Hucisko

Patrz hasło: Krasnobród

Pierwotna nazwa wsi brzmiała Huta Nowa, dla odróżnienia o pobliskiej, niewiele wcześniej powstałej Huty, zwanej odtąd Starą. Pod tą nazwą z przysiółkiem Małoszczyzna wymieniana była w Taryfie zakordonowanych ziem przez woysko austryackie z 1774 r. [APL KGKrasn. 172, k. 332-332v]. W austriackim spisie z 1786 r. i Ewidencji cyrkułu zamojskiego wieś zwano już Hucisko [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 46-47, 76, 213]. Pod tym mianem była też oznaczona na austriackiej mapie F. von Miega z 1779-1783 r. [zob. mapka].

Nazwa Huta związana była niewątpliwie z istniejącą tu niewielką hutą szklaną, należącą do właścicieli dóbr krasnobrodzkich. Założeniu zakładu wytwarzającego szkło sprzyjały tutejsze zasoby białego piasku oraz znacznych ilości drzewa na opał. Takich osad wówczas powstało wiele w lasach roztoczańskich [Tabaka 1962, 137-157]. Prawdopodobnie już w latach osiemdziesiątych XVIII stulecia zaprzestano eksploatacji złóż i produkcji szkła, o której już nie czytamy, a miejscowa ludność odtąd trudniła się już tylko rolnictwem.

Wieś Hucisko, dawniej zwane czasami Huciska, powstała na terenach, które przed I rozbiorem administracyjnie przynależały do powiatu krasnostawskiego ziemi chełmskiej.

Na podstawie decyzji traktatu rozbiorowego z 1772 r. Hucisko znalazło się pod panowaniem austriackim. Funkcjonowało w latach 1773–1782 w ramach okręgu zamojskiego cyrkułu bełskiego (z siedzibą w Zamościu). Reorganizacja nastąpiła w 1782 r. Tym razem Hucisko wchodząc w skład okręgu zamojskiego znalazło się na terytorium cyrkułu zamojskiego.

Taki stan rzeczy przetrwał do 1810 r. Wtedy, na mocy traktatu w Schönbrunn z 14 października 1809 r. kończącego wojnę francusko-austriacką, cyrkuł zamojski został włączony w skład Księstwa Warszawskiego. W nowej rzeczywistości polityczno-administracyjnej wieś znalazła się od 1810 r. na terenie gminy dominialnej Krasnobród powiatu zamojskiego departamentu lubelskiego. Po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. została objęta władzą komisarza obwodu zamojskiego (od 1842 r. naczelnika powiatu zamojskiego) województwa lubelskiego (od 1837 r. guberni lubelskiej). W 1864 r. po ogłoszeniu ukazów uwłaszczeniowych przez rząd carski dokonano reorganizacji gmin. Hucisko weszło w skład Gminy Krasnobród [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; MSGL, sygn. 167, s. 26; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 18, 30–31v; sygn. 10094, k. 7; Pamyatnaya 1870, 27; Osiński 2006, 69; idem 2020, 330, 338]. Pod koniec 1870 r. znalazło się w nowo utworzonej Gminie Podklasztor powstałej w miejsce Gminy Krasnobród. Taki stan rzeczy przetrwał do końca 1883 r. Następnie osada ponownie znalazła się w granicach Gminy Krasnobród. Taka przynależność terytorialna Huciska przetrwała do 14 września 1913 r. Wtedy, bez zmiany przynależności gminnej i powiatowej, wieś znalazła się w granicach guberni chełmskiej. Po zajęciu południowych obszarów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i ukonstytuowaniu się w jesienią 1915 r. zarządu okupacyjnego Hucisko (władze przywróciły granice podziału administracyjnego gmin i powiatów sprzed wydzielenia guberni chełmskiej w dniu 14 września 1913 r.) weszło w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego [Pamyatnaya 1871, 96; Pamyatnaya 1879, 123; Pamyatnaya 1883, 174; Pamyatnaya 1885, 167; „Dziennik rozporządzeń c. i k. Jeneralnego Gubernatorstwa wojskowego” 1915, nr 1, poz. 1; SGKP, III, 201; Ćwik, Reder, 107]. Ten stan rzeczy przetrwał do uzyskania przez Polskę niepodległości. W pierwszych dniach wolności weszło w skład gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego (od 1919 r.). 23 marca 1933 r. została ogłoszona ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Na jej podstawie wieś Hucisko stworzyło samodzielną Gromadę Hucisko, będącą elementem składowym Gminy Krasnobród [„LDW” 1933, nr 22, s. 444; 1935, nr 30, s. 606]. W czasie okupacji niemieckiej (od 26 października 1939 r. do końca lipca 1944 r.) znajdowało się na terytorium powiatu zamojskiego dystryktu lubelskiego. Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej przywrócono podział administracyjny sprzed 26 października 1939 r. Taka organizacja przynależności terytorialnej przetrwała aż do chwili likwidacji Gminy Krasnobród. 5 października 1954 r. Hucisko weszło w skład Gromady Hucisko [„DUWRN w Lublinie” 1954, nr 15, s. 84]. Z dniem 1 stycznia 1860 r. Gromada Hucisko została zlikwidowana a sama osada weszła w skład Gromady Bondyrz. W grudniu 1972 r. nastąpiło przywrócenie funkcjonowania Gminy Krasnobród na terenie powiatu zamojskiego, w której znalazło się Hucisko [„DUWRN w Lublinie” 1959, nr 9, poz. 63, s. 99; 1972, nr 12, s. 181]. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Hucisko, po likwidacji powiatu zamojskiego, znalazło się w granicach województwa zamojskiego. 1 stycznia 1999 r. z chwilą wprowadzenia reformy podziału administracyjno-terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej lokowało się na terytorium Gminy Krasnobród powiatu zamojskiego województwa lubelskiego [Dz.U., 1975, nr 16, poz. 91, s. 160; 1998, nr 96, poz. 603, s. 3432].

Na mocy ukazu uwłaszczeniowego z 1864 r. właścicielami gospodarstw stali się włościanie noszący następujące nazwiska: Bajan, Cieplik, Chleban (4 rodziny), Czuryło, Dobek, Drozdziel, Dudek (2), Gałka (3), Hawryluk, Krawczyński, Lalik (5), Sapija, Studnicki, Szpinda i Wiatrzyk (4).

Na początku lat 30. XX w. właścicielami gospodarstw rolnych w Hucisku byli włościanie noszący następujące nazwiska: Bajan, Cieplik, Chleban, Czuryło, Dobek, Drozdziel, Dudek, Gałka, Hawryluk, Jarosz, Koza, Krawczyński, Lalik (5 rodzin), Sapija, Studnicki, Szpinda i Wiatrzyk [APZ, AGK, sygn. 126].

W trakcie prowadzonych w roku 1983 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP znaleziono ułamek ceramiki naczyniowej (nieokreślna faza epoki brązu) [NID, AZP obszar 92-86].

Ponadto z rejonu tej miejscowości pochodzi kilka luźnych zabytków krzemiennych znajdujących się w bogatej kolekcji Jana Sitka (obecnie zbiory Muzeum Historyczne Inspektoratu Zamojskiego AK im. Stanisława Prusa „Adama” w Bondyrzu): siekiera (kultura amfor kulistych?), dwa noże sierpowate (kultura mierzanowicka) [Balcer 1991, ryc. 2: 2; Balcer i in. 2002, 92].

Wieś pod nazwą Huta Nowa powstała najprawdopodobniej krótko przed 1764 r. [Niedźwiedź 2003, 183]. W źródłach wymieniana była w 1774 r., wraz z przysiółkiem Małoszczyzna, zaś w 1786 r. jako Hucisko [APL KGKrasn. 172, k. 332-332v; AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 46-47, 76].

Trafna identyfikacja omawianego Huciska jest utrudniona poprzez równoległe istnienie w okolicy kilku miejscowości o takiej samej nazwie. Najczęściej w źródłach napotykamy informacje o nieistniejącym już Hucisku, położonym w połowie drogi z Husin do Ciotuszy. Wymieniana była już w 1684 r. i także należała do dóbr krasnobrodzkich. Wchodziła w skład parafii w Krasnobrodzie [APL KGKrasn. 12, k. 787; Kramarz, Ladenberger 1931, 477]. Pokazuje ją mapa von Miega [zob. mapka Wólki Husińskiej]. Poza tym występowały jeszcze Huciska w ordynackich kluczach tomaszowskim i krzeszowskim [CPAHUL KGB 594, s. 907-938].

W drugiej połowie XVIII w. wieś należała do dóbr krasnobrodzkich, których właścicielem był Antoni Fortunat Tarnowski (zm. 1819) z matką Anastazją z Boguszów (zm. 1796), która miała do nich prawo dożywotniej posesji. Żoną Antoniego w 1774 r. została Zuzanna Kunegunda z Jełowickich, zmarła w 1831 r. [Bondyra 2015, 78-79].

Po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów grunty leżące w Hucisku nadal należały do rodziny Tarnowskich. Były one zazwyczaj oddawane w dzierżawę włościan, którzy w zamian za korzystanie z areału należącego do Tarnowskich odrabiali pańszczyznę lub płacili czynsz.

W marcu 1864 r. została ogłoszona przez rząd carski reforma uwłaszczeniowa. Na jej podstawie w 1866 r. doszło do powstania w Hucisku 23 gospodarstw, których pełnoprawnymi właścicielami stali się miejscowi włościanie. Łączna powierzchnia gruntów (438 mórg i 102 pręty, w tym 404 morgi i 149 prętów stanowiły użytki rolne) wykorzystana na przeprowadzenie uwłaszczenia pochodziła z areału głównych dóbr Krasnobród. Ówczesny właściciel za utraconą nieruchomość otrzymał odszkodowanie w wysokości prawie 4171 rubli. Tym sposobem właścicielami gospodarstw, mającymi powierzchnię od 8 do 27 mórg ziemi, stali się dotychczasowi dzierżawcy. Włościanie z Huciska uzyskali możliwość wykorzystywania serwitutów (leśnego i łąkowego) z obszaru należącego do dóbr Krasnobród. 12 stycznia 1930 r. włościanie z Huciska za rezygnację z serwitutów leśnych i pastwiskowych otrzymali przeszło 103 hektary gruntów (w tym 58,15 ha lasu, 45 ha łąk) [APL, ZTL, sygn. 3371; OUZ, sygn. 6134; sygn. 6135; sygn. 6136; APZ, AHOZ, sygn. 247].

Kościół katolicki

W drugiej połowie XVIII i początku XIX w. katoliccy mieszkańcy wsi Hucisko należeli do łacińskiej parafii w Józefowie. W 1785 r. odnotowano 77 wiernych obrządku rzymskokatolickiego, zaś w 1817 r. było ich 79 [Kramarz, Ladenberger 1931, 476; AAL AKL, sygn. Rep.60 A204, k. 188].

Po przyłączeniu okolicznych terenów do Księstwa Warszawskiego w 1810 r. parafia Krasnobród wraz z miejscowością Hucisko znalazły się w dekanacie zamojskim diecezji lubelskiej. Opiekę duszpasterską nad katolikami z Huciska sprawowali następujący księża dominikanie: Aleksander Zagórski (1810–1817), Dominik Siemiatycki (1817–1822), Augustyn Danielkiewicz (1822–1840), Kandyd Kopnicki (1841–1842), Klemens Nowacki (1843–1849), Gwalbert Ćwik (1849–1856), B. Pajorek (1856), Alojzy Niezabitowski (1856–1857) i Ludwik Turzyniecki (1857–1864). Na podstawie ukazu carskiego z 26 grudnia 1865 r. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych 21 kwietnia 1866 r. nadała parafii rzymskokatolickiej w Krasnobrodzie klasę II. Od 1866 r. przez kolejne 100 lat opiekę duszpasterską nad mieszkańcami Huciska przynależącymi do Kościoła rzymskokatolickiego sprawowali następujący księża proboszczowie i administratorzy: Leon Popławski (1866–1867), Ignacy Mech (1867), Tomasz Garlicki (1867–1878), Feliks Leszczyński (1878–1879), Adolf Majewski (1879–1881), Roman Pankowski (1881–1887), Ignacy Kwiatkowski (1887–1888), Adam Decjusz (1888–1891), Karol Wojtasiewicz (1891–1893), Stanisław Abramowicz (1893–1895), Antoni Gryczyński (1895–1907), Józef Boguszewski (1907–1916), Władysław Goliński (1916), Antoni Wójcikowski (1916–1940), Franciszek Gduliński (1945) i Ludwik Liwerski (1945–1969). Pod koniec drugiej dekady XIX w. w Hucisku było 127 wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego. Na początku XX stulecia w Hucisku odnotowano 291 osób wyznania rzymskokatolickiego. W 1921 r. społeczność rzymskokatolicka liczyła 316 osób [APL, APRK w Krasnobrodzie, sygn. 9, s. 6; ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1/1–1/25; sygn. 2.4/92–2.4/141; KWLiRGL, sygn. 1.2/224; sygn. 2.3/349, s. 2–3, 7; sygn. 2.3/626, k. 6–8; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 12441; sygn. 14163; sygn. 14989; APZ, ASCPRK w Krasnobrodzie, sygn. 1–43; AAL, KGL, sygn. Rep. 60 IVb 91; Catalogus 1870, 52; Catalogus 1871, 55; Catalogus 1873, 59; Spravochnaya, 133–134; Skorowidz, IV, 123; Spis kościołów 1939, 209–210; Walewander 2018, 29–67].

Wyznanie prawosławne

W maju 1875 r. nastąpiła likwidacja Kościoła unickiego poprzez włączenie jego wiernych do struktur rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Wyznawcy Kościoła greckokatolickiego w Hucisku (o ile w ogóle tutaj mieszkali) zostali włączeni do grona wyznawców rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Zostali otoczeni opieką duszpasterską proboszcza parafii prawosławnej w Suchowoli, zaś od połowy sierpnia 1886 r. proboszcza parafii prawosławnej w Krasnobrodzie. Ostatni proboszcz parafii unickiej w Suchowoli (cerkiew pw. Jerzego Zwycięzcy) Gabriel Koźmiński stał się pierwszym proboszczem parafii prawosławnej (1875–1876). W latach 1876–1886 jej proboszczami byli następujący księża: Grzegorz Koziej (1876–1882) i Antoni Draczyński (1882–1890). Funkcję psalmisty piastowali m.in. Mikołaj Sowiński, Symeon Gruszka i Stefan Dziumow. Od 1886 r. opiekę duszpasterską sprawowali księża prawosławni z Krasnobrodu w osobach: Emiliana Lewickiego (1886–1897), Anatoniego Korolczuka (1897–1907) i Maksyma Żadobiuka (Żdanowa) (1907–1915). Posada psalmisty znajdowała się m.in. w rękach: Jana Lisa i Macieja Czernika. Funkcję starosty cerkiewnego pełniły m.in. następujące osoby: Łukasz Afanasjew, Jan Kwik i Michał Kwik. W 1877 r. nie odnotowano w Hucisku osób wyznania prawosławnego. Cztery lata później w Hucisku było 2 prawosławnych. Po dwóch dekadach (1904 r.) odnotowano 6 osób tego wyznania. Po ogłoszeniu ukazu tolerancyjnego 30 kwietnia 1905 r., umożliwiającego dokonanie konwersji z prawosławia na inne wyznanie, doszło do całkowitego zaniku społeczności prawosławnej w Hucisku. W latach 1905–1914 grupa 8 osób przeszła na łono Kościoła rzymskokatolickiego [TDIAUL, fond 693, opys 1, sprava 454, k. 62v–63; APL, APRK w Krasnobrodzie, sygn. 24; ChZD, sygn. 1925; sygn. 2585; KPCh, KV, sygn. 1004, s. 151; sygn. 1005, s. 145–151; sygn. 1012, s. 123–133; sygn. 1016, s. 141–146; sygn. 1018, s. 120–126; sygn. 1022, s. 86–89; sygn. 1026, s. 96–104; sygn. 1030, s. 87–95; sygn. 1034, s. 94–105; sygn. 1038, s. 82–93; sygn. 1042, s. 78–89; sygn. 1045, s. 79–90; sygn. 1049, s. 75–86; sygn. 1050, s. 77–89; sygn. 1057, s. 80–89; APZ, AHOZ, sygn. 246; ASCPP w Suchowoli, sygn. 1–11; ASCPP w Krasnobrodzie, sygn. 1–28; Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy Imperii, sobraniye tretiye, VI, 1886, Sankt Peterburg 1888, 469–470; Latawiec 2007, 200].

Na podstawie orzeczenia austro-węgierskich władz okupacyjnych z 17 maja 1916 r. została zorganizowana w Hucisku 1-klasowa koedukacyjna szkoła publiczna z językiem polskim jako wykładowym. Po ukonstytuowaniu się polskich władz oświatowych przy Tymczasowej Radzie Stanu z dniem 1 listopada 1917 r. została przejęta przez struktury polskie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę szkoła w Hucisku została przekształcona w 1-klasową szkołę powszechną. Jej nauczycielami byli m.in.: Jakub Ciurysek, Franciszek Maśliński, Karolina Grzywaczówna, Michał Ćwik, Zofia Domherówna, Edmund Brzozowski, Maria Batorówna i Janina Burczycka. W 1937 r. w Hucisku funkcjonowała szkoła powszechna I stopnia. Pod koniec lipca 1938 r. część Huciska znalazła się bezpośrednio w obwodzie szkoły powszechnej II stopnia z 3 nauczycielami w Starej Hucie. Pozostała część Huciska bezpośrednio podporządkowana była obwodowi szkoły powszechnej I stopnia w tej miejscowości. Funkcję nauczyciela w latach 30. XX w. pełniła m.in. Matylda Fijałek i Helena Cygan. W okresie okupacji niemieckiej dzieci z Huciska uczęszczały do 3-klasowej polskiej szkoły ludowej. Jej nauczycielem w latach 1940–1942 był Witold Zarzycki. Po zakończeniu okupacji niemieckiej we wrześniu 1944 r. wznowiła działalność koedukacyjna Publiczna Szkoła Powszechna w Huciskach I stopnia 4-klasowa z jednym nauczycielem. Jej pierwszą nauczycielką była Aniela Kozar. Od 1946 r. szkoła uzyskała status z obsadą dwóch nauczycieli. Funkcję tę piastował m.in. Stanisław Szwol [APLOK, ISB, sygn. 48, s. 29–30; APZ, ISZ, sygn. 66, s. 36–39, 82–92, 116–121; sygn. 79, s. 10–11, 42–43; sygn. 360; sygn. 361].

Austriacki spis podatkowy z 1786 wykazywał ludność Huciska wraz z Malewszczyzną (Małoszczyzną). W obu miejscowościach było 188 mieszkańców w 31 domach, z tego 21 w Hucisku. Natomiast spis z 1800 r. obejmował miejscowość razem z Hutkami i Małoszczyzną, odnotowując łącznie 62 domy z 347 mieszkańcami, w tym 8 Żydów [AN Kr., Teki Schneidera 1875, s. 44-45, 76-77, 213].   Po zakończeniu krótkiej działalności tutejszej huty, miejscowa ludność chłopska trudniła się rolnictwem.

W 1819 r. w Hucisku odnotowano istnienie 26 domostw, w których mieszkały 142 osoby. Osiem lat później funkcjonowało 26 domostw i obecnych było 143 mieszkańców. W chwili realizowania reformy gminnej w 1864 r. odnotowano 24 domy i 158 mieszkańców. Na początku XX w. w Hucisku istniały 33 domostwa. Społeczność tej wsi liczyła wtedy 297 osób. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 r. przeprowadzonego w Polsce funkcjonowały tu już 53 domostwa, w których mieszkało 316 osób. W końcu lutego 1943 r. władze niemieckie odnotowały w Hucisku 368 mieszkańców [APL, KWLiRGL, sygn. 1.3/508, k. 27v; RGL, Wydział Administracyjny, sygn. 5987, k. 44–44v; Tabella, I, 161; Spravochnaya, 134; Skorowidz, IV, 123; Amtliches, 49; Osiński 2006, 80].

Głównym źródłem utrzymania ludności w Hucisku w XIX w. i w XX w. było rolnictwo. Uprawa gruntów i hodowla zwierząt była czynnikiem dominującym, który zaważył na powstaniu tej miejscowości. Ze względu na jakość gleb koncentrowano się głównie na uprawie zbóż nie wymagających dobrych gleb, takie jak np. żyto i owies. W mniejszym stopniu uprawiano pszenicę i jęczmień. Hodowano również trzodę chlewną i bydło rogate. Sklep spożywczy w Hucisku prowadził mieszkaniec o nazwisku Zub [APZ, ISZ, sygn. 360].