Brzozówka

Patrz hasło: Brzozówka.

Nazwa wsi wywodzi się prawdopodobnie od pojęć „brzozowy” czy też „brzoza” [Kosyl 1974, s. 46].

W 1819 r. powstała ordynacka gmina Brzozówka z Batorzem (największa w ordynacji), w skład której wchodziły wsie: Brzozówka, Błażek, Moczydła, Batorz, Aleksandrówka, Otrocz, Wólka Batorska, Zdziłowice, Branewka. Zarządzał gminą w imieniu wójta (ordynata Zamoyskiego) zastępca, który był jednocześnie zarządcą klucza. Gmina leżała w województwie lubelskim, w l. 40. XIX w. przemianowanym na gubernię lubelską, w powiecie zamojskim i okręgu kraśnickim. Już w pierwszej połowie XIX wieku działała gromada z sołtysem i zgromadzenie gromadzkie jako przedstawicielstwo wsi. W 1850 r. całość włączono do gminy Stróża.

Gdy w 1864 r. władze rosyjskie powołały samorząd gminny powołano też gminę Brzozówka (454 dymy, 2972 dusze), ale z braku odpowiedniego budynku zarząd mieścił się w Polichnie Górnej. Do tej gminy należały następujące wsie: Antopol, Bilsko, Blinów z folwarkiem, Błażek, Brzozówka, Węgliska z folwarkiem, Wierzchowiska z folwarkiem, Wojciechów z folwarkiem, Majda Stary, Moczydła, Pasieka, Polichna Górna, Polichna Dolna, Putyk folwark. Sołtysem wybrano 1 VIII 1865 r. Walentego Gocha z uposażeniem rocznym 5,30 rubla. Pierwszym wybranym wójtem gminy (7 IV 1864 r.) został Szymon Kowal (180 rub. rocznie) a ławnikami: Tomasz Panek, Walenty Kosidło i Stanisław Kowalik (19,34 rub., wybrani 1 I 1865 r.), zaś pierwszym pisarzem gminy został Ludwik Chudzicki (180 rub. rocznie)

Gminy miały mieć charakter wyłącznie chłopski i być narzędziem rusyfikacji. W 1867 r. zwolniono wójta J. Powiadowskiego z powodu nieznajomości języka rosyjskiego. Poza wójtem (zgromadzenie gminne proponowało dwóch kandydatów a wybierał i mianował jednego z nich naczelnik powiatu). Wójtem mógł być gospodarz posiadający nie mniej niż 6 morgów ziemi. Ważniejsze decyzje jednak podejmowało zgromadzenie gminne zwoływane cztery razy w roku z gospodarzy posiadających nie mniej niż 3 morgi ziemi. Przy urzędzie działał sąd gminny, areszt i kasa oszczędnościowo-pożyczkowa, do prowadzenia której najmowano kancelistę. Zarządem gminnym kierował, mianowany przez władze rosyjskie pisarz. Gmina Brzozówka miała 3 ławników. Stopniowo gminy powoływały też kasy pożyczkowo-oszczędnościowe, które zyski mogły przeznaczać na potrzeby społeczne. Decyzje były zawsze zatwierdzane przez władze rosyjskie, ale było to ważne narzędzie w rękach społeczności gminy. Stopniowo samorząd gminny rozbudowywał swoją działalność.

Z dniem 1 I 1867 r. władze rosyjskie wprowadziły rosyjski ustrój administracji i nowy podział administracyjny. Gmina Brzozówka znalazła się w powiecie janowskim guberni lubelskiej.

W 1872 r. wójt gminy Brzozówka: Kowal, pisarz gminy Szewczykowski; w 1874 r. wójt (kandydat) gm. Brzozówka: Wawrzyniec Stachira, pisarz S. Radomski. W 1890 r. wójtem był Wawrzyniec Lenard (piśmienny) a pisarzem Tadeusz Adamczewski (katolik), w 1891 r. – wójt Wawrzyniec Skowroński, pisarz Grzegorz Bednarski, 1893 – wójt Wawrzyniec Lenard, pisarz Władysław Ożóg, 1894-1896: wójt Walenty Sobieszewski, pisarz Władysław Ożóg, 1897: wójt Wawrzyniec Lenard katolik, pisarz Władysław Ożóg, 1898-1905: wójt Ignacy Gąska kat., pisarz Władysław Ożóg kat., 1906-1911: wójt Franciszek Mazur syn Jana, pisarz Stefan Lewiński kat. (1906-7), Paweł Kozłowski (1908-1909), Ignacy Krzyżanowski (1910-1911). Od 1912 r. wójtem był Jan Gąska syn Wojciecha a pisarzem Ignacy Krzyżanowski syn Mikołaja.

Tuż przed wojną zgromadzenie gminne postanowiło wybudować w Brzozówce budynek zarządu gminy. Zgromadzenie gminne 8 IV 1913 r. uchwaliło dać z kasy oszczędnościowo-pożyczkowej 3 tys. rub. na budowę oraz przedstawiło plan i kosztorys. W tym czasie w kasie było zysku 3951,13 i ½ rub. a tylko 50 rub. wyasygnowano na świętowanie 50-lecia uwłaszczenia. Komisarz włościański zatwierdził tę uchwałę a Lubelski Urząd Gubernialny ds. Włościańskich uczynił to dopiero 14 VII 1914 r.[Osiński, 2021, 31-32, 38, 42, 45, 119, 336; PKLG, 1871, 92-95; SKLG; APL, LGUdsW, 3332]

W okresie międzywojennym Brzozówka nadal należała do gminy Brzozówka powiatu janowskiego województwa lubelskiego [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, 35]. W okresie II wojny światowej wieś znajdowała się w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa, powiecie (niem. Kriese) janowskim, którego siedziba została przeniesiona w 1942 r. do Kraśnika. Po wojnie władze komunistyczne utrzymały zmianę w odniesieniu do siedziby powiatu a nawet w 1945 r. zmieniły formalnie nazwę powiatu z janowskiego na kraśnicki. [Ćwik, Reder, 1977, 163].

W 1952 r. Brzozówka nadal znajdowała się w gminie Brzozówka i zarazem była siedzibą gromady Brzozówka wieś. [DUWRN, 1953, nr 3, poz. 7]. Na podstawie decyzji z 1954 r. Brzozówka weszła w skład nowoutworzonej gromady Szastarka, która obejmowała obszary dotychczasowych gromad: Brzozówka wieś, Brzozówka kolonia, Majdan Obleszcze i Szastarka z dotychczasowej zlikwidowanej gminy Brzozówka. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1973 r. została utworzona gmina Godziszów w składzie której znalazła się Brzozówka. W latach 1975-1998 wchodziła wieś wraz z gminą w skład województwa tarnobrzeskiego. Od 1999 r. ponownie w województwie lubelskim. [Ćwik, Reder 1977, 166]

Nomenklatury topograficzne, odnotowane w historycznych i współczesnych mapach na obszarze wsi: Pola Domowe, Przymiarki, Brzozowski Gościniec (droga polna), Droga Kościelna (droga polna) [https://szastarka.e-mapa.net]. 

W 1835 r. zanotowano nazwy w obrębie osady: Rusin, Niwa, Dębina, Zagrodzy, Odnoga, Lipowa debra, Figurzysko, Za Ciekną, Przymiarki, Posłonk. [APL, AOZ plany, 122]

W 1799 r. w Brzozówce wykazano następujących włościan: Kazimierz Mazurek, Tomek Igras, Matus Kolasa, Antek Koguc, Mateusz Semian, Jakub Czarny, Bartłomiej Bucoń (wójt od pańszczyzny i wszelkiej daniny wolny), Jakub Bigos, janowa Dobrzańska, Sobek Chwałek, Maciej Ogon, Pietro Bucoń, Stach Tutka, Sobek Hacia (kozak), Jędrzej Goch, Łukasz Kopiwoda (włudarz), Franek Brzyski, Jędrzej Rzeszutko, Wojtek Chwałek, Wojtek Goch, Franek Jagusiak, Krzych Sprysak, Marcin Pęk, Sobek Szyszka, Wojtek Detka, Tomek Czerchin, Łuka Gańczarz, Kasper Machulek, Szymek Szabat, Matus Machulek, Antek Pudło, Michał Brzyski, Jan Serafin, Szymek Ćwiek, Maciej Zieliński, Walenty Babiarz i na Rusinie Jan Okoń i Wawrzek Dobrzański oraz pastuch dworski Tomek Pyć.

W latach 60-ch XIX wieku w Brzozówce właścicielami gospodarstw I działu były następujące osoby: Andrzej Kopiwoda, Jan Woś, Wojciech Kogudz, Maciej Machulak, Paweł Wcisło, Wojciech Bucoń, Andrzej Bigos, Wojciech Ogon, Wojciech Dobrzański, Jan Rębacz, Wawrzyniec Pudło, Antoni Bucoń, Tadeusz Igras, Marcin Białkowski, Walenty Goch, Jan Sprysak, Jan Machulak, Józef Pawlak, Szczepan Brzuszkiewicz syn Błażeja, Józef Szabat syn Wojciecha, Szymon Machulak, Michał Sprysak, Walenty Rębacz, Paweł Rębacz, Stanisław Szyszko, Franciszek Brzyski, Adam Dębicki, Jan Tylus, Wojciech Krzysztoń, Jan Mazur, Wawrzek Pudło, Stanisław Komsa, Bartłomiej Szydłowski, Maciej Zieliński, Stanisław Mazurek, Jan Ogon, Wojciech Białkowski, Machulakowa, Wojcich Krzysztoń, Paweł Rębacz, Wojciech Kogudz, Jan Wcisło syn Andrzeja, Antoni Woś, Wawrzyniec Kopiwoda, Stanisław Mazur syn Kazimierza, Wojciech Kogudz.

Grunty w tej wsi dzierżawili też inni włościanie, zaliczeni do II działu (bez pańszczyzny i okupu) zgodnie z ukazami uwłaszczeniowymi: Franciszek Brzyski, Wojciech Bucoń, Andrzej Bigos, Wojciech Dobrzański, Jan Wcisło, Andrzej Kopiwoda, Szymon Brzuszkiewicz, Wawrzyniec Kopiwoda. [APL, AOZ, 3019; APL, ZTLLiSG, 1067; APL, AOZ, 3234; APL, AOZ, 3557; APL, AOZ, 3672]

Brzozówka

W trakcie prowadzonych w roku 1987 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 18 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z co najmniej dwóch faz osadniczych. Najstarsze ślady w postaci głównie półsurowca wiórowego to pozostałość po obozowisku po łowcach schyłkowopaleolitycznych (brak afiliacji kulturowej). Z podobnego obiektu zebrano kilka narzędzi krzemiennych oraz siekierę kamienną pozostawioną przez ludność rolniczą z wczesnego neolitu (brak przynależności kulturowej). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 86-79].

Brzozówka Kolonia

W trakcie prowadzonych w roku 1987 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 11 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze ślady osadnicze w dwóch przypadkach datowane są na wczesną fazę neolitu (brak przynależności kulturowej). W jednym przypadku znaleziony fragmenty ceramiki datowano na okres wpływów rzymskich. Ponadto nie określono bliższej chronologii zabytków z epoki kamienia pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 86-79].

Wieś powstała prawdopodobnie między 1786 a 1801 r. Nie umieszczono jej na mapie województwa lubelskiego Karola Pertheesa z 1786 r., nie znajduje się także w rejestrach z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII w. Według C. Kosyla pierwsza wzmianka w 1806 r. [Kosyl 1974, s. 46]. Powstała jednak wcześniej, gdyż została zaznaczona na austriackiej mapie Heldensfelda z 1801-1804 r. Według Szymanka Brzozówka powstała na gruntach Ordynacji Zamojskiej ok. 1791-1793 r. [Szymanek, 2003, s. 281]

Wieś należała do rodziny Zamoyskich i była włączona do Ordynacji. Inwentarz dóbr Brzozówka z 1799 r. wykazał następujące niwy do folwarku Brzozówki należące: pole za dworem 28 mórg, na Górach – 14 mrg. , na Rusinie – 66 mrg. , na starym karczmisku ogród 6 mrg. Łąki do folwarku należące: pod sadzawką 2, w Lipowej Zdebrzy 6, na Rusinie 7, łąka szeroka 9, łąka wąska 2, łąka Boguczonka 2 mrg., na których w średnim roku bywa siana wozów dwadzieścia.

„Wieś Brzozówka w osiadłości z wszelkiemu powinnościami poddanych 1799 spisana. 36 włościan, którzy uprawiali działki od 12 do 19 mrg. Ich powinności opisano następująco: „1) wszyscy poddani w leniach tego inwentarza wyrażeni pańszczyznę tygodniową odbywać powinni, jak są w rubrykach zapisani. Że zaś w tej wsi mają zwyczaj orać sochami więc kto ma swój zaprzężaj i tym wychodzi na niwę dworską, zależy mu micożyć wzdłuż lasek dwadzieścia, a w poprzek lasek siedm; w lasce powinno być po łokci dziesięć, gdy się sprzągają dwóch po wołowi na sochę jedną, jeden z nich wyorać ma zawyczajny pomiat jako wyżej, a drugi z cepami lub gdzie dwór każe, a tak gdy odbędą obydwa po dniu odrobią.; 2) Do wożenia oborniku po dwoje przy wozie wychodzić powinni, gdy zaś takowi będą sprzężnicy, że jeden ma wołu jednego a drugi drugiego, to dwa dni wozić powinni, albo li też jeden do wożenia gnoju wyjechać powinien a drugi z czym dwór każe, to jest z cepami lub siekierą; Podobnież i do wożenia zbóż tak się im sprzęgać należy, i gdy odbędą po dniu wytraconej pańszczyzny mieć powinni. 3) z radłem gdy swoim jedzie zaprzężajem za dzień wyłomić powinien wzdłuż lasek dwadzieścia, wprzek lasek dziesięć, w lasce bydź powinno łokci sprawiedliwych dziesięć; gdy się sprzęgają na radło po wołowi, jeden radłem, drugi piechoto odrobić co dwór każe. 4) Brona za dzień od rana do wieczora robi, kto ma konia jednego to jednym a kto parę to parą, gdy zaś sprzęgają się, to jeden powinien bydź z bronami drugi piechotą odrobić powinien co dwór każe. 5) Młocić za dzień pańszczyzny powinien oziminy snopów czterdzieści, jarzyny kopę snopa zwyczajnego bez uciemiężenia; Dwór zaś ma mieć wzgląd gdy zboże do zasiwów ozimych wilgotne, lub snopy wielkie, to natenczas pomniej sadzić należy. 6) Ciż poddani gdy wychodzić będą do roboty pieszej, takowi za ciągły dzień jeden dwa dni pieszo odbywać mają, prócz kosy i cepów, za co im dzień za dzień pańszczyzna przyjęta bydź powinna. 7) Każdy z osiadłości wychodzić powinien na zakos, dokos, zażen, dożen, zagrab, dograb, zaór i dour, także tłuk cztery za konsolacją dworską odbywają. 8) na straż w kolej od godziny do godziny wychodzić powinni do swego dworu. 9) Owies osepowy na miarę naznaczoną na groncie będącą, w którym to korcy powinno bydź garcy czterdzieści ośm miary królewskiej, oddawać corocznie na ś-ty Marcin powinni. 10) Konopie suszyć, międlić, moczyć, i poczesować, każdy ćwiertnik oporządzić powinien sznurów dwa; pułćwiertnik sznur jeden, w którym sznurze powinno bydź sążeń jeden; a gdyby wszystkiem nie dostało się podług powinności, tedy na każdego rozrzucić należy w proporcją sznura, aby poddani sobie nie krzywdzili. Za tę powinność do innej roboty pociągani bydź nie powinni. 11) Prząść zaś tyle każdy powinien, ile który w inwentarzu położony na sześciomierne motowidło, przy ważeniu i rozdaniu przędzy powinien bydź wójt, lub przysiężny, aby poddani sobie niekrzywdowali. 12) Prosa co by było z krescencji na jagły proporcjonalnie rozdawać należy, i według proby przez wojta uczynionej, przy widzu dworskim oddawać, tudzież krupy hruzczane i jęczmienne bez pańszczyzny, jednakowoż nie zbytecznym, uciemiężeniem poddanych, a gdy tych robić nie będą, za tę powinność z czym innym odbywać niemają. 13) Drew z lasu swoim zaprzężajem za dzień pańszczyzny po fur dwie przywozić powinni, podobniej chrustu i kołków, którzy zaś sprzęgają się po fur cztery odwozić mają, a gdy odwiezą po dniu im wytrącić należy. 14) Jeżeliby potrzeba było do lądu wieść zboże z krescencji brzezowskiej, tedy poddani za powinność, która się nazywa wywozem odwieść raz powinni bez pańszczyzny, biorąc za furę miary teraźniejszej korcy pięć, gdyby zaś wywóz do lądu nie był potrzebny, to za te powinność odbyć powinni po dniu z czym dwór każe, tak zaprzeżajni jako i piesi. 15) Gdy poddany jedzie o mil trzy i tam nienocuje, lecz powraca, należy mu wytrącić dzień pańszczyzny, a gdy zaś w dalszą jedzie podróż, więc ile dni w drodze zabawi, tyle dni pańszczyzny wytrącić mu należy. 16) szarwarków miesięcznych dwanaście każdy poddany odbydź powinien z których sześć na reparację budynków dworskich, karczem, młynów etc. Drugie sześć do reparacji publicznych gościńców należeć mają, do polowej zaś roboty używać ich nie należy. 17) I tak każdy z warsztatu odrobić powinien półsetek zgrzebny bez płacy, a gdy im więcej dwór da robić, to płacić im należy, od lnianego po złp 5. Od konopnego złp 3 i groszy 10, od zgrzebnego złp jeden groszy 20 i zboża do każdego na szlichtę po miarze jednej. 18) Mat z swojej słomy plecionych z ćwierci po cztery, i stroiszu ostruganego po pół kopy oddać każdy powinien, gdyby zaś tak mat jako i stroiszu nie było potrzeba, za tę powinność do żadnej roboty pociągani bydź nie powinni. 19) do sadzenia kapusty i podlewania onejże (gdy tego potrzeba) w kolej poddani bez pańszczyzny wychodzić powinni, gdy zaś tego nie będzie potrzeba, za tę powinność do żadnej roboty pociągać ich nie należy. 20) Na pańszczyznę do każdej roboty wcześnie wychodzić powinni, pługiem zaś oranie lub sochą nie całodniowe ma się rozumieć, jak byle swój pomiar laską wymierzony (jak wyżej) wyorał.” Powinności rozumiano jako odpłatę za uprawianie ziemi należącej do Zamoyskiego, korzystanie z łąk i lasów. Dalej podsumowano powinności włościan: „Pokazało się 1) u poddanych zaprzężaju wołów siedemdziesiąt osiem, koni osiem, 2) pańszczyzny tygodniowej zaprzężajnej dni trzydzieści siedem, pieszej dni osiem, w pomoc dni letnich w ogóle trzysta sześćdziesiąt dziewięć, 3) czynszu z osiadłości i gruntów czynszowych złotych polskich czterysta dziewięćdziesiąt osiem groszy sześć, 4) owsa osepowego który miarą zwyczajną dwadzieścia ćwierci dwie, 3) danin kapłonów dwadzieścia i pół kur tyleż jaj kop dwie sztuk czterdzieści cztery, 6) motków sztuk sześćdziesiąt dwa i pół o które to powinności i daniny zaleca się JP Ścińskiemu niniejszą rewizją do exakty i wybierania odbierającemu.” A do poszczególnych punktów dopisano wyjaśnienia: „Ad. 1. Co do zaprzężaju pilność i przezorność mieć należy, ażeby poddani pomimo wiedzy dworu bydła roboczego i koni nieprzedawali i z takowego zaprzężaju niewyzuwalli się. Ad. 2. Co do pańszczyzny zaprzężajnej i pieszej ta szczególnie do robót gruntowych folwarcznych i na skarbową potrzebę używaną i obracaną bydź powinna, którzy porządne Tebellę utrzymywane mieć należy, i rapporta co tydzień wychodu tej podawać. Ad. 3. Nie tylko dni letnie, lecz i inne jako to zaory, wywozy i tym podobne od poddanych Brzezówki należące w osobnej Tabelli wychod tych i expens zapisaną mieć należy, dla dokładnej wiadomości odbytych lub zalegających tychże dni powinnych za które niedbyte w naturze inną robotą uiścić się poddanym wypada, lub za nierobienie zapłacić. Ta zaś zapłata za delata do kassy wniesiona bydź ma. Ad. 4. Co do czynszu jak jest w niniejszej rewicji w rubrykach umieszczony starać się należy niezłocznie wybrać i najdalej dnia ostatniego miesiąca grudnia do kassy pańskiej generalnej Zamoyskiej wypłacić. Ad. 5. Co do owsa. Owies czynszowy przynagli JP Ściński ożeby miarą zwyczajną był wybrany, a przez poddanych oddany ilość którego z miary dawnej osepowej na miarę krajową jakowa wynikać będzie rapport podanych. Ad. 6. Co do danin. Kapłony, kury czynszowe i jaja w naturze od poddanych odebrać i te do folwarku strózkiego odesłać należy. Ad. 7. Co do motków. Gdyby nie wystarczało włókna za powinności do przędzenia na całą osadę o zapłacenie za te ceną zwyczajną dopomnieć się należy. Pieniądze zaś za delatą do kassy pańskiej wypłacić. Nakoniec ponieważ zamiarem jest Państwa w dobrach swoich jak najprzyzwoitsze mieć i prowadzić porządki w reparowaniu dróg, mostów, grobel splantowania wąwozów, wysadzenia tychże dróg drzewami różnemi i tym podobne roboty gruntowe dobrego zarządzenia tyczące się szarwarkami utrzymywać, których szarwarków lubo się w rewizji nie wyszczególnia a tych w osiadłości od każdego poddanego rocznie  dni dwanaście należy zaczym na mocy dyspozycji pod dniem 3 grudnia roku 1798 od JW. Pana Hr-o 519 wydanej JP. Ściński pilność pomienionych reparacji w czasie przyzwoitym nieochybnie dopełni i uskuteczni bez żadnej exkuzy. Tudzież tabellę oddzielną szarwarków wiele tych i do czego użyte i obrócone w roku dla dania państwu dostatecznej explikacji utrzymywać będzie.”

W 1808 r. kilka wsi, w tym Brzozówkę, wydzierżawił Amand Badowski z Tarnawki. Gospodarzył jednak fatalnie i nie płacił rat. Kontrakt dzierżawy na Brzozówkę z 1808 r.: „folwark brzozowski z wsiami Brzozówką i Moczydłami z propinacją w tych obydwu wsiach, z zasiewami ozimymi i jarymi, sianożęciami, pastwiskami, pańszczyzną, powinnościami, czynszami, daninami, ogrodami dworskimi od 24 VI 1808 r. za 13673,10 zł.” . Cztery wypadki uznano za usprawiedliwienie zwłoki: gradobicie, powszechny nieurodzaj, ogień piorunny, grasowanie nieprzyjaciela. Po kilkuletnim procesie Badowski zrezygnował z arendy w 1814 r.

W 1809 r. folwark spłonął. „Po wydarzonym 24 VII r.b. przypadku pogorzeliska folwarku Brzozówki, zjechawszy na grunt, dla przedsięwzięcia dojścia przyczyn wszczętego ognia znalazłem stodoły, spichlerz, obory, chlewy, szopy i lamus przez ogień w perzynę obrócone i jeszcze zboże wszelkiego gatunku na boiowiskach dymem kurzące się widziałem. Z świadków przysięgą zobowiązanych okazało się, że pogorzelisko z umyślnego podłożenia ognia wszczęło się, gdyż pożar wybuchnął z roga stodoły od nowy dworskiej, którędy z domowników nikt nie chodził, i w tej stodole dnia poprzedzającego nikt nie był, a prócz tego ślady uciekającego człowieka bosą nogą na roli dyszczem zmoczonej uczynione, toż samo potwierdzają. Z zbiegu wszelkich okoliczności sprawcą tej zbrodni Wojciech Nieściór kowal z Moczydeł winnym być zdaje się. Ponieważ ten złych zawsze obyczajów i pijak nałogowy na kanton przeznaczony, po trzy czy cztery razy chwytany, różne za to na wielmożnego posessora czynił pogróżki chociaż według przyznania świadków tak on, jako i wszyscy inni włościanie, żadnej od wielmożnego posessora do zemsty wiodącej, niemieli krzywdy. Nadto: ślad bosej nogi na roli zostawiony do jego nogi przydaje się, w czasie też wybuchnionego pożaru rzeczony Nieściór w domu nie znajdował się. Te okoliczności byli powodem, że akta w tym przedmiocie dopełnione wraz z podejrzanym o podpalenie Wojciechem Nieściorem C.K. Sądowi Kryminalnemu odesłane zostali i przeto rządowi państwa przedstawione być niemogą.” [APL, AOZ, 3672]

Wieś została oczynszowana jeszcze w latach 30. XIX wieku. W wyniku uwłaszczenia z 1864 r. działki, do tej pory jedynie uprawiane przez 46 włościan, stały się ich własnością. Włościanie uprawiali nieco ponad 14 mórg i 20-30 prętów łąki. Niektórzy znacznie większe (W. Bucoń, A. Bigos) – 24 mrg. Największe pole obrabiała wdowa po Zielińskim – 30 mrg. 171 pr. a najmniejsze (7-9 mrg.): W. Kogudz, A. Woś, W. Kopiwoda, S. Mazur, W Kogudz.

Osady i grunta gromadzkie we wsi Brzozówce w czasie zapadnięcia ukazów 1846 i 1864 r.: znajdowało się tam pastwisko gromadzkie zawierające w Dębniaku 23 mrg. 187 pr., w Nawsiu 50 mrg. 103 pr., wygon pomiędzy nr 34 a 38 – 4 mrg. 260 pr.; pastwisko ogólne 78 mrg. 250 pr.; przegon 1 mrg. 27 pr.; pastwisko koło nr 1 -9, 14-17: 5 mrg. 128 pr.; pastwisko nr 6, 7 , 41, 43, 44-46: 2 mrg. 181 pr.; pastwisko w przymiarkach 6 mrg. 99 pr.

Osady nie podlegające przepisaniu na własność: dom leśniczego z ogrodem 2 mrg. 245 pr., karczma z ogrodem 2 mrg. 262 pr., dom czeladzi przy niwie folwarcznej, do czeladzi przy dworskim domu.

16 (28) II 1867 r. Centralna Komisja ds. Włościańskich przy Komitecie Urządzającym zatwierdziła przyznanie włościanom Brzozówki ziemi użytkowej 856 mrg. 132 pr. i nieużytków 5mrg. 177 pr. a razem 862 mrg. 9 pr. Gromada dostała też pastwiska wspólne: pastwisko gromadzkie 71 mrg. 192 pr.; pastwisko Grabie zamieniono z Szastarką; nieużytki 5 mrg. 239 pr. Razem 865 mrg. 100 pr.

Właścicielowi przyznano odszkodowanie za odebrane ziemie w wysokości 6390,16 rub.

46 gospodarstw dostało prawo otrzymywania z lasów właściciela: 1) drewna budowalnego na odnowienie postarzałych, ale niespalonych i remont istniejących lub wymienionych w tabeli prestacyjnej z 1846 r. budynków i ogrodzeń: 45 chałup, 41 stodół, 37 szop, 2) materiał na ogrodzenia, czyli pnie, żerdzie i kije lub żerdzie i kołki lub kołki i gałęzie w zależności od obyczaju, 3) materiał na opał latem od 1 IV do 1 X po jednej furze a zimą od 1 X do 1 IV po dwie fury tygodniowo, razem 78 fur rocznie. Włościanie mogą przy zbieraniu opału używać toporów, ale nie mają prawa rąbać z pnia żywych drzew a powinni ograniczać się do zbierania uschniętych wierzchołków i gałęzi, chrustu i spadów, w przypadku zaś niedostatku takowych, pozwala się rąbać z korzenia uschnięte drzewa, 4) liście, choinę i mech na podściółkę dla bydła, przy czym zbierać można było tylko w lasach dojrzałych a nie młodych. Ilość ściółki określa się wedle potrzeby. Włościanie w ramach wspomnianych 78 fur mogli brać z lasów 2 fury pniaków. Serwitut pastwiskowy – wszystkie gospodarstwa pierwszego działu mają prawo pasania swojego bydła w lasach właściciela.

LGUdsW 22 IV 1876 r. postanowiła na podstawie pomiarów z 1875 r. przyznać: 865 mrg. 100 pr. i na podstawie dobrowolnej ugody zawartej 7 IV 1875 r. z włościanami tej wsi, zatwierdzonej przez LGUdsW 10 III 1876 r. z ogólnego zapisanego w tabeli wsi Szastarka pod nr 40 pastwiska 290 mrg. włościane tej wsi otrzymali 133 mrg. Tak więc ogólny nadział tej wsi staniwił 998 mrg. 100 pr. w tym użytkowej 980 mrg. 297 pr. i nieużytków 17 mrg. 103 pr. Ten zapis poprawiono jeszcze 19 IV 1877 r.

W 1870 r. każdy gospodarz miał chałupę, stodołę i oborę. Widać też nowe budynki, najczęściej chlewy lub drugie obory postawione w l. 70. XIX wieku.

LGUdsW zatwierdził 12 I 1884 r. dobrowolną ugodę włościan Brzozówki z pełnomocnikiem właściciela ordynacji z 26 X 1876 r. W zamian za wszystkie serwituty włościanie otrzymali na własność ziemie dworskie, to znaczy 184 mrg. lasu. LGUdsW 24 VII 1908 r. po pomiarze stwierdził, że ten las miał 184 mrg. i 88 pr. i na podstawie uchwały zgromadzenia gromadzkiego z 14 I 1902 r. zatwierdzonej PGUdsW 24 III 1906 r. rozdzielono między gospodarzy po 4 mrg. 88 pr. a nieużytki pod drogi pozostawiono wspólne. [APL, AOZ, 2052; APL, AOZ, 3332; APL, AOZ, 3019; APL, ZTLLiSG, 1067; APL, AOZ, 3234; APL, AOZ, 3557; APL, AOZ, 367; APL, AOZ, 1681; APL, AOZ, 1685, APL, AOZ, 15173; APL, AOZ, 222].

Początkowo wieś należała do parafii Blinów, filii Potoka Wielkiego.

Od 1985 r. istniał w Brzowówce, należącej do parafii w Blinowie, samodzielny ośrodek duszpasterski. Powstał on wskutek sprzeciwu mieszkańców tej wioski wobec planów włączenia jej do przygotowywanej parafii Szastarka – Brzozówka. Dnia 13.10.1989 r. bp Bolesław Pylak erygował w Brzozówce parafię, której teren wyłączono z blinowskiej. Pierwszym proboszczem został ks. Roman Wach. Do parafii należą Brzozówka kol., Brzozówka w. [http://archidiecezjalubelska.pl]

W 1905 r. w gminie Brzozówka było 12751,91 ha ziemi, a w tym 1) włościańskiej 7666,515 ha (ornej 6445,17 ha, łąk 119,355 ha, lasu 801,15 ha oraz 300,84 ha nieużytków), 2) wykupionej przez kolonistów – 477,42 ha ornej, 3,815 ha nieużytków, 3) wykupionej przez włościan – 1775,61 ornej, 4) ziemiańskiej: ornej 10586,08 ha, 53,41 ha łąk, 832,76 ha lasów i 54,5 ha nieużytków. W gminie sklasyfikowano 41 miejscowości (miejsc zasiedlonych): 17 siół i wsi (sioło wg terminologii rosyjskiej to wieś ze świątynią), 9 kolonii, 7 folwarków i 9 odrębnych osad (dworów, gospodarstw). Gospodarstw w tej gminie naliczono wtedy 1294 a mieszkańców 10819, w tym: prawosławnych 40, katolików 10587, luteran 10 i 182 Żydów. Na terenie gminy był jeden kościół (w Blinowie), jedna szkoła, 3 zakłady produkcyjne, 3 młyny wiatrowe i jeden wodny. Ogólnie gleby sklasyfikowano jako gliniaste choć często spotyka się sap i czarnoziem. W 1908 r. wyasygnowano z kasy 450 rub. na budowę studni przy urzędzie gminy. W 1911 r. zgromadzenie gminne postanowiło doprowadzić telegraf do urzędu gminy. W 1913 r. kupiono portret cara za 180 rub. [APL, LGUdsW, 3328, 3326, 3331]. Ponato z kasy asygnowano pieniądze na leczenie biednych mieszkańców gminy, nowe księgi dla kancelarii, wynagrodzenie za prowadzenie kasy. W 1907 r. gromada Bilsko wnioskowała o przeniesienie ich wsi do gminy Modliborzyce. Ludność gminy stale rosła: 1890 r. – 7614 osob, 1891 – 3247 (?), 1893 – 8014, 1894 – 8877, 1895 – 8599, 1896 – 8703, 1905 – 10819, 1907 – 11000, 1909 – 11216, 1910 – 11266, 1912 – 11918, 1914 – 11660.

W 1921 r. w Brzozówce – wieś było 79 budynków mieszkalnych i jeden zapisany jako inny budynek mieszkalny. Natomiast w Brzozówce folwarku wymieniono jedynie 2 budynki mieszkalne. Mieszkało w folwarku 52 osoby (22 mężczyzn i 30 kobiet, wszyscy wyznania katolickiego i narodowości polskiej. We wsi zaś 480 osób (233 mężczyzn i 247 kobiet). 476 osób zadeklarowało wyznanie katolickie a 4 mojżeszowe. Wszyscy określeni jako Polacy [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, s. 35].

Gmina Brzozówka w 1931 r. obejmowała 167,6 km^2. Zamieszkiwało ją 12519 osób w 1931 r. (w tym 90 Żydów i 3 Ukraińców)  i 12559 w 1933 r. [Szymanek, 2003, 66]. Ludność gminy na dzień 1 marca 1943 r. wynosiła 145965 osób [Szymanek, 2003, 111]. W 1948 r. w gminie Brzozówka zamieszkiwało 13.986 osób,  w tym 1 Ukrainiec [Szymanek, 2003, 164-165].

Chłopi żyli z uprawy roli. Każdy posiadał jedną lub dwie krowy, wołu a niektórzy konie. Włościanie z Brzozówki nie mieli do dyspozycji strumyków a studnie były niewystarczające i musieli przywozić wodę z rzeki Sanny. W końcu 1864 r. w Brzozówce było 312 dymów, 43 gospodarzy i folwark, ale już w 1866 r. – 353 dusze. W 1877 r. w Brzozówce było 45 gospodarstw. W końcu XIX wieku tak opisano Brzozówkę: wieś i folwark 68 osad, 440 mk. Katolików, 750 morgów włościańskich i 430 folwarcznych, wchodziła w skład Ordynacji Zamojskich. Gmina ma swój zarząd we wsi Polichna, w jej skład wchodzą: Antolin, Brzozówka, Blinów, Błażek, Bilsko, Karpiówka, Obleszcze, Pasieka-Polichna, Stróża Słodków, Szatarka, Wojciechów, Węgliska i Wierzchowiska, w 1875 r. istniało siedem folwarków obecnie tylko jeden Wkierzchowsika i dwa ordynackie inne (Polichna Górna i Dolna, Wojciechów, Pasieka, Węgliska i patyk) zostały rozparcelowane między włościan. Ludność gminy 8 tys. dusz katolików”. Zaś w 1905 r.: „ziemi 493 dziesięciny ziemi włościańskiej podlegającej pod ukazy 1864 i 1866 r.: ornej 360,5 dz., lasów 92 i nieużytków 8,5 dz., i ziemiańskiej rozkupionej przez włościan bez pomocy banku – ornej 32 dz., gospodarstw 56, mieszkańców prawosławnych 1, katolików 515, razem 516, gleba czarnoziem i sap.”. Odrębnie opisano folwark należący do hr. M. Zamoyskiego: „ziemi ornej 180 dz., gospodarstw 4, mieszkańców katolików 17, żydów 3, razem 20, gleba czarnoziem i sap”. [SKLG; Stworzyński, 1834, 8, 120; SGKP, t. XV, cz. 1, 249-250; Osiński, 2021, 42, 322, 336]

W 1930 r. właścicielami majątków w Brzozówce byli: B. Targowski i W. Włocki, Konstanty Kosowski i hrabia Maurycy Zamoyski [KAP 1930, 508]. W tym czasie we wsi i gminie Brzozówka wraz z przynależnościami: Polichna, Wojciechów znajdowały się kamieniołomy A. Glinka (Wojciechów) i Pusi (Polichna), młyny F. Dyman i A. Iwanicki (Stróża), wiatraki W. Butryński (Polichna) i J. Rybkiewicz (Polichna), olejarnia (I. Bron, E. Ender). Handel bydłem prowadził Sz. Katz, nierogacizną A. Galus, wyrobami tytoniowymi L. Lenard a artykułami spożywczymi Ch. Akzencang., T. Wolak (Polichna).  Była też Kasa Spółdzielcza w Polichnie i piwiarnie (E. Ender, i T. Wolak). Notowany był kowal (Podbilski w Polichnie), stolarz (W. Kata), szewc (T. Janik) [KAP 1930, 508]

W 1944 r. właścicielem rozparcelowanego majątku w Brzozówce był Włocki [Szymanek 2003, 180]. Na terenie gminy w pierwszych latach powojennych wykazywano 4 młyny, 1 tartak, 1 wapiennik i 1 zakład wymieniony jako inny [Szymanek, 2003, 185]

3 maja 1945 r. nieznany oddział starał się opanować posterunek MPO. Atak został odparty i oddział wycofał się [Wnuk 2000, 307].

20 czerwca 1945 r. miała miejsce nieudana próba rozbicia miejscowego posterunku MO. Nieznani napastnicy ostrzelali budynek, ale zostali zmuszeni do wycofania się [Wnuk 2000, 326]

W nocy z30 na 31 grudnia 1945 r. nieznani sprawcy ciężko ranili oficera śledczego PUBP Kraśnik, Alfreda Jakimiaka [Wnuk 2000, 349].

28 kwietnia 1946 r. nieznany oddział (prawdopodobnie NZW „Wołyniaka”) rozbił posterunek MO. Czterech milicjantów zostało rozbrojonych a dwóch uciekło [Wnuk 2000, 375].

27 grudnia 1946 r. 8-osobowy nieznany odział zlikwidował członka PPR Jana Florka [Wnuk 2000, 432] 

Nazwy historyczne, geneza i znaczenie

Nazwa wsi jest dwuczłonowa. Słowo „kolonia” oznaczało osadę powstałą zwykle w wyniku parcelacji i wyprzedaży ziemi folwarcznej lub jej części chłopom. Szczególne natężenie tego zjawiska miało miejsce po ukazie uwłaszczeniowym z 1864 r., w okresie międzywojennym (realizacja reformy rolnej z 1920 i 1925 roku), i wreszcie dekretu PKWN z 1944 r. Nabywcami mogli być włościanie z sąsiedztwa albo przybysze z bardziej odległych stron,  zza Wisły lub nieodległej Galicji. Zwłaszcza przed I wojną światową  na nasze ziemi masowo napływali też z przyczyn ekonomicznych chłopi niemieccy. Drugi człon nazwy łączy się często z powstaniem kolonii na gruncie starszej wsi.

Wzmiankowana w 1936 r. powstała na gruntach folwarcznych poddanych parcelacji w latach trzydziestych XX w. [http://gminaszastarka.pl/historia/dostęp 16.09.2023]

Mikrotoponimia

Nomenklatury topograficzne, odnotowane w historycznych i współczesnych mapach na obszarze wsi: Pniaki (las), Zagrody (łąki/pola) [https://szastarka.e-mapa.net ].

Początki osady

Wzmiankowana w 1936 r., powstała na gruntach folwarcznych poddanych parcelacji w latach trzydziestych XX w. [http://gminaszastarka.pl/historia/dostęp 16.09.2023]

Przynależność administracyjna

W okresie międzywojennym powiatu janowskiego województwa lubelskiego [Skorowidz miejscowości, 1924, t. 4, 35]. W okresie II wojny światowej wieś znajdowała się w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa, powiecie (niem. Kriese) janowskim, którego siedziba została przeniesiona w 1942 r. do Kraśnika. Po wojnie władze komunistyczne utrzymały zmianę w odniesieniu do siedziby powiatu a nawet w 1945 r. zmieniły formalnie nazwę powiatu z janowskiego na kraśnicki. [Ćwik, Reder, 1977, 163].

W 1952 r. nadal Brzozówka Kolonia należała do gminy Brzozówka i funkcjonowała jako gromada. [DUWRN, 1953, nr 3, poz. 7]. Na podstawie decyzji z 1954 r. Brzozówka kolonia weszła w skład nowoutworzonej gromady Szastarka, która obejmowała obszary dotychczasowych gromad: Brzozówka wieś, Brzozówka kolonia, Majdan Obleszcze i Szastarka z dotychczasowej zlikwidowanej gminy Brzozówka. [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64]. W 1973 r. została utworzona gmina Szastarka w skład której weszła Brzozówka Kolonia. W latach 1975-1998 wchodziła w skład województwa tarnobrzeskiego. Od 1999 r. ponownie w województwie lubelskim. [Ćwik, Reder 1977, 166]

Demografia:

W 1921 r. w Brzozówce folwark odnotowano 2 budynki mieszkalne w których mieszkało 52 osoby (22 mężczyzn i 30 kobiet). Wszyscy deklarowali wyznanie rzymskokatlickie i narodowość polską) [Skorowidz miejscowości 1924, 35]