku funkcjonowała jako protestancka i jako taka była wymieniana już w 1585 r. [ASR III, 89; Tworek 1970, 288]. Z braku własnego domu modlitwy, katolicy krasnobrodzcy udawali się na nabożeństwa do najbliższych terytorialnie kościołów, np. w Łabuniach.
W dobie postępującej kontrreformacji, dla zniesienia lub przynajmniej umniejszenia wpływów krasnobrodzkiego ośrodka reformacyjnego, z fundacji ordynatowej-wdowy Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej w 1649 r. miała powstać drewniana kapliczka w miejscu objawień maryjnych szarowolskiego chłopa Jakuba Ruszczyka sprzed dziewięciu lat. Została ona wzniesiona u źródeł strumienia (rzeczki) Krupiec, już poza granicami miasteczka Krasnobród, „u boru” czyli w lasach na pograniczu należącego do Zamoyskich ordynackiego klucza tomaszowskiego oraz dzierżonego przez nich starostwa tarnawackiego.
Syn Katarzyny, Jan „Sobiepan” Zamoyski, ordynat i jednocześnie starosta tarnawacki, aktem z 6 października 1664 r. wystawił nową „kapliczkę Najświętszej Matki Boskiej”, oddając pod opiekę (ius patronatus) dominikanów z Janowa Lubelskiego z obsadą komendarza i zapewne bez pełni praw duszpasterskich. W półtora miesiąca później ordynat uposażył dominikanów przylegającym łanem gruntu przy Górze Chełmiec. Kaplica została zniszczona podczas „inkursji” czyli najazdu tatarskiego w 1672 r. [APL APRK Krasnobród 3, s. 3-5; Majewski 1753, 47-49]
Pewne jest funkcjonowanie drewnianego kościoła katolickiego po przejęciu budynku dawnego kalwińskiego zboru przez dominikanów z nadania dziedziców Jana Stanisława i Zofii Barbary Tarnowskich z dnia 27 czerwca 1673 r. [APL KGKrasn. 10, k. 268v-269v]. W testamencie z 2 października 1673 r. podstarości krasnostawski Tomasz Chojecki, ówczesny dzierżawca Krasnobrodu, zapisał trzy sztuki srebra miejscowemu kościołowi. Natomiast w 1678 r. szlachcic Jan Starczewski, dzierżawca pobliskiego Hruskiego, w swej ostatniej woli ordynuje sumę 1.000 zł i chce być pochowany „nie gdzie indziej, jeno w kościele krasnobrodzkim przy cudownym obrazie Najświętszej Panny […], przy którym zostają się ojcowie dominikanie” [APL KGKrasn. 9, k. 623, 651-653]. W 1678 r. tutejszym wikariuszem był dominikanin Jacek Chyliński, zaś w 1680 r. Ludwik Sarnichowicz vel Surmikowicz [APL KGKrasn. 9, k. 653, 10, k. 268v]. Aktem wystawionym 29 czerwca 1679 r. w Wożuczynie, rzymskokatolicki biskup chełmski Stanisław Jacek Święcicki formalnie osadził tu dominikanów i ustanowił parafię, choć de facto funkcjonowała ona już od sześciu lat. Odtąd każdorazowym proboszczem miał być przeor miejscowego konwentu [APL APRK Krasnobród 2, s. 15-17]. Według tradycji owa świątynia miała być zniszczona przez kolejny najazd tatarski w 1680 r., co też nie może odpowiadać prawdzie, gdyż po 1672 r. Tatarzy już nigdy nie dotarli do Krasnobrodu.
W latach 1690-1698 został wzniesiony obecny murowany kościół p.w. Nawiedzenia NMP, według projektu nadwornego architekta Zamoyskich, Jana Michała Linka. Za fundatorkę uważa się Marię Kazimierę d`Arquien, czyli słynną Marysieńkę Sobieską, wcześniej wdowę po Janie „Sobiepanie” Zamoyskim (zm. 1665). Fundację upamiętnia pochodzący najpewniej z 1769 r. łaciński napis nad wejściem do świątyni: „Kosztem i nakładem najjaśniejszej Marii Kazimiery królowej Polski, towarzyszki życia św. pamięci najjaśniejszego i najpotężniejszego na świecie Jana III [Sobieskiego] króla Polski, jako spełnienie ślubu za odzyskane w tym miejscu przed cudownym obrazkiem [NMP], a już bezpowrotnie utracone zdrowie, ten święty przybytek został wzniesiony ku czci Najświętszej Dziewicy Maryi i poświęcony w roku 1699”. Trochę inaczej ujmuje to nieźle poinformowany dominikanin Michał Świeykowski w swym opisaniu kościołów dominikańskich z 1743 r.: „W Krasnobrodzie jest kościół z klasztorem […], fundowany od jaśnie wielmożnych ichmościów panów Aleksandra i Michała hrabiów na Dzikowie Tarnowskich […]. Tam się ofiarowała za przeorstwa ojca Kazimierza Leżeńskiego najjaśniejsza królowa Janowa [Sobieska] i znaczną dała jałmużnę, oświadczając się, iż wiele miała czynić tamtemu miejscu, gdyby była dłużej żyła. Dobrodzieje tamecznego miejsca, wielmożni ichmość panowie hrabiowie [Tarnowscy], którym za tę fundacyję […] Maria Panna niech dodaje splendorów łask swoich” [Świeykowski 1743, k. K2]. Konsekracja nowego kościoła miała miejsce 12 sierpnia 1699 r.
W 1738 r. dziedzic krasnobrodzki Kajetan Amor Tarnowski nadał fundusz alias jałmużnę w naturze istniejącemu co najmniej od 1680 r. przykościelnemu szpitalowi czyli przytułkowi na utrzymanie pięciu ubogich. Jałmużna w postaci żyta i hreczki miała być regularnie dostarczana z folwarków w Adamowie i Rachodoszczy [APL KGKrasn. 5, k. 632-632v; APRK Krasnobród 3, s. 26-27].
Kościół, a później parafia zarządzana przez dominikanów została w 1673 i 1694 r. odnotowana w dekanacie potylickim diecezji chełmskiej, zaś w 1717 i 1772 r. w dekanacie zamojskim [AGAD ASK 71, k. 193; Szady 2007, 271]. Po pierwszym rozbiorze austriackie władze zaborcze zadecydowały o przyłączeniu parafii krasnobrodzkiej z całym dekanatem do łacińskiej diecezji przemyskiej, co formalnie nastąpiło w 1782 r. W przeprowadzonym trzy lata później spisie ludności wyznania rzymskokatolickiego odnotowano, że w parafii liczącej jedno miasteczko i aż 31 wsi zamieszkiwało 4.175 katolików (2.957 dorosłych i 1.923 dzieci), w tym 265 w samym Krasnobrodzie (207 dorosłych i 58 dzieci) [Kramarz, Ladenberger 1931, 477].
W wyniku pokoju w Schőnbrunn w 1809 r. ziemie wokół Zamościa odebrano Austriakom i przyłączono do Księstwa Warszawskiego. W roku następnym parafię krasnobrodzką przyłączono do utworzonej pięć lat wcześniej diecezji lubelskiej. Parafia wówczas nadal obejmowała obszar dość rozległy, jakkolwiek zamieszkały w dużej części przez ludność wyznania unickiego. W 1819 r. w zakresie jurysdykcji proboszcza parafii rzymskokatolickiej w Krasnobrodzie znajdowały się następujące miejscowości: Bondyrz, Blizów, Boża Wola, Ciotusza, Feliksówka, Hucisko, Husiny, Huta Tarnawacka, Hutki, Hutków, Jacnia, Kaczórki, Krasnobród, Łuszczacz, Majdan Wielki, Majdanek, Malewszczyzna, Niemirówka, Panków, Podklasztor, Potoczek, Rachodoszcze, Ruskie, Stara Huta, Suchowola, Szewnia, Szur, Tarnawatka, Wólka Husiny, Zaboreczne i Zielone. W samym Krasnobrodzie odnotowano 254 wyznawców, zaś we wsi Podklasztor 153 wiernych. Proboszczami parafii rzymskokatolickiej w Krasnobrodzie do chwili likwidacji zakonu dominikanów byli przedstawiciele tej wspólnoty: Aleksander Zagórski (1810–1817), Dominik Siemiatycki (1817–1822), Augustyn Danielkiewicz (1822–1840), Kandyd Kopnicki (1841–1842), Klemens Nowacki (1843–1849), Gwalbert Ćwik (1849–1856), B. Pajorek (1856), Alojzy Niezabitowski (1856–1857) i Ludwik Turzyniecki (1857–1864) [APL, APRK w Krasnobrodzie, sygn. 9, s. 6; ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1/1–1/25; sygn. 2.4/92–2.4/129; KWLiRGL, sygn. 1.2/224; sygn. 2.3/626, k. 6–8].
8 listopada 1864 r. został wydany ukaz carski nakazujący likwidację większości i przejęcie przez skarb państwa wszystkich majątków klasztorów rzymskokatolickich na terenie Królestwa Polskiego. Zajęcie majątku zakonu dominikanów nastąpiło w styczniu 1865 r. Dnia 23 stycznia 1865 r. została ustanowiona tymczasowa administracja nad przejętym majątkiem. Administratorem majątku został Ludwik Garlicki, który w tym czasie dzierżawił dobra Krasnobród od rodziny Tarnowskich. 21 czerwca 1865 r. administratorem majątku został proboszcz sąsiedniej parafii Łabunie ks. Antoni Szydoczyński. W chwili odbierania majątku zakonowi dominikanów dysponowali oni folwarkami Ruskie (169 mórg i 3 pręty) i Podklasztor (155 mórg i 24 pręty), młynem Turzyniec oraz gruntami leśnymi. Wszystkie posiadane ruchomości w postaci np. produktów rolnych, sprzętu rolniczego, drewna czy zwierząt hodowlanych i pociągowych zostały wystawione na licytację w 1865 r. Ich nabywcami zostali ks. Franciszek Steciński, ks. Antoni Szydoczyński oraz miejscowi przedstawiciele krasnobrodzkiej społeczności żydowskiej Herszek Lerna i Lejzor Gortler [APL, KWLiRGL, sygn. 2.8/25; APR, ZDP, sygn. 30.25/14253; sygn. 30.25/15025].
Dokonanie kasaty zakonu dominikanów w Krasnobrodzie doprowadziło do reorganizacji struktury etatowej parafii. Na podstawie ukazu carskiego z 26 grudnia 1865 r. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych 21 kwietnia 1866 r. nadała parafii rzymskokatolickiej w Krasnobrodzie klasę II. Otrzymała ona etat: proboszcza i 3 wikarych. Wiosną 1866 r. tymczasowo funkcję p.o. proboszcza powierzono ks. Antoniemu Szydoczyńskiemu z parafii Łabunie. Parafią od 1866 r. przez kolejne 100 lat kierowali następujący księża proboszczowie i administratorzy: Leon Popławski (1866–1867), Ignacy Mech (1867), Tomasz Garlicki (1867–1878), Feliks Leszczyński (1878–1879), Adolf Majewski (1879–1881), Roman Pankowski (1881–1887), Ignacy Kwiatkowski (1887–1888), Adam Decjusz (1888–1891), Karol Wojtasiewicz (1891–1893), Stanisław Abramowicz (1893–1895), Antoni Gryczyński (1895–1907), Józef Boguszewski (1907–1916), Władysław Goliński (1916), Antoni Wójcikowski (1916–1940), Franciszek Gduliński (1945) i Ludwik Liwerski (1945–1969). Ponadto obecni byli księża wikariusze: Hipolit Dworakowski (z zakonu dominikanów), Feliks Leszczyński, Onufry Lorych, Piotr Szuszkowski oraz księża rezydenci: Stefan Chamerski. Na początku XX w. odnotowano następującą liczbę osób wyznania rzymskokatolickiego: Krasnobród – 839 i Podklasztor – 298. W trakcie przeprowadzania pierwszego spisu powszechnego w Polsce w 1921 r. liczba wiernych przedstawiała się następująco: Krasnobród – 886, Podklasztor – 405 i Podzamek – 132 [APL, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 2.4/129–2.4/141; KWLiRGL, sygn. 2.3/349, s. 2–3, 7; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12441; sygn. 14163; sygn. 14989; APZ, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1–43; Catalogus 1870, 52; Catalogus 1871, 55; Catalogus 1873, 59; Spravochnaya, 134, 135; Skorowidz, IV, 123; Spis kościołów 1939, 209–210; Walewander 2018, 29–50].
Przy klasztorze dominikanów funkcjonował szpital. Leczenie 5 najuboższych pacjentów było finansowane ze środków właścicieli dóbr (folwarki Krasnobród i Kozia Woda), co zostało ustalone umową z 20 października 1738 r. [APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 4242, k. 1, 6, 7; APZ, AHOZ, sygn. 7/20].
Kościół w końcu lat 50. XIX w. został poddany remontowi. Na ten cel wydano przeszło 1640 rubli. Ponownie świątynię parafialną poddano renowacji w 1868 r. Leon Jarkowski dokonał wymiany poszycia dachu. Na ten cel wyasygnowano 464,43 rubla. Kolejna restauracja kościoła rozpoczęła się w 1893 r. Sprawa remontu za sumę prawie 1846 rubli zakończyła się w 1900 r. [APL, KWLiRGL, sygn. 2.3/625; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12130; sygn. 15831].
Sprawami gospodarczymi parafii zajmował się dozór kościelny. W drugiej połowie XIX w. jego członkami byli m.in. Tomasz Lisowski, Józef Sawulski, Franciszek Szpyra, Kasper Służewski [APL, KWLiRGL, sygn. 2.3/627; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 14163; sygn. 14989].
Parafia rzymskokatolicka w Krasnobrodzie posiadała własną nekropolię. W 1881 r. została ona poszerzona o grunt o powierzchni prawie 3 mórg ofiarowany przez właściciela majątku „Krasnobród” M. Chmyzowskiego. Wzniesiono również w 1886 r. drewniane ogrodzenie, które spowodowało podział dotychczasowego cmentarza na część rzymskokatolicką i prawosławną [APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 14989].
W 2007 r. erygowano nową parafię pw. Zesłania Ducha Świętego, obejmujacą następujące miejscowości: Adamów, Bródki, Grabnik, Hutki-Namule, Jacnię, Kolonię Bondyrz, Kolonię Potoczek, Potoczek, Zagórę.
Kościół greckokatolicki
Drewniana cerkiew prawosławna w Krasnobrodzie powstała najpewniej wkrótce po powstaniu miasta i już w 1596 r. wraz z całą eparchią chełmską uznała unię brzeską i zwierzchność Rzymu. Jako istniejącą odnotowano ją w 1620 r., kiedy miejscowym parochem czyli proboszczem był Rodion (lwowski spis popów z tego roku wymieniał tylko ich imiona). Po zniszczeniu pierwszej cerkwi w 1648 r. podczas kozackiego powstania Chmielnickiego, została odbudowana prawdopodobnie na tym samym miejscu. Cerkiew grekokatolicka p.w. Narodzenia NMP przynależała do dekanatu szczebrzeszyńskiego diecezji (eparchii) chełmskiej [Gil 1999, 229; tenże 2005, 301, 315]. Obejmowała swym zasięgiem przede wszystkim społeczność rusińską z okolicznych wsi Bondyrz i Hutki (w 1771 r. jeszcze Hucisko, Malewszczyzna i Trzepieciny) oraz niewielką liczbę unitów w samym Krasnobrodzie. W 1681 r. parochem był Michał Stefanowicz [APL KGKrasn. 10, k. 706].
Wizytacja z 1721 r. wymieniała parocha Stefana Żurawieckiego, mającego 70 lat [APL CHKGK 101, k. 2]. Wedle następnej wizytacji z 1759 r. drewniana cerkiew była już w złym stanie: „w ścianach i dachach stara, nikczemna, bez porządku. W tej ołtarze nikczemne. Przy tej cerkwi dzwonnica, na niej dzwonów trzy. Cmentarz oparkaniony”. Konkluzja wskazywała, że ówczesny paroch Zachariasz Lisowski „o reperację cerkwi, a bardziej z fundamentu nowo budować powinien się starać wraz z parafianami” [APL CHKGK 110, s. 172-173].
Wzrastające wpływy katolicyzmu w XVIII w. powodowały tzw. kradzież dusz, czyli przechodzenie unitów na obrządek rzymskokatolicki. Podczas wizytacji w 1771 r. upomniano parochów w Krasnobrodzie i Józefowie, aby nie pozwalali swym i tak coraz mniej licznym wiernym na przystępowanie do komunii w tamtejszych kościołach łacińskich, ponieważ stawało się to pierwszym krokiem do ich konwersji wyznaniowej [Bobryk 2005, 174-175].
Na terenie miasta Krasnobrodu od początku XIX stulecia funkcjonowała niewielka społeczność wyznania unickiego. W 1840 r. odnotowano 147 wyznawców wraz z unitami z Kaczórek, zaś dekadę później 114 parafian wraz z zamieszkałymi w Malewszczyźnie. Istniał stary cmentarz unicki św. Wincentego do 1842 r. Na zachowanej liście parafian z 1848 r. obecni są unici noszący następujące nazwiska: Duszayka, Korol, Mazański i Skowyra. Stąd też funkcjonowanie samodzielnej parafii w Krasnobrodzie było nieracjonalne, dlatego istniejąca tutaj świątynia posiadała status filialnej parafii unickiej w Suchowoli (tam podjęto budowę cerkwi w 1840 r.). Jej kolatorami byli kolejni właściciele dóbr Krasnobród. Sama cerkiew w 1848 r. znajdowała się w fatalnym stanie technicznym. Nabożeństw nie odprawiano od 1841 r., gdyż nieliczna grupa wyznawców uczestniczyła w uroczystościach religijnych mających miejsce w kościele zakonu dominikanów. W marcu 1853 r. liczba parafian cerkwi filialnej w Krasnobrodzie wynosiła około 110 osób z czego tylko jeden mieszkał na terenie miasta. W 1860 r. w Krasnobrodzie nie był obecny ani jeden wyznawca unii. Po powstaniu styczniowym władze carskie, zdając sobie sprawę z tego, że wpływ na zmniejszenie się liczby unitów w Krasnobrodzie ma obecność klasztoru dominikanów podjęły decyzję (jesienią 1865 r.) o wzniesieniu murowanej świątyni greckokatolickiej w tym mieście. Na ten cel wybrano fragment gruntu należący do hr. Jana Tarnowskiego. Latem 1867 r. dokonano zakupu tego gruntu za 100 rubli. Wykonawcą prac budowlanych cerkwi unickiej w Krasnobrodzie były inżynier porucznik w stanie spoczynku Mikołaj Jakimowski za sumę 4070,72 rubli (ostatecznie wydatki zamknęły się kwotą 4683,08 rubla). Ponadto w 1870 r. wyasygnowano prawie 631 rubli na budowę ogrodzenia wokół cerkwi oraz prawie 1433 rubli na wzniesienie dzwonnicy. Ostatecznie cerkiew została przekazana w ręce władz chełmskiej diecezji unickiej 2 czerwca 1871 r. Funkcję proboszczów i administratorów parafii Suchowola w tym w cerkwi filialnej w Krasnobrodzie sprawowali: Demetriusz Tyski (1810–1826), Symeon Tyski (1826–1859), Paweł Pietrusiewicz (1859–1871), Jan Koźmiński (1871–1872), Aleksander Łysiak (1872–1873) i Gabriel Koźmiński (1873–1875). Ostatnim psalmistą cerkwi unickiej był Mikołaj Sowiński [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 349; dieło 350; APL, ChKG, sygn. 377; sygn. 378; sygn. 494, k. 1v; KPCh, KV, sygn. 1005, s. 151; KWLiRGL, sygn. 1.2/225; sygn. 2.3/628; sygn. 2.3/629; sygn. 2.3/630; sygn. 2.8/260; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12389; sygn. 12688, k. 1; Sęczyk 2022, 391, 446, 447, 493, 545, 639–640, 751–752].
Wyznanie prawosławne
W maju 1875 r. nastąpiła likwidacja Kościoła unickiego poprzez włączenie jego wiernych do struktur rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Ostatni proboszcz parafii unickiej w Suchowoli (cerkiew pw. Jerzego Zwycięzcy) Gabriel Koźmiński stał się pierwszym proboszczem parafii prawosławnej (1875–1876). Cerkiew prawosławna pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Krasnobrodzie zachowała swój status świątyni filialnej parafii suchowolskiej (chociaż została oddana do użytku w 1871 r. to już w 1884 r. przeprowadzono w niej gruntowny remont). W latach 1876–1886 proboszczami parafii prawosławnej w Suchowoli byli następujący księża: Grzegorz Koziej (1876–1882) i Antoni Draczyński (1882–1890). Funkcję psalmisty piastowali m.in. Mikołaj Sowiński (1875–1878), Symeon Gruszka (1878–1883), Stefan Dziumow (1883–1886). W 1877 r. odnotowano w Krasnobrodzie obecność 13 osób wyznania prawosławnego. Osiem lat później odnotowano tylko 6 osób tego wyznania oraz analogiczną liczbę w Podklasztorze. W połowie sierpnia 1886 r. zaczęła funkcjonować samodzielna parafia prawosławna w Krasnobrodzie. W zakresie jurysdykcji proboszcza prawosławnej parafii krasnobrodzkiej znalazły się m.in. takie miejscowości jak: Krasnobród, Podklasztor, Nowa Wieś, Ruskie, Stara Huta, Malewszczyzna, Wólka Husińska, Hutki i Hucisko. Cerkiew w Krasnobrodzie była uposażona prawie 33 morgami ziemi. Dodatkowo miejscowa cerkiew 11 lutego 1908 r. uzyskała grunty o powierzchni 33 dziesięcin i 471 sążni. Areał ten został przekazany przez rodzinę Fudakowskich (właściciele dóbr Krasnobród) w charakterze ostatecznego rozliczenia za wieczyste zrzeczenie się z prawa do serwitutów. Stanowisko proboszcza parafii prawosławnej w Krasnobrodzie znajdowało się w rękach następujących księży: Emiliana Lewickiego (1886–1897), Anatoniego Korolczuka (1897–1907) i Maksyma Żadobiuka (Żdanowa) (1907–1915). Posada psalmisty znajdowała się m.in. w rękach: Jana Lisa i Macieja Czernika. Funkcję starosty cerkiewnego pełniły m.in. następujące osoby: Łukasz Afanasjew, Jan Kwik i Michał Kwik. W 1887 r. w Krasnobrodzie zamieszkiwały 74 osoby wyznania prawosławnego (dodatkowo 12 w Podklasztorze). Przeszło piętnaście lat później odnotowano 93 osoby wyznania prawosławnego (dodatkowo w Podklasztorze 28 osób). Po ogłoszeniu ukazu tolerancyjnego 30 kwietnia 1905 r. doszło do zmniejszenia się społeczności prawosławnej w Krasnobrodzie z powodu przejścia części wiernych na łono Kościoła rzymskokatolickiego (w latach 1905–1914 – 25 osób z Krasnobrodu, 20 osób z Podzamku i 9 osób z Podklasztoru). Tuż przed wybuchem I wojny światowej miejscowa społeczność prawosławna liczyła 72 osoby. Przy cerkwi w Krasnobrodzie funkcjonowało bractwo zrzeszające kilkudziesięciu członków. Poza cerkwią parafialną w Krasnobrodzie od 1889 r. funkcjonowała kaplica powstała dla upamiętnienia panowania carów rosyjskich oraz od 1904 r. cerkiew zlokalizowana w dzwonnicy pw. Ikony Matki Boskiej Włodzimierskiej. Po I wojnie światowej pierwszy spis powszechny z 1921 r. odnotował 1 osobę wyznania prawosławnego w Podklasztorze i 1 w Podzamku. Obie osoby zostały objęte opieką duszpasterską proboszcza parafii prawosławnej w Siedliskach. W 1929 r. w Krasnobrodzie obecnych było 6 osób wyznania prawosławnego. Majątek należący do parafii prawosławnej w Krasnobrodzie wraz z cerkwią został przejęty przez skarb państwa. 25 stycznia 1925 r. Rada Gminy Krasnobród podjęła uchwałę o rozbiórce cerkwi prawosławnej z przeznaczeniem uzyskanego materiału na budowę domu ludowego. Rozbiórka cerkwi odbyła się w jesienią 1929 r. Pozyskany materiał miał być przeznaczony na budowę szkoły powszechnej i remizy strażackiej. Sprzęt i wyposażenie liturgiczne trafiło do cerkwi prawosławnej w Tomaszowie Lubelskim. Majątek cerkwi prawosławnej (o powierzchni 52,26 ha) został rozparcelowany i przekazany w ręce osób prywatnych, na potrzeby szkolne oraz dla miejscowej parafii rzymskokatolickiej [TDIAUL, fond 693, opys 1, sprava 454, k. 62v–63; APL, APRK w Krasnobrodzie, sygn. 24; ChZD, sygn. 1925; sygn. 2585; KPCh, KV, sygn. 1004, s. 151; sygn. 1005, s. 145–151; sygn. 1012, s. 123–133; sygn. 1016, s. 141–146; sygn. 1018, s. 120–126; sygn. 1022, s. 86–89; sygn. 1026, s. 96–104; sygn. 1030, s. 87–95; sygn. 1034, s. 94–105; sygn. 1038, s. 82–93; sygn. 1042, s. 78–89; sygn. 1045, s. 79–90; sygn. 1049, s. 75–86; sygn. 1050, s. 77–89; sygn. 1057, s. 80–89; UWL, WSP, sygn. 641, s. 278; sygn. 666, s. 17–19, 24, 25; UWL, WRiRR, sygn. 1357, k. 65–66; APZ, AHOZ, sygn. 246; ASCPP w Suchowoli, sygn. 1–11; ASCPP w Krasnobrodzie, sygn. 1–28; Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii, sobraniye tretiye, VI, 1886, Sankt Peterburg 1888, 469–470; Latawiec 2007, 200].
Wyznanie mojżeszowe
Społeczność żydowska zamieszkiwała w Krasnobrodzie od początku jego istnienia. Już wówczas Lipscy, dziedzice miasteczka, nadali im (nie zachowany do dziś) przywilej, prawdopodobnie z 1576 r., o czym jest mowa w potwierdzeniu praw miejscowych Żydów, wydanym 12 marca 1598 r. w Lipsku przez podkomorzego bełskiego Jana Lipskiego. Dziedzic stwierdza w nim bowiem, że „także też i ten przywilej od nas na początku założenia miasteczka Krasnobrodu nadany we wszystkim potwierdzam, jako jest sam w sobie i na czasy wieczne umacniam”. W dokumencie tym Żydzi uzyskiwali prawo do swobodnego nabywania i posiadania gruntów w mieście i na przedmieściach oraz budowania tam domów. Nadaje się im „za wiadomością pańską plac na zbudowanie bóżnicy [synagogi], także na zbudowanie domu albo też gotowy kupić na doktora, albo i kantora, także na rabostwo i jałmużnych i szkolnika” oraz na cmentarz w miejscu wyznaczonym przez urząd miejski. Na równi z chrześcijańskimi mieszczanami, Żydzi uzyskali prawo swobodnego handlu wszelkimi towarami w mieście i w okolicznych wsiach należących do Lipskich, prawo do arend i swobodnego transportu. Bez żadnych przeszkód mogli trudnić się rzemiosłem, płacąc od niego po 10 złp czynszu, swobodnie warzyć i szynkować piwo, bez obowiązku oddawania słodów do dworu. Jurysdykcję nad społecznością żydowską miał sprawować powoływany przez dziedzica sędzia, wydający wyroki z towarzyszeniem jednego ze starszych żydowskich, z prawem apelacji do dziedzica. W sprawach pomiędzy samymi Żydami nadawano im pełną autonomię [APL KGL 36, k. 76v-77v; Gmiterek 2014, nr 353].
Liczba Żydów krasnobrodzkich systematycznie wzrastała. Pomimo pogromu kozackiego podczas powstania Chmielnickiego i późniejszego najazdu tatarskiego, w 1662 r. było ich 64 na ogólną liczbę 352 mieszkańców, w 1675 r. tylko 48 Żydów, zaś w 1800 r. na 693 mieszkańców w miasteczku znajdowało się 76 rodzin żydowskich, czyli 328 osób [AGAD ASK 71, k. 120-120v, 253-253v; AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 217]. Kahał krasnobrodzki w 1669 r. został włączony do powstałego wówczas okręgu Ordynacji Zamojskiej, obejmującego także inne pobliskie miasteczka nieordynackie od Ulanowa po Żółkiew. Po I rozbiorze w 1772 r. władze austriackie żydowską gminę krasnobrodzką uczyniły filialną i podporządkowały kahałowi w Zamościu [Szady 2010, 45, 61].
Pierwsza synagoga żydowska, być może wzniesiona niedługo po 1598 r., została zniszczona w 1648 r. podczas najazdu kozacko-tatarskiego. W jej miejsce wzniesiono nową z cegły i kamienia w stylu manierystycznym, istniejącą w 1680 r. Według Mieczysława Kościńskiego miała w takim stanie przetrwać aż do jej przebudowy po 1921 r. Została zniszczona w 1943 r. [Kościński 2011, 45-51]. Najbardziej znanym rabinem krasnobrodzkim był zmarły w 1772 r. Kirsz Segal Minc [Historia społeczności | Wirtualny Sztetl].
Rychło po sprowadzeniu kaznodziejskich dominikanów, w miasteczku zaczęły szerzyć się antysemickie pogłoski, jakoby czary niektórych Żydów miały sprowadzić serię nieszczęść na tutejszych mieszczan chrześcijańskich. W ówczesnej gorączce polowania na czyniących czary, nawet światły Bazyli Rudomicz, profesor i rektor Akademii Zamojskiej, twierdził, że „z dnia na dzień nowe przestępstwa [czarostwa] popełniają Żydzi”. Wspomina w swym pamiętniku, że w marcu 1666 r. słyszał od kata zamojskiego, że ten miał udać się do Krasnobrodu, aby torturami wymusić na podejrzanych przyznanie się do winy uprawiana tego procederu [Rudomicz II 2002, 73]. Brak danych o dalszym ciągu sprawy pozwala domyślać się, iż po przesłuchaniach została ona umorzona wobec braku dowodów, lub że do przesłuchań nawet nie doszło.
Począwszy od przełomu XVIII i XIX w. zauważalny był stopniowy przyrost liczby mieszkańców wyznania mojżeszowego w Krasnobrodzie. Na początku XX w. odnotowano 1501 mieszkańców tego wyznania co stanowiło prawie 63,2% ludności osady. Spis powszechny z 1921 r. wykazał zmniejszenie się liczby osób tego wyznania. Odnotowano 1148 wyznawców judaizmu, którzy stanowili prawie 56,4% ogółu mieszkańców. Należy zauważyć, że z liczby 1148 osób wyznania mojżeszowego jedynie 2 zadeklarowały wtedy narodowość żydowską. Również w Podklasztorze w 1921 r. obecnych było 5 osób wyznania mojżeszowego [Spravochnaya, 134; Skorowidz, IV, 123].
Osoby wyznania mojżeszowego do końca 1821 r. przynależały do miejscowego kahału. Od początku stycznia 1822 r. zorganizowano okręg bożniczy z siedzibą w Krasnobrodzie z racji zamieszkiwania w tym mieści znacznej liczby Żydów. Okręgiem bożniczym kierował dozór. Jego członkami w Krasnobrodzie w XIX w. byli m.in.: Beniamin Elbaum, Fiszel Elbaum, Moszek Elbaum Moszek Entner, Lejzor Gortler, Lejzor Kupiec, Szloma Kupiec, Sender Lefler, Abram Lewenfus, Majer Majzys, Icek Spodek, Lebe Welteer. Podstawą egzystencji tej gminy wyznaniowej były środki finansowe pozyskiwane z instytucji należących do wspólnoty religijnej oraz ze składek członkowskich. Od razu należy zaznaczyć, że okręg bożniczy w Krasnobrodzie nie należał do zbyt majętnych. Niewielkie środki pozyskiwano z wydzierżawiania łaźni. Kluczową rolę odgrywała składka członków wspólnoty. W drugiej połowie lat 60. XIX w. na utrzymanie gminy składkę uiszczali Żydzi noszący m.in. następujące nazwiska: Adlerberg, Aksztajn, Baran, Batt, Batz, Bergsztajn, Blachma, Blechman, Bluzer, Brajtner, Cweryn, Drukmaler, Dychterman, Elbaum, Entner, Fiber, Fisz, Fogiel, Fuks, Goctler, Goldberg, Goldbrener, Goldsztein, Gortler, Grynberg, Horzberg, Kielner, Knobel, Kramer, Krelman, Kupiec, Langfeld, Langier, Lechmian, Leder, Lefler, Lejwonfus, Libel, Lichfeld, Majzyls, Malbfeld, Orbuch, Rajman, Raner, Rychter, Szatz, Szewc, Szlafman, Szlegiel, Szper, Szperling, Sztomer, Sztorch, Szwarcer, Szyr, Tencer, Tkacz, Tyszowiecki, Uncyk i Wermuth. W połowie lat 40. XIX w. pozwoliło to na utrzymanie stanowiska rabina i małameda (nauczyciela religijnej szkółki żydowskiej). Jednak od 1849 r. do co najmniej początku lat 70. XIX w. gmina koncentrowała się głównie na sfinansowaniu działalności małameda, zagwarantowaniu oświetlenia i opału dla dwóch szkół żydowskich oraz przekazywaniu pomocy finansowej dla chorych i biednych współwyznawców. Wszystko wskazuje na to, że w tym czasie społeczność wyznania mojżeszowego korzystała z usług rabina nie pobierającego wynagrodzenia, albowiem trudno sobie wyobrazić brak przewodnika duchowego przez tak długi okres czasu. W połowie lat 60. XIX w. w Krasnobrodzie funkcjonowały dwie synagogi: murowana i drewniana. Gmina żydowska poniosła dotkliwą stratę 30 maja 1869 r. Spłonął wtedy budynek, w której ulokowana była synagoga. Ze względu na szczupłe środki finansowe jego odbudowę zakończono dopiero późną wiosną 1874 r. Cztery lata później pełnoprawnymi członkami okręgu bożniczego było 103 ojców rodzin płacących składki na utrzymanie instytucji gminy wyznaniowej. Posiadali oni następujące nazwiska: Aksztajn, Amarsztok, Bat, Bergrin, Bergsztajn, Berksztajn, Blaj, Blechman, Bluzer, Buchbinder, Bukowiec, Chochrat, Cyng, Dychterman, Elbaum, Entner, Fogiel, Fuks, Gajsman, Gajst, Gercberg, Germangus, Goldsztejn, Gortler, Grand, Grinbaum, Grosman, Guberman, Gus, Kerer, Kielman, Knebel, Kramer, Kupersztejn, Kupiec, Lakfeld, Lejder, Lajter, Lefler, Lender, Lerner, Lewenfus, Libel, Lion, Majzes, Orbuch, Rind, Spodek, Szac, Szlegel, Szmogrman, Szpajter, Szpizajzen, Szponar, Sztarker, Sztemer, Szwarcer, Uncyk, Wajnrich i Wermut. W latach 90. XIX w. okręg bożniczy w Krasnobrodzie ponownie utrzymywał etat rabina pobierającego stałe wynagrodzenie w wysokości od 100 do 225 rubli rocznie. Najpierw na tym stanowisku znajdował się Herszek Michelson (jako p.o.), Pinchas Mamet (przeniósł się w październiku 1896 r. do Parczewa) a następnie Izrael Szyfman pochodzący z Zamościa. Na początku XX w. społeczność żydowska miała dostęp do synagogi i domu modlitewnego [AGAD, CWWKP, sygn. 1651; APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12081; sygn. 12424; sygn. 13113; sygn. 13639; sygn. 14119; sygn. 14364; sygn. 14491; sygn. 15321; sygn. 15580; sygn. 15914; sygn. 16199; sygn. 16330; ZTL, sygn. 3393, s. 20; Spravochnaya, 134].
W czasie II wojny światowej żydowscy mieszkańcy Krasnobrodu zostali dotknięci represjami ze strony niemieckich władz okupacyjnych. Najpierw 13 września 1939 r. w czasie walk w Krasnobrodzie zginęło 198 Żydów. W lutym 1940 powstał miejscowy Judenrat. 32 Żydów wiosną 1940 r. skierowano na granicę niemiecko-sowiecką w celu budowy tamtejszych fortyfikacji. Część Żydów z Krasnobrodu przesiedlono do Komarowa. Prawdopodobnie wiosną 1941 r. doszło do powstania getta. Poza miejscowymi Żydami osadzono w nim 248 mieszkańców Łodzi i Włocławka a następnie z Zamościa. W 1941 r. w Krasnobrodzie obecnych było 977 Żydów, zaś w 1942 r. 706. Zmniejszenie populacji ludności żydowskiej było spowodowane chorobami, głodem i morderstwami dokonywanymi przez władze hitlerowskie. Późną wiosną 1942 r. rozpoczęła się likwidacja getta (zginęło około 1000 osób). Jego mieszkańców skierowano do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu. W lipcu 1942 r. zostało podpalone getto. 26 października 1942 r. hitlerowcy urządzili masowe rozstrzeliwanie pozostałych przy życiu przedstawicieli ludności żydowskiej. Ostatni Żydzi ukrywający się w okolicznych lasach zostali zamordowani w lutym 1943 r. [https://teatrnn.pl/ar/krasnobrod-akcja-reinhardt/ [dostęp: 13.01.2024]].
Oświata
W Krasnobrodzie w 1845 r. zaczęła działać szkoła elementarna, do której uczęszczały dzieci miejscowych mieszczan. Umieszczona została w budynku prywatnym. W czasie procesu jej tworzenia ówczesny właściciel majątku hrabia Feliks Tarnowski zobowiązał się do pokrywania kosztów połowy wynagrodzenia nauczyciela oraz przekazywać drewno (78 fur rocznie) na opał dla tej placówki oświatowej. Drewno było dostarczane dla szkoły środkami transportowymi należącymi do mieszkańców miasta. W latach 60. XIX w. mieściła się w pomieszczeniach należących dla Sendera Grinberga. Szkoła nosiła miano 1-klasowej gminnej koedukacyjnej szkoły elementarnej. Od 1887 r. zaczęto przekazywać nauczycielowi środki finansowe na pokrycie kosztów dostarczenia opału dla szkoły. W 1903 r. Kleczyński będący pełnomocnikiem właściciela majątku Krasnobród Fudakowskiego zaprzestał wydawania drewna na opał. Dopiero w końcu grudnia 1910 r. decyzją administracyjną przywrócono szkole możliwość korzystania z lasów należących do Fudakowskiego. W 1913 r. władze rosyjskie rozpoczęły reorganizację sieci szkolnej. Doszło do powstania 2-klasowej koedukacyjnej szkoły elementarnej oraz dwóch 1-klasowych szkół elementarnych (nr 1 i nr 2) w Krasnobrodzie. Stanowisko nauczyciela między powstaniem styczniowym a I wojną światową powierzano w ręce osób wyznania prawosławnego. Miało to być gwarancją wychowywania dzieci na terenie mieszanym wyznaniowo w duchu rosyjskim. Zajmowali tę posadę m.in.: Michał Bankowski Stefan Klimko, Raisa Dudyk, Dymitr Kowalczuk, Teodor Budko. Wszystkie rosyjskie rządowe szkoły elementarne zostały ewakuowane późną wiosną 1915 r. w głąb monarchii Romanowów (m.in. do Wiaźmy i Rosławla).
Społeczność żydowska na początku XX w. posiadała dostęp do 2 szkółek religijnych (chederów). Jednym z małamedów był Moszko Bork [APL, DS, Akta szkół, sygn. 5519, s. 9–10; sygn. 5520, s. 14; sygn. 5521, s. 9; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 1256; sygn. 4464; sygn. 6106, passim; APZ, APP w Krasnobrodzie, sygn. 2, s. 5; ASCOB w Krasnobrodzie, sygn. 33, s. 5, 9, 26; Pamyatnaya 1890, 202; Spravochnaya, 134].
W okresie międzywojennym funkcjonowała w Krasnobrodzie zbiorcza koedukacyjna szkoła powszechna. Jej nauczycielami byli: Wanda Antonina Człowiekowska, Karolina Maria Giełka, Hipolit Michał Giełka. W latach 30. prezesem lokalnego oddziału Towarzystwa Popierania Budowy Szkół Powszechnych był Kazimierz Fudakowski. Z inicjatywy tego ostatniego, jak i zaangażowania finansowego został wzniesiony budynek szkoły powszechnej. Nadano jej im. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego. Była to szkoła 7-klasowa zbiorcza. W latach 30. XX w. zatrudnieni w niej byli m.in. następujący nauczyciele: Walerian Borczowski (kierownik szkoły), Bolesława Borczowska, Maria Gąsiorowa, Władysław Gąsior, Bolesław Górny, Józefa Makiełowa, Lucyna Siekierzyńska, Janina Woroszyłówna, Zuzanna Zielińska, Rozalia Herman, Hipolit Giełka, Józefa Szkurówna, Tomasz Bis, Leokadia Bisowa, Stanisław Korona, Alfreda Koronowa, Helena Kozłowska, Helena Świerzowska i Chana Goldsztajn. Lekcji religii rzymskokatolickiej udzielał ks. Bolesław Żach [APZ, AGK, sygn. 131, s. 37, 119; ISZ, sygn. 66, s. 52–55, 102–106, 122–124; sygn. 95, s. 1–3; sygn. 364, k. 34–35].
W roku szkolnym 1925/1926 i 1926/1927w Krasnobrodzie funkcjonowała szkoła pod auspicjami Organizacji Żydowskiej „Szlomej Emunej Izroel” („Pokój Wiernych Izraelitów”). Nauka w niej rozpoczęła się 15 marca 1926 r. Prowadzono ją według programu nauk świeckich w żydowskich szkołach religijnych, zatwierdzonym przez Ministerstwo Wyznań i Oświecenia Publicznego. Funkcję nauczyciela nauk świeckich sprawowała Krusa Marjem Czarnoczapka pochodząca z Sierpca. W latach 30. XX w. działał w Krasnobrodzie Oddział Żydowskiego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Jabne”. Próbował on uruchomić Kursy Religijno-Judaistyczne „Jabne”. Na początku lat 30. XX w. funkcjonował cheder. Jednak po wprowadzeniu nowej ustawy oświatowej w 1932 r. osoby prowadzące cheder nie dostosowały się do nowej sytuacji prawnej, dlatego też starosta powiatu zamojskiego 17 września 1935 r. dokonał zamknięcia tej placówki oświatowej. [APZ, ISZ, sygn. 404; sygn. 405; sygn. 406].
Po zakończeniu okupacji niemieckiej w końcu sierpnia 1944 r. przystąpiono do organizacji szkoły powszechnej w Krasnobrodzie. Otrzymała status szkoły zbiorczej 7-klasowej. Oprócz dzieci z Krasnobrodu do tej placówki oświatowej uczęszczały dzieci z gromad: Dominikanówka, Hucisko, Kaczórki, Krasnobród (dla klas I–IV dzieci z Krasnobrodu, Podklasztoru, Nowej Wsi i Kolonii Grabnik; od 1948 r. dołączyły jeszcze dzieci zamieszkałe w Borkach i Szurze), Stara Huta i Wólka Husińska, Majdan Nepryski, Górniki, Jacnia, Szopowe i Borowina Morgi. Część lekcji prowadzono we własnym budynku szkolnym. Pozostałe w 5 pomieszczeniach wynajmowanych (1 w Krasnobrodzie, 1 w Podklasztorze i 3 w Podzamku). Jej nauczycielami w drugiej połowie lat 40. XX w. byli: Marcin Niańko, Stanisława Niańkowa, Hipolit Gietka, Karolina Gietka, Wanda Człowiekowska, Maria Przerzęda, Emilian Konikowski, Maria Mielniczek, Jadwiga Grzybowska, Józefa Szeląg, Aniela Molasówna, Katarzyna Godziszówna i Roman Służewski. Lekcje katechezy prowadzili ks. Bolesław Mazurek, ks. Franciszek Gduliński i ks. Witold Mazurkiewicz [APZ, ISZ, sygn. 403].
Informacje statystyczne, gospodarka w dziejach
Miasteczko zostało założone jako ośrodek handlowo-rzemieślniczy dla zaplecza rozległej włości, składającej się początkowo z kilku, a następnie z kilkunastu okolicznych wsi [Górak 1990, 60]. Tutejsza społeczność żydowska rychło przejęła wiodącą rolę z handlu i rzemiośle, osiedlając się w centrum miejscowości. Natomiast chrześcijańska większość mieszkańców zwykle trudniła się rolnictwem, zamieszkując przedmieścia. O przewadze zajęć rolniczych świadczą opłaty podatkowe, gdyż w rejestrze z 1659 r. płacono 7 złotych (florenów) od uprawnych łanów, a tylko 4 zł od rzemiosła [Niedźwiedź 2003, 243]. Handel ponadlokalny także rozwijał się słabiej wobec silnej konkurencji blisko położonych dużych miast ordynackich, Zamościa i Tomaszowa, a także wobec celowej polityki ordynatów, zmierzającej do osłabienia gospodarczej roli ośrodków miejskich otaczających ich dobra ziemskie [Szczygieł 2016, 882, 890]. Zniszczenia wojenne, najazdy i ogólny kryzys miast w drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII stulecia nie sprzyjał pomyślnemu rozwojowi osady. Do tego trzeba dodać ustawiczne wydzierżawianie i zastawianie nie tylko wsi, ale także i samego Krasnobrodu, a nawet jego poszczególnych części przez stale mających problemy finansowe dziedziców. Dzierżawcy i zastawnicy, zdając sobie sprawę z tymczasowości swej posesji, prowadzili gospodarkę ekstensywną czy wręcz rabunkową, wymuszając na poddanych powinności i opłaty jak najwyższe w czasie jak najkrótszym, oczywiście nie podejmując prób jakichkolwiek inwestycji. Szczególne skargi były kierowane przeciw dzierżawcy w 1742 r., staroście niechorowskiemu Aleksandrowi Ołtarzewskiemu, w sposób brutalny wymuszającemu nadmierne powinności ponad zapisane w inwentarzach [APL KGKrasn. 45, k. 736].
W końcu XVII w. pewnym ratunkiem dla mieszczan stało się wzmacnianie znaczenia tutejszego sanktuarium, do którego coraz liczniej przybywali pątnicy. Dawało to szansę na rozwój bazy noclegowo-usługowej i handlowej, choć z tego korzystała głównie żydowska część tutejszej społeczności. Nie dziwi więc, że w inwentarzach Krasnobrodu z 1722 i 1753 r. kilku tutejszych Żydów płaciło od „stancyj” czyli noclegowni, a kilkunastu opłaty kotłowe od warzenia piwa i kurzenia gorzałki [APL KGKrasn., sygn. 41, k. 451-452, sygn. 61, k. 636v-637].
W inwentarzu miasta z 1722 r. wymieniane są dwa młyny na stawkach przy rzece Wieprzu. Pierwszy z nich, o dwóch kołach i dwóch kamieniach znajdował się w dobrym stanie. Natomiast przy drugim była „przy stawie grobla zerwana i młyna [już] nie masz” [APL KGKrasn. 41, k. 452]. Najwidoczniej ten już nie został odremontowany, bowiem w 1753 r. działał tylko jeden młyn miejski, a funkcję drugiego przejął młyn dominikański w Turzyńcu. W tym ostatnim roku zanotowano także pasiekę śródleśną z 15 starymi pniami, do których wprowadzono 12 rojów pszczelich [APL KGKrasn. 61, k. 452].
W czasach staropolskich miasteczko Krasnobród było niewielkie i liczyło kilkuset mieszkańców, co było normą dla większości okolicznych osad miejskich o charakterze na poły rolniczym. Według rejestru pogłównego z 1662 r. było zamieszkiwane przez 352 osoby, w tym 288 chrześcijan i 64 Żydów. W wyniku najazdu tatarskiego w 1672 r. liczba zmniejszyła się, bowiem rejestry z 1673 i 1675 r. wykazują tylko 186 osób, w tym 48 Żydów [AGAD ASK 71, k. 120-120v, 175, 253-253v]. W stuleciu następnym nastąpił powolny wzrost liczby ludności i austriackie spisy podatkowe z 1786 i 1800 r. wykazują odpowiednio 89 domów z 583 mieszkańcami oraz 122 domy z 693 mieszkańcami, w tym 328 Żydów [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 74-75, 217]. Spis ludności rzymskokatolickiej z 1785 r. podaje, że w Krasnobrodzie było 265 katolików, w tym 58 dzieci [Kramarz, Ladenberger 1931, 477], czyli około 50 mieszkańców musiało być wyznania unickiego.
W XIX wieku głównym źródłem utrzymania ludności było rolnictwo. Uprawa zbóż była uzależniona od możliwości glebowych lokalnych ziem. Na terenie dóbr Krasnobród 65% gruntów stanowiły tzw. rumosze, pozostałe zaliczone zostały do gleb piaszczystych. W majątku Krasnobród uprawiana była: pszenica (jara i ozima), żyto, jęczmień i owies. Ponadto dość liczne były uprawy ziemniaków, koniczyny, bobiku, wyki i grochu. W 1929 r. istniały sady owocowe o łącznej powierzchni 4,32 ha. Zajmowano się również hodowlą zwierząt (bydło rogate, tzw. nizinne i związane z nim mleczarstwo). Dodatkowym źródłem dochodu była również hodowla ryb. Na terenie majątku Krasnobród funkcjonowały w 1929 r. stawy rybne o łącznej powierzchni 64,03 ha (dwa kompleksy 54,46 ha i 9,57 ha). Dobra Krasnobród musiały przynosić spory dochód skoro właściciele dóbr decydowali się na ich dzierżawę. W latach 60. i 70. XIX w. ich arendatorami byli Ludwik Garlicki i Władysław Karpowicz [APR, ZDP, sygn. 14/1520, k. 35; APL, KWLiRGL, sygn. 2.8/23; OUZ, sygn. 4767; APZ, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 2, s. 201].
Skarb państwa po przejęciu terenu folwarku Podklasztor, należącego do początku 1865 r. do zakonu dominikanów, oddał go w dzierżawę osobom prywatnym. W latach 1865–1866 dzierżawcą był Lejzor Gortler z Krasnobrodu. Następnie w latach 1866–1869 dzierżawę przejął Ludwik Dionizy Garlicki [APR, ZDP, sygn. 24/1756].
Handel w Krasnobrodzie był skoncentrowany głównie w rękach przedstawicieli społeczności żydowskiej. Jednym z nich był Sender Grinberg [APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 6106, passim]. Przed wybuchem I wojny światowej w Krasnobrodzie działał państwowy sklep monopolowy prowadzony przez Romana Konopę [APZ, APP w Krasnobrodzie, sygn. 1, s. 4; sygn. 2, s. 8]. W końcu grudnia 1911 r. społeczność Krasnobrodu reprezentowana przez ks. Stanisława Kołodziejczyka, Dominika Ciosa, Marcina Gelmuda, Jana Kanię, Tomasza Konopkę, Marcina Kostrubca, Adama Kowalczewskiego, Stanisława Kucnera, Teofila Kucnera, Tomasza Kurantowicza, Józefa Szpyrę i Mariana Zarembskiego (Zarębskiego) wystąpiła z prośbą o wyrażenie zgody na utworzenie lokalnego stowarzyszenia spożywców działającego na podstawie wzorcowego statutu zaakceptowanego dla tego typu towarzystw 25 maja 1897 r. Gubernator lubelski 3 marca 1912 r. wyraził zgodę na otwarcie działalności przez to stowarzyszenie. Do jego głównych zadań należało wspieranie handlu oraz producentów żywności na terenie Krasnobrodu i w jego okolicach [APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5370, passim].
W Krasnobrodzie usługi rzeźnicze świadczyła ubojnia miejska (od 1870 r. będąca własnością osady). Działała ona od pierwszej połowy XIX w. Władze miejskie, a następnie władze gminne, wydzierżawiały je w ręce prywatne zazwyczaj na okres 3 lat. Osiągany z tego tytułu dochód zasilał środki kasy miejskiej i gminnej, z których współfinansowano utrzymanie lokalnych władz administracyjnych, jak i szkoły elementarnej (do 1884 r.). Na początku XX w. rzeźnia była dzierżawiona m.in. przez Lejbę Grinbauma za sumę 368 rubli rocznie (lata 1905–1907) i Towela Gortlera za 370 rubli (lata 1908–1910). [APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 3767; sygn. 4529; sygn. 4875].
Na terenie miasta Krasnobrodu poza mieszczanami-rolnikami utrzymującymi się z uprawy roli i hodowli zwierząt ważną płaszczyzną działalności było rzemiosło oraz działalność usługowa np. garncarz – Franciszek Pręcikowski, kapelusznik – Moszek Nagiel, krawiec – Icko Wajsfisz i Majer Lion, piekarz – Icek Fuks, Mordko Diner i Nusen Unterbuch. Handel był zdominowany przez mieszkańców pochodzenia żydowskiego. W 1912 r. taką działalnością parali się m.in.: Josif Elbaum, Srul Goldsztajn, Herszon Wurcel, Abus Torem, Chaim Grosman, Froim Glikman, Szaja Cytryn, Berko Knebel, Icko Uncyk, Abram Berent, Lejba Grinbaum, Icko Najerman, Froim Lewenfus, Jankiel Korenbaum, Wigdor Rind, Srul Fogiel, Moszek Cwiryn i Abram Lam. Ogromne znaczenie dla handlu lokalnego miały organizowane jarmarki. Miały one miejsce we wtorki: po 25 marca, po zesłaniu Ducha Św., po 8 września, po 22 października i przed 6 grudnia [APL, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 2.4/123, s. 40; ASCOB w Krasnobrodzie, sygn. 33; Spravochnaya, 134]. Na początku lat 30. XX w. w Krasnobrodzie działalność piekarniczą prowadzili: Rajzla Ita Kafersztok, Dawid Ryndler, Jan Olszewski i Bolesław Zdunek; usługi szewskie świadczyli: Jojna Elbaum, Aron Rofer, Lejba Rofer, Mandel Hormangus, Marian Dubiński, Konstanty Maciukiewicz, Gabriel Troszkowski, Władysław Umiński, Alfred Wyszyński, Bronisław Zieliński; zakład fryzjerski prowadził Moszko Krajden; z krawiectwa utrzymywała się Ruchla Bac i Cypa Entner; działalnością handlową zajmowali się: Abram Bergsztajn, Ojzer, Gartentraut, Moszko Ela Uncyk, Fajga Krajden, Josef Lam, Jankiel Lejba Lajter, Chaim Szyja Glater (sklep żelazny), Gerszon Szuch, Michał Roszkowski, Teofil Kurantowicz i Syma Rynd; pończosznikiem był Szyja Eldensztajn, zaś kamasznikiem Moszko Wolf Lam; ze stolarstwa i ciesielstwa utrzymywali się: Franciszek Gorajski, Franciszek Kurantowicz, Jan Pol, Aleksander Truszkowski; usługi kowalskiej świadczył: Władysław Chmiel; usługi murarskie świadczył: Hipolity Kołtun, Wiktor Kurantowicz, Marcin Surmacz; do grona stelmachów należał: Andrzej Jan Wyszyński; usługi ślusarskie świadczyli: Jan Taras; z grania muzyki czerpał zyski Tadeusz Kowalik [APZ, AGK, sygn. 128; sygn. 129; sygn. 130; sygn. 131].
Usługi młynarskie dla Krasnobrodu i Podklasztoru świadczył młyn Turzyniec będący do stycznia 1865 r. własnością klasztoru dominikanów. Po jego przejęciu przez skarb państwa został oddany w dzierżawę. Jego arendatorem w latach 1869–1872 był Szczepan Burdziński z Podklasztoru. Ów młyn wraz z całą osada młyńską (14 mórg i 207 prętów) oraz prawem połowu ryb zakupił w dniu 30 września 1872 r. na publicznej licytacji za 1923 rubli mieszkaniec Podklasztoru Maciej Piskorski. Świadczył on dalej usługi młynarskie aż do swojej śmierci 24 kwietnia 1874 r. Na początku lat 30. XX w. właścicielem młyna w Krasnobrodzie (na przedmieściu Namule) był Jan Mielniczek [APR, ZDP, sygn. 12/310; sygn. 24/1520, k. 44–44v; APL, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 2.4/127, s. 93; sygn. 2.4/130, s. 30; sygn. 2.4/131, s. 216; sygn. 2.4/140, s. 244; APZ, AGK, sygn. 131, s. 262].
Spore zyski przynosiło również prawo produkcji alkoholu i jego sprzedaży. Po upaństwowieniu majątku dominikanów prawo to na terenie folwarku Podklasztor przejął skarb państwa. Owe prawo propinacji i obrotu alkoholem było oddawane w dzierżawę. W latach 1869–1872 wyłączność na produkcję i wprowadzanie do obiegu alkoholu posiadał Władysław Karpowicz [APR, ZDP, sygn. 24/1520, k. 35–36v].
Ogromną rolę w wspieraniu finansowym działalności rolniczej odgrywała Gminna Kasa Oszczędnościowo-Pożyczkowa w Krasnobrodzie. Ta instytucja kredytowa od początku drugiej połowy pierwszej dekady XX w. gwarantowała dostęp do stosunkowo taniego kredytu. Funkcjonowała w Krasnobrodzie do wybuchu II wojny światowej [APZ, Gminna Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa w Krasnobrodzie, sygn. 1; sygn. 6].
Wpływ na rozwój gospodarczy Krasnobrodu miał również fakt posiadania odpowiednich instytucji gwarantujących utrzymywanie kontaktów ze światem zewnętrznych. Działał tutaj Krasnobrodzki Oddział Pocztowy prowadzony przed wybuchem I wojny światowej przez Marcelego Bironta [APZ, APP w Krasnobrodzie, sygn. 1, s. 5]. Funkcjonowała na początku XX w. apteka [Spravochnaya, 134].
W 1827 r. w Krasnobrodzie odnotowano istnienie 116 domów, w których mieszkały 973 osoby. Na początku XX w. w Krasnobrodzie istniały 182 domostwa. Społeczność miejska liczyła wtedy 2376 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w tym mieście funkcjonowały już 304 domostwa, w których mieszkało 2036 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Krasnobrodzie 1547 mieszkańców [Tabella, I, 239; Spravochnaya, 134; Skorowidz, IV, 123; Amtliches, 49].
W 1819 r. w Podklasztorze odnotowano istnienie 32 domostw, w których mieszkało 179 osób. Osiem lat później funkcjonowało 31 domostw i obecnych było 179 mieszkańców. W chwili realizowania reformy gminnej w 1864 r. odnotowano 34 domów i 193 mieszkańców. Na początku XX w. w Podklasztorze istniało 30 domostw. Społeczność tej wsi liczyła wtedy 312 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w tej wsi funkcjonowały już 74 domostwa, w których mieszkało 412 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Podklasztorze 554 mieszkańców [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 30; Tabella, II, 92; Spravochnaya, 135; Skorowidz, IV, 123; Amtliches, 49; Osiński 2006, 80].
Zabytki i obiekty przyrodnicze
Informacje na temat kościołów krasnobrodzkich i innych ważnych obiektów zabytkowych – patrz także tekst wyżej !
Ważne wydarzenia
W 1621 r. gościł tu król Zygmunt III Waza, który uniwersałem datowanym na 28 października w Krasnobrodzie, wzywał szlachtę ziemi chełmskiej na sejmik, wyznaczając go na 2 grudnia [ASZCh 139].
W 1648 r. Krasnobród i wiele okolicznych wsi zostało zniszczonych przez Kozaków i Tatarów podczas powstania Chmielnickiego. Według relacji Jerzego Szornela, administratora dóbr ordynackich: „tu naokoło Zamościa na trzy mile [staropolskie, mierzące siedem kilometrów] wszędzie leżał ten nieprzyjaciel z wielkiemi pułkami, miejsca tego ani wsi wolnej nie było, a na dziesięć mil na wszystkie strony i w niektórych miejscach i dalej plądrował, brał, mieczem i ogniem znosił; nawet po lasach dwory i domy palili”. Ze szczególnym okrucieństwem mordowano Żydów i unitów jako „zdrajców prawosławia” [Wojnarski 2008, 122].
W latach 1665-1673, w drodze do swych rezydencji w Żółkwi, Pilaszkowicach i Wysocku, kilkakrotnie w Krasnobrodzie gościła Maria Kazimiera d`Arquien Sobieska, primo voto Zamoyska. Bywał tu także jej drugi mąż, hetman Jan Sobieski, późniejszy król Jan III, który stąd napisał co najmniej dwa listy (z 1666 i 1668 r.) do ukochanej Marysieńki [Jan III Sobieski – Listy do Marysienki].
W 1671 r. w dniu swych imienin (29 września) gościł tu król Michał Korybut Wiśniowiecki [Rudomicz II 2002, 383].
W 1672 r. (5-6 października) rozegrała się bitwa pod Krasnobrodem, w której wojska koronne pod wodzą hetmana Jana Sobieskiego oraz oddział sprzyjających Polsce Kozaków zaporoskich pod wodzą hetmana Michała Chanenki rozbiły jeden z rabujących i niszczących okolicę czambułów tatarskich Dżambet Gireja, a także oddział sprzymierzonych z Tatarami zbuntowanych Kozaków hetmana Piotra Doroszenki.
W 1739 r. pożar zniszczył znaczną część drewnianej zabudowy miasteczka. Spłonęło wówczas 25 domów w zamieszkałej przez Żydów części centrum. Nie była to wprawdzie pierwsza i ostatnia pożoga, która dotknęła Krasnobród w XVIII w. ale ta zdaje się była najznaczniejsza [APL KGKrasn. 60, k. 217].
W 1860 r. w Krasnobrodzie pojawiła sie plaga szarańczy.
W dniu 24 marca 1863 r. doszło do bitwy pod Krasnobrodem między oddziałem pułkownika Marcina Borelowskiego „Lelewela” a rosyjskim oddziałem majora Jakowa Ogolina. Oddział polski został zmuszony do wycofania się. Rosjanie swoje zwycięstwo okupili dużymi stratami.
30 maja 1869 r. spłonął dom będący własnością gminy żydowskiej w Krasnobrodzie, w którym znajdowała się bożnica [APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12424].
W latach 1883–1884 mieszkańców Krasnobrodu dotknęła klęska nieurodzaju [APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 3767, k. 4–4v].
1884 r. dr Alfred Rosa zakłada sanatorium przeciwgruźlicze w Krasnobrodzie.
26 czerwca 1915 r. doszło do bitwy w Krasnobrodzie między wojskami rosyjskimi a wojskami austro-węgierskimi w wyniku czego doszło do znacznego zniszczenia rezydencji na Podzamku.
7 lipca 1934 r. z wizytą przybył prezydent Ignacy Mościcki, uczestniczący w otwarciu Sanatorium dla Dzieci im. Michaliny Mościckiej w Belfoncie [zob. Kaczórki].
W dniu 5 września 1939 r. Krasnobród został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie. Część Krasnobrodu spłonęła.
23 września 1939 r. doszło do pierwszej bitwy pod Krasnobrodem między Nowogródzką Brygadą Kawalerii a oddziałami niemieckiej 8 Dywizji Piechoty. Zwycięstwo strony polskiej ułatwiło wydostanie się części oddziałów z okrążenia.
24 września 1939 r. doszło do tzw. drugiej bitwy pod Krasnobrodem między 39 Dywizją Piechoty Legionów i 8 Pułkiem Piechoty Legionów a oddziałami niemieckimi. Zakończyła się ona klęską i podpisaniem kapitulacji 25 września we wsi Szopowe.
W lutym 1942 r. doszło do pacyfikacji wsi Podklasztor. Oddział niemiecki rozstrzelał 9 osób podejrzanych o przynależność do partyzantów [Fajkowski, Religa, 436].
W lipcu 1942 r. rozpoczął się proces likwidacji getta w Krasnobrodzie
2 lutego 1943 r. miała miejsce pacyfikacja Krasnobrodu przez oddziały niemieckie.
5 lipca 1943 r. Krasnobród został wysiedlony przez oddziały niemieckie.
22 lipca 1944 r. Krasnobród został zajęty przez Armię Czerowną.
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci