Kaczórki

Patrz hasło: Krasnobród

Po raz pierwszy, w 1729 r. osadę wymieniono pod nazwą Kaczurka, a w 1753 r. Kaczorka [APL KGKrasn. ks. 50, k. 11v, ks. 61, k. 631, 636-638]. Jako Kaczurki lub Kaczorki odnotowano ją w austriackich spisach z 1787 i 1800 r. [AM Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 76-77, 213]. Pochodzenie nazwy może wiązać się z kaczkami, w dużej liczbie występującymi na zalewie na rzece Wieprz, powstałym ze spiętrzenia wody przy tutejszym młynie. Barbara Czopek opowiada się jednak za wywodzeniem od nazwy osobowej, czyli nazwiska lub przezwiska „Kaczorek” [Czopek 1988, 76]. Choć nie jest to wykluczone, to bardziej przekonuje powzięcie miana od podmokłego gruntu wokół ujścia strugi Jacynka do rzeki Wieprz.  

W XIX wieku zapisywane jako Kaczorki lub Kaczurki [APL, RGL (1867-1918), Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 44-44v].

Przed powstaniem wsi, jeszcze jako osada młyńska alias przysiółek Jacni, Kaczórki administracyjnie przynależały do powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej. Na podstawie traktatu rozbiorowego z 1772 r. Kaczórki znalazły się pod panowaniem austriackim. Funkcjonowały w latach 1773–1782 w ramach okręgu zamojskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem wchodząc w skład okręgu zamojskiego znalazły się na terytorium cyrkułu zamojskiego.

Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej Kaczórki znalazły się od 1810 r. na terenie gminy dominialnej Krasnobród powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. zostały objęte władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Kaczórki weszły w skład Gminy Krasnobród [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; MSGL, sygn. 167, s. 26; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 18, 30–31v; sygn. 10094, k. 7; Pamyatnaya 1870, 27; Osiński 2006, 69; idem 2020, 330, 338]. Pod koniec 1870 r. znalazły się w nowo utworzonej Gminie Podklasztor, powstałej w miejsce Gminy Krasnobród. Taki stan rzeczy przetrwał do końca 1883 r. Następnie znowu Kaczórki znalazły się w granicach Gminy Krasnobród. Taka przynależność terytorialna przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy Kaczórki, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, znalazły się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Krasnobród (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszły w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [Pamyatnaya 1871, 96; Pamyatnaya 1879, 123; Pamyatnaya 1883, 174; Pamyatnaya 1885, 167; „Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; SGKP, X, 30; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności Kaczórki weszły w skład gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś stworzyła wraz z gajówką Belmont samodzielną Gromadę Kaczórki będącą elementem składowym Gminy Krasnobród [„LDW” 1933, nr 22, s. 444; 1935, nr 30, s. 606]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) Kaczórki znajdowały się na terytorium powiatu zamojskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Krasnobród. 5 października 1954 r. Kaczórki znalazły się w granicach Gromady Kaczórki [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 84]. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Krasnobród na terenie powiatu zamojskiego, w której znalazła się opisywana wieś [„DUWRN w Lublinie” 1972, nr 12, s. 181]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. , po likwidacji powiatu zamojskiego, znalazły się w granicach województwa zamojskiego, zaś od 1 stycznia 1999 r., z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej, na terytorium Gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Belfont (od franc. belle fontaine – piękne źródło) – uroczysko bagienne i źródliskowe pomiędzy Kaczórkami, Jacnią i Hutkami. Miejscowa legenda podaje, jakoby miało to być miejsce schadzek późniejszego króla Jana Sobieskiego z Marią Kazimierą d`Arquien, wówczas gdy była jeszcze żoną ordynata Jana „Sobiepana” Zamoyskiego (zm. 1665).

Na skraju uroczyska w okresie międzywojennym funkcjonowało, nieistniejące dziś, Sanatorium dla Dzieci im. Michaliny Mościckiej. W uroczystości jego otwarcia w dniu 7 lipca 1934 r. uczestniczył prezydent Ignacy Mościcki, którego pierwszą żoną była patronka zakładu, zmarła w 1932 r. działaczka społeczna. Sanatorium zostało zamknięte w 1942, a zniszczone w 1944 roku. Pozostały po nim tylko skąpe fragmenty ruin [PSB XXII, 137-139; Sanatorium dla Dzieci im. Michaliny Mościckiej (dawne), Kaczórki – polska-org.pl– tam fotografie przedwojenne].

Właścicielami gospodarstw na mocy ukazu z 1864 r. stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Dobek, Głąb, Kowalczyk, Kukułowicz (2 rodziny), Kurantowicz, Pokrywka, Szpyra (2) i Zawiślak (2).

W trakcie prowadzonych w roku 1983 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 3 stanowiska: śladowe nieokreślone chronologicznie (odpadek krzemienny); być może stanowiące pozostałość po osadzie ludności kultury łużyckiej; siedlisko z wczesnego średniowiecza (VIII-XII w.) [NID, AZP obszar 92-87].

Ponadto z rejonu tej miejscowości pochodzi kilka luźnych zabytków znalezionych w czasie weryfikacyjnych badań powierzchniowych: ułamki naczyń neolitycznych (?), fragment masywnej siekiery krzemiennej z wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka) i ceramika z wczesnego średniowiecza [Balcer i in. 2002, 94-95].

Pierwsza wzmianka o osadzie młyńskiej „Kaczurka” pochodzi z 1729 r., gdy właściciele dóbr krasnobrodzkich oddali szlachcicowi Jakubowi Szaniawskiemu w sześcioletnią dzierżawę wieś Hutki oraz „sianożęć […] drugą Kaczurka za Troćkami nazwaną” [APL KGKrasn. 50, k. 11v-12]. Inwentarz dóbr krasnobrodzkich z 1753 r. wymienia „siedliszcze nazwane Kaczorka z młynarzami do Jacni należącemi” [APL KGKrasn. 61, k. 636, 637]. Dopiero austriackie spisy podatkowe z 1786, 1787 i 1800 r. określają Kaczorki jako niewielką wieś, czy raczej przysiółek Jacni [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 76-77, 213].

W XVIII w. Kaczórki stanowiły własność Tarnowskich, najpierw starosty mogilnickiego Kajetana Amora (zm. 1748), a następnie jego syna Antoniego Fortunata (zm. 1819). Wchodziły w skład ich dóbr krasnobrodzkich [Bondyra 2015, 78-79]. Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Kaczórkach nadal należały do rodziny Tarnowskich. Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościanom, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Tarnowskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie w 1866 r. doszło do powstania w Kaczórkach 12 gospodarstw o powierzchni od 3 do 30 mórg, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów 264 morgi i 222 pręty (po ponownym pomiarze geodezyjnym w 1874 r. – 268 mórg i 63 pręty) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału głównych dóbr Krasnobród. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości przeszło 2172 rubla. Włościanie z Kaczórek uzyskali możliwość wykorzystywania serwitutów (leśnego i pastwiskowego) z obszaru należącego do dóbr Krasnobród. 30 grudnia 1930 r. za rezygnację z serwitutów leśnych i pastwiskowych otrzymali przeszło 43 hektary gruntów (w tym 13,34 ha lasu i 29,8 ha pastwiska) [APL, ZTL, sygn. 3383; OUZ, sygn. 6149; sygn. 6151; sygn. 6152; APZ, AHOZ, sygn. 247].

Wyznanie rzymskokatolickie

W XVIII w. wieś Kaczorki należała do rzymskokatolickiej parafii w Krasnobrodzie. Spis ludności obrządku łacińskiego z 1785 r. w Hutkach i Kaczorkach łącznie notuje 59 katolików, w tym 20 dzieci [Kramarz, Ladenberger 1931, 477].

Po przyłączeniu okolicznych terenów do Księstwa Warszawskiego w 1810 r. parafia Krasnobród wraz z miejscowością Kaczórki znalazły się w dekanacie zamojskim diecezji lubelskiej. Opiekę duszpasterską nad katolikami z Kaczórek sprawowali następujący księża dominikanie: Aleksander Zagórski (1810–1817), Dominik Siemiatycki (1817–1822), Augustyn Danielkiewicz (1822–1840), Kandyd Kopnicki (1841–1842), Klemens Nowacki (1843–1849), Gwalbert Ćwik (1849–1856), B. Pajorek (1856), Alojzy Niezabitowski (1856–1857) i Ludwik Turzyniecki (1857–1864). Na podstawie ukazu carskiego z 26 grudnia 1865 r. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych 21 kwietnia 1866 r. nadała parafii rzymskokatolickiej w Krasnobrodzie klasę II. Od 1866 r. przez kolejne 100 lat opiekę duszpasterską nad mieszkańcami Kaczórek przynależącymi do Kościoła rzymskokatolickiego sprawowali następujący księża proboszczowie i administratorzy: Leon Popławski (1866–1867), Ignacy Mech (1867), Tomasz Garlicki (1867–1878), Feliks Leszczyński (1878–1879), Adolf Majewski (1879–1881), Roman Pankowski (1881–1887), Ignacy Kwiatkowski (1887–1888), Adam Decjusz (1888–1891), Karol Wojtasiewicz (1891–1893), Stanisław Abramowicz (1893–1895), Antoni Gryczyński (1895–1907), Józef Boguszewski (1907–1916), Władysław Goliński (1916), Antoni Wójcikowski (1916–1940), Franciszek Gduliński (1945) i Ludwik Liwerski (1945–1969). W 1819 r. odnotowano 67 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego zamieszkujących w Kaczórkach. Na początku XX stulecia w Kaczórkach odnotowano 191 osób wyznania rzymskokatolickiego. W 1921 r. społeczność rzymskokatolicka liczyła 257 osób [APL, APRK w Krasnobrodzie, sygn. 9, s. 6; ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1/1–1/25; sygn. 2.4/92–2.4/141; KWLiRGL, sygn. 1.2/224; sygn. 2.3/349, s. 2–3, 7; sygn. 2.3/626, k. 6–8; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12441; sygn. 14163; sygn. 14989; APZ, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1–43; AAL, KGL, sygn. Rep. 60 IVb 91; Catalogus 1870, 52; Catalogus 1871, 55; Catalogus 1873, 59; Spravochnaya, 134; Skorowidz, IV, 123; Spis kościołów 1939, 209–210; Walewander 2018, 29–67].

Wyznanie unickie

Na terenie Kaczórek od początku XIX stulecia funkcjonowała niewielka społeczność wyznania unickiego. Na zachowanej liście parafian z 1848 r. zarejestrowano jedynie dwie rodziny wyznania unickiego noszące nazwiska Ostapa i Wołoszyn. W 1860 r. odnotowano 1 wyznawcę unii w Kaczórkach. Przynależeli oni do parafii Suchowola, zaś realizowali swoje potrzeby religijne w cerkwi w Krasnobrodzie (świątynia filialna parafii Suchowola). Funkcję proboszczów i administratorów parafii Suchowola w tym w cerkwi filialnej w Krasnobrodzie sprawowali: Demetriusz Tyski (1810–1826), Symeon Tyski (1826–1859), Paweł Pietrusiewicz (1859–1871), Jan Koźmiński (1871–1872), Aleksander Łysiak (1872–1873), Gabriel Koźmiński (1873–1875) [RGIA, fond 821, opis 4, dieło 349, k. 2; dieło 350; APL, ChKG, sygn. 494, k. 1v; KWLiRGL, sygn. 1.2/225; sygn. 2.3/628; sygn. 2.3/629; sygn. 2.3/630; sygn. 2.8/260; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12389; Sęczyk 2022, 391, 446, 447, 493, 545, 639–640, 751–752].

Na podstawie orzeczenia austro-węgierskich władz okupacyjnych z 17 maja 1916 r. została zorganizowana 1-klasowa koedukacyjna szkoła publiczna w Hutkach z językiem polskim jako wykładowym. Po ukonstytuowaniu się polskich władz oświatowych przy Tymczasowej Radzie Stanu z dniem 1 listopada 1917 r. została przejęta przez polskie struktury administracji oświatowej. Dzieci z Kaczórek zostały objęte jej obwodem szkolnym. 28 września 1918 r. zostało wydane orzeczenie zmieniające ją na koedukacyjną szkołę w Kaczórkach. Jej nauczycielami byli m.in.: Maria Lachendrówna (po mężu Rosodzińska), Maria Ćwikowska, Stanisław Hejnar, Maria Kosecka, Helena Neyssowa, Maria Zdunkiewicz i Mieczysława Ptońkówna. Jeszcze w latach 20. XX w. przywrócona została nazwa 1-klasowej koedukacyjnej szkoły powszechnej w Hutkach. Od roku szkolnego 1929/1930 została przekształcona w 2-klasową koedukacyjną szkołę powszechną. W latach 30. XX w. jej kadrę pedagogiczną stanowiły m.in. Julia Paczosówna i Jan Paul. W 1937 r. uzyskała status publicznej szkoły powszechnej I stopnia. W okresie okupacji niemieckiej również w Hutkach działała polska szkoła ludowa. W 1942 r. jej nauczycielką była Matylda Fijałek. Po zakończeniu okupacji niemieckiej we wrześniu 1944 r. wznowiła działalność koedukacyjna Publiczna Szkoła Powszechna w Hutkach II stopnia 3-klasowa z trzema nauczycielami etatowymi. Z braku lokalów została zlokalizowana w Kaczórkach. Kierowniczką szkoły została Aniela Pirsianka. Od 1946 r. w szkole pojawiła się pełna obsada pedagogiczna w osobach: Anieli Piróg, Janiny Zejtek i Janiny Stefanek. Zofia Freindorf [APLOK, ISB, sygn. 48, s. 21–22; APZ, ISZ, sygn. 364; sygn. 365].

Austriackie spisy podatkowe z 1786 i 1787 r. wymieniają w Jacni i Kaczorkach łącznie 267 osób, zamieszkałych w 41 domach, w tym 10 w Kaczorkach. Ewidencja cyrkułu zamojskiego z 1800 r. natomiast notuje w obu miejscowościach 53 domy z 291 mieszkańcami, w tym 21 Żydów [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 76-77, 213]. W 1827 r. w Kaczórkach odnotowano istnienie 20 domostw, w których mieszkało 159 osób. Tuż przed wybuchem powstania styczniowego znajdowało się tutaj 21 domów. W chwili realizowania reformy gminnej w 1864 r. odnotowano 21 domów i 103 mieszkańców. Na początku XX w. w Kaczórkach istniało 19 domostw. Społeczność tej wsi liczyła wtedy 191 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce w tej wsi funkcjonowało już 41 domostw, w których mieszkało 258 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Kaczórkach 449 mieszkańców [APL, RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 44–44v; Tabella, I, 188; Spravochnaya, 134; Skorowidz, IV, 123; Amtliches, 49; Osiński 2006, 80].

Osada młyńska, a późniejsza wieś, zorganizowała się wokół młyna korzecznika o jednym kole i jednym kamieniu, funkcjonującego na rzece Wieprz, w pobliżu ujścia strugi Jacynka. Młyn istniał co najmniej od 1729 r. Wówczas młynarzem był Michał Troćko, zaś w 1753 r. bracia Hryć i Paweł Troćkowie [APL KGKrasn. ks. 50, k. 11v, ks. 61, k. 638]. W tym ostatnim roku przy młynie istniała drewniana karczma w arendzie Żyda Sandera Moszkowicza, a grunty za młynem dzierżawione były przez niewymienionych z imion Żydów krasnobrodzkich [APL KGKrasn. 61, k. 631, 638]. 

Głównym źródłem utrzymania ludności w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb, takie jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Z tym ostatnim był związany proces produkcji mleka i przetworów mlecznych.

W końcu października 1912 r. społeczność Kaczórek reprezentowana przez ks. Stanisława Kołodziejczyka, Władysława Adamskiego, Wincentego Bańkowskiego, Marcina Kościka, Franciszka Pastuszka, Michała Pokrywkę, Tomasza Poznańskiego, Michała Sawczuka, Jana Trojanowskiego i Józefa Zawiślaka wystąpiła z prośbą o wyrażenie zgody na utworzenie w lokalnego stowarzyszenia spożywców działającego na podstawie wzorcowego statutu zaakceptowanego dla tego typu towarzystw 25 maja 1897 r. Gubernator lubelski 5 listopada 1912 r. wyraził zgodę na otwarcie działalności przez to stowarzyszenie. Do jego głównych zadań należało wspieranie handlu oraz producentów żywności na terenie Kaczórek i w jej okolicach [APL, RGL (1867-1918), Wydział Administracyjny, sygn. 5464, passim].

Na początku XX w. w Kaczórkach działał tartak oraz wytwórnia gontów i zapałek będące własnością rodziny Fudakowskich [Spravochnaya, 134].