Parchatka

O PARCHATCE W PARAFII WŁOSTOWICE

Na przestrzeni lat w Parchatce zmieniali się właściciele, zmieniały się granice terytorium i przynależność do gmin. Jedno jest stałe od wielu, wielu lat. To przynależność do parafii – najstarszej i najtrwalszej struktury życia religijnego i społecznego w naszym kraju. W „Monografii parafii św. Józefa w Puławach-Włostowicach w latach 1676 – 1990” opracowanej przez ks. dr Józefa Szczypę możemy przeczytać o historii powstania parafii i przynależności do niej wsi Parchatka. Monografia jest obszernym kompendium wiedzy o tym jak powstawała parafia, o miejscowościach na terenie parafii, o erekcji i fundacji , o świątyniach i innych obiektach sakralnych, o duchownych i ludności. Z oczywistych względów skupiam się na wątku przynależności Parchatki do parafii.

Oto co ks. Józef Szczypa pisze o Parchatce: (przytaczam fragmenty) „Wieś Parchatka leży w dolinie Wisły. Długosz nazywa ją Parchowatką i podaje, że podobnie jak Włostowice należała do kościoła Jaroszyńskiego. Ślady osadnictwa ludzkiego sięgają czasów prehistorycznych, potwierdzają to znaleziska z r. 1700 p.n.e. Zarówno biskup krakowski jak i klasztor na Świętym Krzyżu pobierali z Parchatki dziesięcinę. W 1531 r. należy do parafii Jaroszyn, a jej właścicielem jest Marcin Skowieski. W 1565 r. należy już do parafii Końskowola. Atrakcyjne położenie wsi sprawiło, że stała się miejscem wycieczek dworu Czartoryskich. W 1821 r. znajdowało w niej 21 domów zamieszkałych przez 173 osoby. W 1656 r. i 1705 r. zostaje spalona przez Szwedów. Szalejące epidemie niejednokrotnie nawiedzały wieś. W ciągu 200 lat ( od pocz. XVIII w do 1921 r.) Parchatkę opuściło 149 osób. W 1950 r. dla upamiętnienia tragedii Krwawej Środy 1942 r. wzniesiono pomnik.” Tyle w temacie opisu samej miejscowości. Dalej ks. Józef Szczypa zajmuje się historią tworzenia parafii. Ostateczna decyzja o powstaniu parafii zapadła 12 sierpnia 1656 r. Aktem dysmembracji (parcelacji) bp Andrzej Trzebicki dokonał erekcji nowej parafii Włostowice, do której należą: Puławy, Wólka Profecka, Skowieszyn i Parchatka. Pierwszy kościół był drewniany. Budynek kościoła do reszty ograbili i zniszczyli Szwedzi. Funkcję kościoła parafialnego przejęła kaplica. Elżbieta Izabela Sieniawska sprawę budowy nowego kościoła powierzyła Czechowi – Franciszkowi Antoniemu Mayerowi, który już 28 stycznia 1725 r. dokonuje potrzebnych pomiarów. W maju zwieziono 184 fury kamienia. 3 lutego 1726 r. Mayer pisze „Kamień łamią nad Parchatką i zaczynają go zwozić”.

Wybudowana świątynia wymagała ustawicznej troski. Kradzieże i działania wojenne dopełniają zniszczeń. Na terenie parafii działają kaplice. Jedną z nich była kaplica w Parchatce. Potwierdza ją litografia Barbary Czernow. Liczba mieszkańców i katolików zmieniała się na skutek powstań, działań wojennych, epidemii i migracji ludności. Rusyfikacja przyczyniła się do wzrostu liczby prawosławnych. Oprócz Żydów są Niemcy, Włosi, Holendrzy i Anglicy. W 1851 r. jest 4817 katolików. Po 1919 r. liczba katolików zmienia się, bo zmieniają się granice parafii. W 1946 r. na terenie parafii mieszka 2619 osób, są wśród nich Żydzi i Prawosławni, ale w Skowieszynie i Parchatce mieszka wyłącznie ludność katolicka. Monografia Parafii św. Józefa we Włostowicach dokumentuje przynależność do niej Parchatki od 367 lat. Jesteśmy jej częścią nierozerwalnie od początku jej powstania. Zachęcam zainteresowanych do zapoznania się z faktami i wiedzą, nie tylko o Parchatce. To naprawdę ciekawa historia.

Artykuł powstał na podstawie ,,Monografii parafii św. Józefa w Puławach-Włostowicach w latach 1676 – 1990” autorstwa ks. Józefa Szczypy opublikowanej w: STUDIACH PUŁAWSKICH – wydane przez Towarzystwo Przyjaciół Puław, seria A, t. 4( 6 )1992 r.

Anna Rybczyńska

Michał Wolski. Wspomnienie

11 sierpnia 2021 r. minęło 50 lat od śmierci mieszkańca Parchatki, długoletniego sołtysa, członka Ochotniczej Straży Pożarnej w Parchatce, Pana Michała Wolskiego. To wyjątkowa postać. Wśród mieszkańców Parchatki dał się poznać jako prawy, światły, porządny człowiek, dobry gospodarz i sołtys. Wywiady, jakie przeprowadziłam z mieszkańcami potwierdzają opinię na temat zasług, jakie dla Parchatki poczynił Pan Michał Wolski. Pan Andrzej Pawłowski (syn Zygmunta) pamięta, że to właśnie z inicjatywy Michała Wolskiego, Zygmunta Pawłowskiego, Józefa Matraszka oraz Stanisława Kłopotowskiego została postawiona remiza strażacka. Powstała ona z drewna pozyskanego od w/w gospodarzy przy wsparciu mieszkańców wsi. W remizie znajdował się sprzęt strażacki. Była ona także miejscem zebrań i wiejskich zabaw. Żyją one jeszcze w pamięci mieszkańców i wspominane są z sentymentem.

Pan Michał Wolski brał czynny udział w budowania Szkoły Podstawowej w Parchatce. We wspomnieniach najstarszej obecnie mieszkanki Parchatki, 92 letniej Pani Władysławy Wojdaszki, Michał Wolski, jej były sąsiad, „dziadek” (tak o Panu Michale mówi Pani Władysława) funkcjonuje jako uczciwy, prawy, ”ludzki człowiek”. Zawsze uśmiechnięty, chętny do pomocy. Pamięta, jak pięknie wysławiał się Pan Michał. „Mówił wierszem” – tak określa moja rozmówczyni oratorskie wypowiedzi ówczesnego sołtysa. Do historii przeszła mowa, jaką wygłosił podczas uroczystości otwarcia szkoły, którą mieszkańcy Parchatki wybudowali dla swoich dzieci. Za mowę, którą wygłosił, otrzymał owacje na stojąco. W pamięci mieszkańców żyją jeszcze mowy wygłaszane na weselach i pogrzebach.

Pięknie o swoim dziadku opowiadała mi wnuczka Pana Wolskiego, Pani Zofia Zając. Z wielką estymą wspomina dziadka. To był wielki społecznik, zaangażowany w sprawy ludzi potrzebujących pomocy i nie tylko tych. Nigdy nie odmawiał, służył swoją osobą zawsze, ktokolwiek potrzebował pomocy. W dzień i w nocy. Podczas scalania gruntów był mediatorem i rozjemcą. Nie odmawiał prośbom, aby zostać ojcem chrzestnym nowo narodzonych dzieci. Miał ich ponad dwudziestu. W Gromadzkiej Radzie Narodowej z siedzibą w Bochotnicy był radnym. Udzielał się także w Banku Spółdzielczym. Pomagał nawet wtedy, kiedy chorowały rolnikom zwierzęta. Miał także dużą wiedzę historyczną. W czasie wojny kilkakrotnie ocierał się o śmierć. Był wyjątkowo religijny. Swoje umiejętności oratorskie wykorzystywał także podczas Misji w kościele. O wielkim poważaniu i szacunku, jakim Go darzono, może świadczyć fakt, że w Wielki Czwartek, to właśnie Panu Michałowi, główny celebrans dokonywał symbolicznego mycia nóg. Pani Zofia, która swoje imię zawdzięcza dziadkowi, jako najstarsza wnuczka była kochana przez Niego i tak jak dziadek Ją, mocno Go kochała. Jest z Niego dumna.

W pamięci starszych mieszkańców Parchatki Pan Michał Wolski żyje, a ja pragnę przybliżyć postać tego wyjątkowego człowieka wszystkim tym, którym nie dane było Go widzieć i słuchać. Dla nas wszystkich obecnych mieszkańców Parchatki, za Jego obecność i misję, jaką spełniał wśród ludzi – WIELKIE POWAŻANIE I SZACUNEK!

Oprac. Anna Rybczyńska (artykuł ze strony ”Dzieje Parchatki”)

Helena Turketti – Szczygieł

Poczet zacnych ludzi Parchatki powiększam dzisiaj o postać, która w historii wsi zapisała się dobrocią i wielką empatią. Domu, w którym mieszkała pani Helena Turketti z rodziną już nie ma, ale pamięć o wszystkich jej mieszkańcach żyje. Do napisania wspomnień o tej niezwykłej kobiecie przyczyniły się rozmowy, które prowadziłam z mieszkańcami, szukając informacji o przeszłości wsi.

We wspomnieniach pana Kazimierza Białasa, który swoją młodość spędził w sąsiedztwie domu państwa Turkettich i rodziców pani Heleny państwa Tutkajów, sportowe zainteresowania synów i pokaźna biblioteka, która znajdowała się w ich domu, a z której często korzystał, to było to, co pozwalało poznać rodzinę bliżej i co miało wpływ na jego wybory i dalsze życie. Pan Kazimierz pamięta pomoc, jaką starała się świadczyć pani Helena. Bardzo dobrze wspomina całą rodzinę pan Tadeusz Grzegorczyk. Uważa, że była to w Parchatce, w owym czasie, najbardziej światła rodzina. Zainteresowania i pasieka, którą miał pan Tutkaj pokrywały się z zainteresowaniami jego ojca, więc kontakt z rodziną był częsty i do dzisiaj pamięta opowieści o tragicznych losach ojca pani Heleny. I nie tylko (więcej na ten temat we wspomnieniu pani Anny Turketti – Kluziak).

Pani Krystyna Wiejak była sąsiadką, która doświadczyła dobroci pani Heleny bezpośrednio. Określenie „cudowna kobitka” wypowiedziane z uśmiechem i nostalgią przywołały wspomnienia podarowania jej pralki do prania, która miała ulżyć w pielęgnacji chorego dziecka. Taka była reakcja pani Heleny na widok prania przy pomocy tary. Pomoc mieszkańcom wsi, niesiona z potrzeby i dobroci serca, przywołuje same dobre skojarzenia. Pani Helena pamiętana jest także jako doskonała „pani od zastrzyków”, która nie odmawiała i takiej usługi, kiedy trzeba było ratować zdrowie i życie.

Wspomnienia o pani Helenie Turketti przekazała mi także pani Ala Jakubic i Halina Nowakowska, i pokrywają się one z przytoczonymi wyżej. Dopełnieniem, a może nawet pełną informację o Helenie Turketti – Szczygieł otrzymałam od jej córki pani Anny Turketti – Kluziak, którą znają jej rówieśnicy z Parchatki, a także ci młodzi ludzie, których uczyła języka polskiego i rosyjskiego w „Chemiku”. Helena Turketti – Szczygieł 1922-1995 Wspomnienia o Mamie i rodzinie Moja Mama swoje dzieciństwo spędziła w Warszawie, gdzie pracowali jej rodzice. Była wątła o drobnej budowie, więc wakacje, a później lata szkolne upłynęły jej w Parchatce i Puławach pod opieką dziadków Szychowskich. Uczęszczała jako jedyna w okolicy do Liceum im. A.J. Czartoryskiego. Wówczas nie było świadomości społecznej ani zrozumienia dla potrzeby kształcenia. Trzeba było pokonać trudności komunikacyjne (zimą do szkoły wożono Mamę saniami), czasami brakowało pieniędzy na czesne, by opłacić szkołę. Wybuchła II wojna światowa, Mama ukończyła gimnazjum, krótko uczestniczyła w tajnym nauczaniu, co wiązało się z dużym ryzykiem i niebezpieczeństwem. Kiedy Mama miała osiemnaście lat, przyszła pacyfikacja wsi, jedni zostali rozstrzelani inni, w tym dziadek Jan Tutkaj został wywieziony przez Niemców na Majdanek. Przeżył istne piekło obozów koncentracyjnych – Oświęcimia i Dachau, skąd wrócił po pięciu latach wykończony fizycznie i niezdolny do dalszej pracy na roli. Swoje wspomnienia z tych strasznych lat spisał dla wnuków i do dziś są w rodzinie. Moja Mama wkrótce znalazła się na liście osób wysyłanych na roboty przymusowe do Niemiec, ale w tym czasie poznała mego ojca – Henryka Turkettiego i wyszła za mąż w 1941 r. Uchroniło to Mamę przed wywózką, gdyż ojciec pracował jako urzędnik państwowy. Ciężko było przetrwać okupację, pola nie miał kto obrobić, kontyngenty nałożone, a potem urodziłam się ja jako pierworodna. Mama z kilkumiesięcznym dzieckiem, z tatą i babcią zostali wyrzuceni ze swego domu przez Rosjan. Uciekli wąwozami do Niezabitowa, a mnie, która zachorowałam życie uratował rosyjski lekarz. Resztę tułaczki wojennej dzielna Mama spędziła w Lublinie. Po powrocie do Parchatki, zastali dom okradziony i zdewastowany – mieścił się tu rosyjski lazaret. Po zakończeniu wojny, moi rodzice muszą opuścić babcię, bo zaczęły się kłopoty ojca z powodu AK-owskiej przeszłości. Te lata spędziliśmy na Kaszubach, a potem w Trójmieście. Moja rodzina powiększyła się o troje rodzeństwa, czasy kartek, chorób i przesłuchań ojca – to wszystko przeżywała moja Mama. W tym czasie dziadkowie w Parchatce nie dawali sobie rady, gdyż jako „kułacy” mieli największe kontyngenty, a poza tym byli słabego zdrowia. Rodzice podjęli trudną decyzję o powrocie do domu – bez elektryczności, łazienki i ze szkołą oddaloną o 3 km, do której dzieci musiały chodzić pieszo. Rodzice długie lata walczyli o przystanek autobusowy i elektryczność, która pojawiła się dopiero w 1962 roku (maturę robiłam przy lampie naftowej). Musieli też podjąć pracę w Puławach, by ze swoich pensji pomóc opłacić dziadkom podatki. Wychowałam się w rodzinie wielopokoleniowej, miałam szczęście do wspaniałych dziadków. Babcia Tutkajowa zadziwiała życzliwością, dzielnością, kulturą i zrozumieniem ludzi. Schorowany dziadek był „złotą rączką”, kochał konie i pszczoły, dbał byśmy znali prawdziwą historię, czytał nam książki. Mama mimo wielu obowiązków organizowała dla kobiet pogadanki prowadzone przez ginekologa. Przez wiele lat z jej inicjatywy odbywały się kursy gotowania, pieczenia, przygotowania mięs i wyrobów masarskich. Pomogła niejednemu choremu dziecku robiąc zastrzyki (nauczyła się tego pracując w szpitalu). Zdobyła sobie przychylność i uznanie, była często zapraszana na uroczystości rodzinne sąsiadów – chrzty i wesela. W domu mieliśmy bogatą bibliotekę, co było głównie zasługą Mamy, chętnie wypożyczaliśmy nasze książki sąsiadom. Po latach dokonał się skok cywilizacyjny w „mojej małej ojczyźnie”, ale ja z wdzięcznością wspominam czasy mojej Mamy i Najbliższych.

Anna Turketti – Kluziak – córka (artykuł ze strony ”Dzieje Parchatki”)

Serwis porcelanowy Parchatka księżnej Izabeli Czartoryskiej

Artykuł ,,Serwis porcelanowy Parchatka księżnej Izabeli Czartoryskiej” był dla mnie próbą przybliżenia czytelnikom miesięcznika „Echo Końskowoli” (wydanie: marzec 2020 r. Nr. 3, 299, s. 5-7) historii jednego z najlepiej zachowanych stołowych serwisów magnackich w Polsce. Do dziś zachowało się z niego 109 elementów, z których większość jest przechowywana w Muzeum Narodowym w Krakowie. Dzięki staraniom Pani Dyrektor Muzeum Książąt Czartoryskich w Puławach od 2019 r. możemy podziwiać fragment tego pięknego serwisu liczący ok. 30 elementów na ekspozycji w puławskim muzeum. 

Historia i okoliczności powstania serwisu do dnia dzisiejszego nie zostały do końca wyjaśnione. Stanowił jeden z pierwszych tak dużych serwisów obiadowych, który wykonano w polskiej manufakturze porcelany w Korcu. Został z pewnością zamówiony przez księżną Izabelę Czartoryską do Parchatki- ulubionego miejsca wypoczynku Czartoryskich oddalonego nieco od Puław. W piękny sposób opisuje Parchatkę we wspomnieniach ,,Czasy i ludzie” Franciszek Ksawery Prek (wyd. z 1959 r., ZNiO Wrocław): W pobliżu Puław jest góra i lasek zwane Parchatka, w tym lasku księżna rozkazała wyciąć miejsce dość obszerne, dla zabaw towarzyskich przeznaczone, w którym wybudowany domek uprzejmy i w tym często dawała w porze przyzwoitej śniadania i sute podwieczorki, widok panujący nad Wisłą i Puławami wiele ściągał do siebie gości. 

Dziś serwis porcelanowy Parchatka przypomina zapomnianą historię wioski, która mimo swego atrakcyjnego położenia w centrum tzw. trójkąta turystycznego Puławy-Kazimierz Dolny – Nałęczów wciąż dla wielu pozostaje nieodkrytą. Serdecznie zachęcam do lektury artykułu i odwiedzenia Muzeum Książąt Czartoryskich w Puławach, w którym na jednej z wielu ciekawych ekspozycji możemy podziwiać serwis porcelanowy Parchatka. 

Adam Konas

Andrzej Pawłowski, syn Zygmunta Pawłowskiego. Historie

Szukając informacji na temat Parchatki, jej historii i ludzi w niej żyjących, dotarłam do Pana Andrzeja Pawłowskiego – dzisiaj 80-letniego, sympatycznego mieszkańca, który tutaj się urodził, założył rodzinę i pracuje.

Opowieść Pana Andrzeja zaczęła się od wspomnień z dzieciństwa, dorastania, potem trudnego, już dorosłego życia w społeczności Parchatki, aby przejść do historii życia rodziców, a szczególnie ojca – Zygmunta. Historia życia Zygmunta Pawłowskiego to fascynująca, smutna opowieść, na tyle ciekawa, że poświęcimy jej osobne miejsce. Z archiwum fotograficznego Pana Andrzeja wybrałam fotografie, które przedstawiają życie w dawnej wsi ludzi tu żyjących. Większość z nich już nie żyje. Budynki, które tworzą tło, przestały istnieć. To krótki zapis fotograficzny dziejów Parchatki. OCALIĆ OD ZAPOMNIENIA. Pan Zygmunt Pawłowski urodził się 25 lipca 1909 roku w Parchatce. Tutaj dorastał, żył i zmarł. Życie Pana Zygmunta można podzielić na kilka ważnych okresów. Najtragiczniejszy z nich dotyczy czasów II wojny światowej. W książce „Ucieczki ku wolności” zamieszczona jest obszerna Jego wypowiedź o tym co przeżył, czego doświadczył i ile razy zaglądał śmierci w oczy. Warto przeczytać. Jest w niej mowa o Parchatce i wydarzeniach z nią związanych. Czytając je, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że Pan Zygmunt, mimo tragicznych przeżyć, miał szczęście, że opatrzność, która nad Nim czuwała, pozwoliła wrócić do żony, do dzieci – do domu. Szczęśliwy powrót, ale gorzki poprzez doświadczenia „bliskich spotkań” z aparatem socjalistycznego państwa stalinowskiego okresu. Syn Pana Zygmunta, Andrzej Pawłowski, pielęgnuje pamięć o ojcu, przechowuje pamiątki i próbuje ocalić od zapomnienia postać ojca – więźnia obozów zagłady. Panie Andrzeju, pomożemy Panu tę pamięć zachować. Oto relacja fotograficzna życia Pana Zygmunta Pawłowskiego zamknięta w literaturze i dokumentach. Zachęcamy do lektury.

Ps. Wszystkie fotografie pochodzą z albumu fotograficznego Pana Andrzeja Pawłowskiego, syna Pana Zygmunta Pawłowskiego

Oprac. Anna Rybczyńska (artykuł ze strony ”Dzieje Parchatki”).

Szkoła jak serce…

Ktoś niedawno powiedział o szkole w Parchatce, że to takie „serce naszej wsi”. Trudno się z tym nie zgodzić. Przecież to tutaj zapadają ważne decyzje związane z jej funkcjonowaniem w strukturach gminy. W niej bije „serce wsi” i chociaż szkoła w rozumieniu procesu nauczania dawno już przestała istnieć, to przecież pozostał budynek, w którym mieszkańcy pracują, uczą i udoskonalają swoje umiejętności, bawią się i wypoczywają. Ta szkoła od początku swojego istnienia, do chwili obecnej łączyła ludzi i wyzwalała pozytywne emocje. To tutaj rozpoczynały edukację dzieci w klasach I – IV, to stąd wędrowały do miasta po dalszą naukę. Mając świadomość przemijania czasu i pamięci, która jest zawodna, przytaczamy dla jej starszych i tych całkiem młodych mieszkańców, historię jej budowy, spisaną przez Panią Marię Antas, urodzoną w Parchatce i związaną z nią całym swoim życiem.

Pani Maria rozpoczyna swoje wspomnienia od czasów powojennych, kiedy to sołtysem wsi był Michał Wolski. To za Jego kadencji powstała OSP, która wraz z mieszkańcami wybudowała remizę strażacką z desek i bali pokrytych papą. Jedno jej pomieszczenie przeznaczone było na sprzęt strażacki, a drugie służyło mieszkańcom. Tutaj odbywały się zebrania wiejskie, a także zabawy i kino objazdowe. Funkcjonowała do momentu całkowitego spalenia, kiedy zapaliły się gazety przyklejone do wewnętrznych ścian, osłaniające przed wiatrem i zimnem. Szkoła w owym czasie funkcjonowała, ale lekcje odbywały się w kilku chałupach wiejskich, za które trzeba było zapłacić. Pani Maria swoją edukację rozpoczęła w 1946 roku. Jej wychowawczynią była przez cztery lata Pani Celina Potuszyńska, przywożona wozem konnym z Puław przez rodziców, zimą zaś saniami, często przez swoich uczniów. Izba lekcyjna ogrzewana była, jeśli uczniowie przynieśli z domu opał, a tzw. koza rozgrzewała zmarznięte dłonie. Zajęcia lekcyjne na poziomie wszystkich czterech klas, gromadziły uczniów w różnym wieku. Klasę V kontynuowała już we Włostowicach, a przedmiotów uczyli już specjaliści. Religii uczył ks. Proboszcz Bronisław Kijańczuk. W tym czasie w Parchatce zmienia się sołtys i komendant straży. Pod nadzorem nauczycielki Pani Celiny Potuszyńskiej zawiązuje się Społeczny Komitet Budowy Szkoły. W jego skład wchodzą: Józef Matraszek, Ksawery Kłopotowski, Stanisław Wnuk, Jan Suszek i Zofia Capała. Plac na budowę szkoły był z roku 1938, kiedy to w Parchatce miało miejsce scalenie gruntów. Każdy gospodarz oddał 2 ary z 1 hektara na wspólnotę wiejską. Na tych placach rolnych mieszkańcy wsi zaczęli uprawiać len i konopie. Po ich ścięciu, rośliny moczono w stawie Doły, a po ich wysuszeniu zawożono do Państwa Sijków na Rudach, którzy posiadali maszynę do międlenia roślin. Włókno sprzedawano w Końskowoli, w której były w owym czasie zakłady produkujące sznurek. Za uzyskane w ten sposób pieniądze, a także za sprzedaż drewna (sosna i sokory), kupowano materiały budowlane i gromadzono na placu budowy szkoły. Prace rozpoczęto od wywiercenia studni, a zrobili to czynem społecznym Józef Capała i Jan Kubala. Kłopoty zaczęły się wtedy, kiedy architekt nie zezwolił na budowę i trzeba było zmieniać plany i dostosowywać je do krajobrazu Parchatki. Nie zniechęciło to mieszkańców, nadal mozolnie pracowali. Tak więc szkoła powstała z własnych środków i zbudowana własnoręcznie przez jej mieszkańców. Służyła długo, aż do reformy edukacyjnej lat 90-tych, a funkcjonowała jako filia Szkoły Podstawowej w Bochotnicy. Dwa lata temu mieszkańcy Parchatki znowu czynem społecznym za środki pochodzące ze zbiórki, wybudowali portyk przed wejściem do szkoły. Na koniec Pani Maria wspomina jeszcze o swojej nauczycielce, która spoczęła na Powązkach w Warszawie.

Oprac. Anna Rybczyńska (artykuł ze strony ”Dzieje Parchatki”)

Witraż z Parchatki w projekcie badawczym Corpus Vitrearum Polska

Z wielką radością przekazuję informację o włączeniu przez prof. dr hab. Wojciecha Bałusa, Przewodniczącego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, witraża z kaplicy (pustelni) księżnej Izabeli Czartoryskiej w Parchatce do projektu badawczego Corpus Vitrearum Polska. 

Początek tej historii miał miejsce w grudniu 2023 r., kiedy to poszukujac kolejnych źródeł dotyczących historii ogrodu krajobrazowego w Parchatce, natknąłem się na stronę internetową prowadzoną przez Panią Monikę Chwałek. Jest ona poświęcona postaci hrabiny Walerii Tarnowskiej. 

Pani Monika, wielka pasjonatka tej interesującej kobiety, zajmuje się od kilku lat tłumaczeniem jej ,,Dzienników’’. Przeglądając poszczególne przetłumaczone fragmenty natrafiłem na ten z lipca 1807 r.  Zawiera on m.in. opis kaplicy z ogrodu krajobrazowego księżnej Izabeli Czartoryskiej w Parchatce:

,,(…) Przybyliśmy do Parchatki w obfitym deszczu, a gdy ustał, nie bez trudu, lecz z wielką przyjemnością wspięliśmy się na górę wznoszącą się nad wioską. Tamtędy księżna przechadzała się do najpiękniejszego miejsca widokowego. Najpiękniejszego, jakiem dotąd w Polsce widziała. I za piękne uchodziłoby wszędzie indziej, nawet w czarującej Italii.

Pierwszym miejscem odpoczynku jest śliczny Szałas, przy którym jakby na kamieniu ołtarzowym wyryta jest inskrypcja: „Czuła wdzięczność – hoyney naturze”. Tu rzeczywiście rozrzutna natura sprawia wrażenie, jakoby wręcz sypała swymi skarbami. Wzrok szybuje poprzez pejzaż, rozległy, żyzny, różnorodny. W całej jego rozległości płynie nasza królewska Wisła. Z jednej strony opływa Puławy i niższe tereny, z drugiej, dzieląc się na pół, tworzy uroczą wysepkę, i ukazuje na jednym z brzegów Janowiec wraz z rozległym zamkiem, wieńczącym horyzont. Dalej miasteczko i ruiny Zamku Kazimierza, zacnego króla, o którym droga pamięć daje tym miejscom prawo do bycia drogimi dla każdego polskiego serca. 

Wchodzimy wyżej, by dojść do samotni. Przy niej rustykalna kaplica. Wielce w całości interesująca. Na ołtarzu, ozdobionym jedynie prostym krzyżem, widnieją wzruszające słowa: „Dla Marii. Najczulsze matczyne życzenia”. Och, oby Niebiosa cię wysłuchały.  Naprzeciw ołtarza malowane przezroczyście okno. Widać na nim czarującą figurę nadziei. Ramiona wyciągnięte ku Niebiosom, prosi chwalebnych oznak naszej wiary […]. Słońce opadające na to okno i na obraz dało cały efekt’’.

Być może witraż z Parchatki był zbliżony do Alegorii Nadziei Wojniakowskiego ( taka jest wstępna opinia prof. Bałusa).

Kwestia opisu witraża oraz fragmentów szkła odnalezionych na miejscu po kaplicy w Parchatce nie dawała mi spokoju. Postanowiłem więc zwrócić się z prośbą o opinię w tej sprawie do prof. Bałusa, który jest uznanym ekspertem w dziedzinie witraży. 

Moje zgłoszenie zainteresowało Pana profesora oraz Członków Zespołu i skłoniło do włączenia do projektu badawczego (który ma być prowadzony we współpracy z Biblioteką i Muzeum Książąt Czartoryskich). Dodatkowo badacze w kwietniu planują przyjazd do Puław i Parchatki. 

Mam nadzieję, że wizyta zespołu prof. Bałusa przyczyni się do większego zainteresowania dawnym ogrodem krajobrazowym w Parchatce, a może stanie się przyczynkiem do większego projektu badawczego. 

Adam Konas

Ogród krajobrazowy Czartoryskich i… potencjał turystyczny Parchatki!

29 maja 2021 r. mieszkańcom Parchatki udało się zmaterializować projekt ustawienia tablic upamiętniających obecność książąt Czartoryskich w Parchatce. Pomysł powstał kilka lat temu, a jego realizacja była poprzedzona drobiazgowym i długotrwałym procesem poszukiwania w archiwach, bibliotekach, muzeach źródeł pisanych oraz ikonografii dokumentującej historię ogrodu krajobrazowego w Parchatce. Do chwili obecnej nie zachowały się budowle z założenia ogrodowego. Na szczęście okazało się, że w zbiorach Muzeów Narodowych w Krakowie i Warszawie zachowało się kilka ciekawych rycin i akwarel z widokami pokazującymi scenerię Parchatki.

Moją szczególną uwagę zwróciły kompozycje Jana Piotra Norblina oraz Julesa Michela Chandeliera, na których artyści uwiecznili m.in budowle, którymi księżna Izabela Czartoryska upiększyła ogród krajobrazowy. Zachowało się również wiele wspomnień oraz pamiętników dworzan i gości książąt Czartoryskich, którzy wraz z księżną Izabelą bywali w Parchatce. Udało mi się także odnaleźć artykuły prasowe z I połowy XIX wieku, w których opisywano tajemniczy i piękny ogród w Parchatce, określanej wówczas jako cichą siostrę głośnych Puław.

Po analizie zebranych materiałów ustaliliśmy, gdzie pojawią się tablice upamiętniające poszczególne obiekty założenia ogrodowego. Powstały 4 tablice, na których opisano poszczególne budowle ogrodowe, tj. domek z tarasem zwany wystawą, most przerzucony nad wąwozem, ruiny kaplicy oraz góra trzech krzyży. Tekst został wzbogacony reprodukcjami widoków Parchatki autorstwa Julesa Michela Chandeliera, które udostępniło Muzeum Narodowe w Warszawie. Przy tworzeniu opisu poszczególnych budowli bardzo pomocny okazał się artykuł ,,Parchatka -ułamek z ogrodnictwa polskiego”, opublikowany w Przyjacielu Ludu (nr. 47, wydanie z 26 maja 1838 r.) przedstawiający Parchatkę ,,jaką jeszcze była w 1829 r.”, a więc na krótko przed opuszczeniem Puław przez książąt Czartoryskich.

Tablica 1 – „Domek z tarasem zwany wystawą” zawiera reprodukcję widoków domku autorstwa J.P. Norblina i J.M. Chandeliera oraz opis budowli zaczerpnięty z artykułu ,,Parchatka ułamek z ogrodnictwa polskiego” (pisownia oryginału): Uszedłszy dwieście może kroków w górę przybywa się do kształtnego i ogajonego domku, gdzie wszystko się mieściło, co tylko do przyjęcia gości potrzebnem być może. Znajdowała się tam i oddzielna biblioteka Parchatki, z wyborowych dzieł pięknej literatury złożna. Z szerokiej wystawy domku nad zarosłą przepaścią wzniesionej, okazują się Puławy, Wisła, rozległe łąki, gaje i wioski. 

Tablica 2 – „Most przerzucony nad wąwozem” zawiera reprodukcję widoku mostu oraz krajobrazu doliny Wisły w kierunku Kazimierza Dolnego autorstwa J.M. Chandeliera, który został uzupełniony fragmentem artykułu ,,Parchatka ułamek z ogrodnictwa polskiego”: Nieznacznie lecz coraz wyżej dążąc w górę, podróżny nadchodzi do ogromnego jaru, przez który długi most rzucony, w najromantyczniejszy urok miejsce to przestraja. Z mostu, ten sam prawie, co i z domku, odkrywa się widok, lecz chociaż widziane już powtarza piękności, przecież zdaję się nowym, w innem je bowiem świetle wystawia, w szerszym obrazie, więcej już nawet w obraz ten zbiera przedmiotów.

Tablica 3 – „Ruiny kaplicy” zawiera reprodukcje widoków kaplicy autorstwa J.M. Chandeliera i Johana Friedricha Franza Brudera oraz zdjęcie piaskowca z napisem ,,Mężnym Polakom” odnalezionego w Parchatce w 1973 r. przez Mariana i Stanisława Majewskich, który był umieszczony z boku mostu w białej grocie ,,uwieczniającej wspomnienia z którymi się kryć musiano” w jednym z wąwozów z polecenia księżnej Izabeli Czartoryskiej. Grota i most nie zachowały się do naszych czasów a sam piaskowiec obecnie znajduje w Puławach przy głównym wejściu do Muzeum Książąt Czartoryskich.

Tablica 4- „Trzy krzyże” zawiera reprodukcję widoku z Parchatki na Wisłę i okolice w kierunku Puław autorstwa J.M.Chandeliera, który został uzupełniony fragmentem artykułu ,,Parchatka ułamek z ogrodnictwa polskiego”: Nie wystarczyłby tam człowiek, ani okiem tylu widokom, ani dusza tylu uczuciom zachwycenia, gdyby zatopionego w pięknościach natury nie zwróciły nagle do smutnych dumań trzy krzyże, na samym szczycie góry wzniesione. Wystawiono je tam na pamiątkę Zofii z Matuszewiczów Kickiej, która w wiośnie życia, całym uroku piękności, całej swobodzie najczystszego szczęścia, z całem swojem potomstwem w kilka miesięcy zgasła.  

Realizacja projektu umieszczenia tablic upamiętniających obecność książąt Czartoryskich w Parchatce była możliwa tylko dzięki zaangażowaniu mieszkańców Parchatki i instytucji związanych z projektem. Mamy nadzieję, że pojawienie się tablic na trasie szlaku turystycznego przyczyni się do aktywizacji turystycznej Parchatki. W związku z dokonaną na jesieni 2004 r. wycinką topól ze słynnej alei topolowej umieszczenie przez mieszkańców w maju 2021 r. tablic na trasie szlaku turystycznego (przechodzącego przez Parchatkę żółtego szlaku turystycznego) może stanowić swoistą kompensację dla powiązań puławskiego parku z dawnym ogrodem krajobrazowym w Parchatce. 

Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż z inicjatywy działaczy Puławskiego Oddziału PTTK końcowy odcinek szlaku wiodącego z Puław przez Włostowice do Parchatki został przeniesiony i poprowadzony przez Górę Trzech Krzyży. Dzięki temu kilkukilometrowy szlak połączył: puławski zespół pałacowo- parkowy, teren dawnego parku i wzgórze z trzema krzyżami w Parchatce, zaś pojawienie się w 2021 r. tablic w miejscach związanych z ogrodem krajobrazowym jest przypomnieniem historii zapomnianego świata, który przed ponad 200 laty stworzyła w Parchatce księżna Izabela Czartoryska i jednocześnie symbolicznym spełnieniem testamentu księżnej zawartego w słowach: ,,Przeszłość- Przyszłości”. 

 Adam Konas 

Walory turystyczne współczesnej Parchatki 

Dzisiejsza Parchatka znacznie różni się od tej dawnej – Czartoryskiej. Jej położenie, na najdalej na wschód wysuniętym zakolu Wisły, w otoczeniu setek kilometrów gęstej sieci wąwozów, w Kazimierskim Parku Krajobrazowym, na szlaku prowadzącym do urokliwego Kazimierza Dolnego, to niewątpliwie najważniejsze jej atuty. Na terenie sołectwa Parchatka na 1 km kw. przypada 10 – 17 km wąwozów. Zbocza wąwozów porośnięte są wielogatunkową roślinnością, a mikroklimat tu panujący sprzyja rozwojowi unikalnych roślin. W 2019 r. za sprawą ówczesnego dyrektora KOKPiT Mariusza Płoszaj – Mazurka powstała mapa kazimierskich wąwozów z ich krótkim opisem, a wśród nich jest 12 parchackich. Kazimierski Park Krajobrazowy utworzono dla ochrony lessowego krajobrazu części Płaskowyżu Nałęczowskiego, doliny Wisły oraz zachowania stanowisk roślinności stepowej i miejsc lęgowych ptaków. Przez Parchatkę przebiegają dwa szlaki turystyczne: – niebieski „Nadwiślański” z Annopola przez Kazimierz, Puławy do Dęblina o łącznej długości 108,6 km – żółty z Puław do Parchatki przez Górę Trzech Krzyży. Obydwa krzyżują się i przebiegają częściowo przez wąwóz przy którym jest wyciąg, a także szlak rowerowy. W 2006 roku odnowiony został stok narciarski. Współczesna Parchatka liczy niespełna 500 mieszkańców, posiada własne logo i sprzyja turystyce. Dzisiaj, za sprawą działalności Sołtysa, Rady Sołeckiej, Koła Gospodyń Wiejskich oraz Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Parchatki, wieś się rozwija. W ramach działalności tych podmiotów w Parchatce miało miejsce: – Odrestaurowanie pomnika upamiętniającego „Krwawą Środę 1942 r.” – Odtworzenie dawnych nazw własnych miejsc i umieszczenie ich na przystankach autobusowych. – Postawienie tablicy w centrum wsi z jej historią, a na szlaku turystycznym, biegnącym przez Parchatkę tablic upamiętniających obecność książąt Czartoryskich. Ustanowienie 400 letniego dębu pomnikiem przyrody Odnowienie i zawieszenie na przystankach autobusowych tablic z fotografiami okolicy i hasłami proekologicznymi. Postawienie na szlaku turystycznym, na wale przeciwpowodziowym, oraz przy drodze przed posesjami ławeczek dla turystów, a także podtrzymujących tradycję spotkań i rozmów sąsiedzkich W centrum wsi ustawiono atrakcyjny stragan do handlu płodami rolnymi. Czy Parchatka dla turystów zrobiła dostatecznie dużo?, czy może jeszcze więcej ? Na to pytanie mogą odpowiedzieć przebywający tu turyści. Z pewnością jest jeszcze wiele do zrobienie. Na pewno jest to ochrona i zaprzestanie rozjeżdżania i dewastacji wąwozów przez samochody terenowe, quady i motocykle, przybywających w parchackie wąwozy amatorów tych sportów. W planach gospodarzy sołectwa jest postawienie wiaty turystycznej z platformą widokową. W roku 1882 turyści przejeżdżający przez Parchatkę „z całym swym ruchem wydali okrzyk, któryby nie oparł się aż w niebie, roztaczającym nad tem wszystkiem bezchmurny lazur, jakby umyślnie dla nas, ażebyśmy nie stracili żadnego szczegółu, żadnego efektu z tego cudownego krajobrazu. To wieś Parchatka. Kto ją raz widział, już jej z pewnością nigdy nie zapomni”. Czy doczekamy takich zachwytów współcześnie? Czy potencjał turystyczny Parchatki będzie w pełni wykorzystany ? Oby nie były to tylko pytania retoryczne.

Tekst: Anna Rybczyńska, ”Dzieje Parchatki”

Folklor w Parchatce

Folklor tworzy cała kultura ludowa. W Parchatce, jak na starą wieś przystało, folklor ma się dobrze. Doroczna obrzędowość ludowa, ściśle związana z kalendarzem rolniczym, oraz świętami wyznaczającymi zmiany pór roku, determinuje działania folklorystyczne. Należą do nich: święcenie pól w święto Matki Boskiej Zielnej, strojenie kapliczek przydrożnych i majówki, wielkanocne święcenie pokarmów, dożynki parafialne, wspólne kolędowanie oraz biesiadowanie połączone ze śpiewem. Działania, które podejmują starsi mieszkańcy Parchatki, jeszcze do niedawna były nieodłącznym elementem krajobrazu wsi, jednak zmiany tutaj zachodzące, industrializacja, migracja, zmniejszająca się liczba osób starszych, powodują, że zawęża się zakres niektórych tradycji. Założone w roku 2018

KGW Polanki jest wspaniałym przekaźnikiem, kultywuje tradycję i podejmuje działania, aby ocalić je od zapomnienia. Założony przy tym kole Zespół śpiewaczy i pozyskana od NCK dotacja na zakup stroju Powiśla puławskiego, pozwala występować, promować wieś, gminę Kazimierz Dolny i powiat puławski, a przede wszystkim integrować społeczność, śpiewać ludowe pieśni i piosenki, uczestniczyć w lokalnych imprezach folklorystycznych, a także programach o charakterze regionalnym i ogólnopolskim skierowanych do kół gospodyń wiejskich.

Wpis pochodzi ze strony ”Dzieje Parchatki. Tekst i zdjęcia z archiwum Anny Rybczyńskiej

Ogród krajobrazowy w Parchatce odkrywany na nowo!

Odkąd pamiętam interesuję się historią Parchatki i ogrodu krajobrazowego założonego w Parchatce na przełomie XVIII i XIX wieku przez księżną Izabelę Czartoryską. W początkowym etapie moich poszukiwań dotyczących historii ogrodu krajobrazowego skoncentrowałem się na odnalezieniu ikonografii przedstawiającej Parchatkę na przełomie XVIII i XIX wieku. W 2015 r. skierowałem pierwsze prośby o przeprowadzenie kwerend w tym zakresie do Muzeum Narodowego w Krakowie oraz Muzeum Narodowego w Warszawie. Ku mojemu zaskoczeniu otrzymałem obszerne odpowiedzi, z których wynikało, że w zbiorach Muzeów Narodowych zachowało się kilka ciekawych rycin i akwarel z widokami pokazującymi scenerię Parchatki. Moją szczególną uwagę zwróciły kompozycje Jana Piotra Norblina, na których artysta uwiecznił m.in. budowle, którymi księżna Izabela Czartoryska upiększyła ogród krajobrazowy, zaprojektowane najprawdopodobniej przez Chrystiana Piotra Aignera.

W malowniczą scenerię wioski położonej wśród wzgórz poprzecinanych wąwozami wkomponowany został kamienno-drewniany domek z tarasem zwany „wystawą”. Z tarasu domku dworzanie i goście księżnej Izabeli podziwiali krajobrazy doliny Wisły, Kazimierza i Janowca. W domku znajdowała się również oddzielna biblioteczka Parchatki oraz rozmaite sprzęty do wygody służące, spożywano tu śniadania i podwieczorki. Następnie towarzystwo udawało się na spacer, którego trasa biegła brzegiem stromego wzniesienia do miejsca, w którym wzgórze przecinał głęboki jar, przez który z kolei przechodziło się drewnianym mostkiem. Z mostu roztaczał się piękny widok na dolinę Wisły w kierunku Kazimierza. Następnie krętą ścieżką dochodziło się do rozwalin kaplicy z sygnaturką, skąd ponownie można było podziwiać panoramę Wisły i okoliczne krajobrazy w nieco szerszej perspektywie niż ta widziana z mostu. 

Do chwili obecnej nie zachowały się budowle z założenia ogrodowego, które zostały uwiecznione przez J.P. Norblina. Okazało się, że jednak nie wszystko uległo kompletnemu zniszczeniu. Podczas jednego z wiosennych spacerów w 2017 r. w wąwozie, nad którym wznosiły się ruiny kaplicy udało mi się odnaleźć wypłukane przez wodę ze ściany wąwozu fragmenty dachówek, kafli piecowych, naczyń siwionych, cegieł pokrytych białą zaprawą wapienną. Od razu uznałem, że mogą to być pozostałości po kaplicy lub tzw. „domku pustelnika” z ogrodu krajobrazowego księżnej Izabeli. Potwierdzeniem moich przypuszczeń była opinia specjalistów z Muzeum Narodowego w Warszawie i Muzeum Narodowego w Krakowie, którzy zadatowali fragmenty kafli piecowych na przełom XVIII i XIX wieku. 

Moimi odkryciami oraz zebranym materiałem ikonograficznym postanowiłem zainteresować instytucję, z pomocą której stanie się możliwe przywrócenie pamięci o historii ogrodu krajobrazowego w Parchatce. Na moją prośbę o spotkanie odpowiedziała Pani Honorata Mielniczenko, Dyrektor Muzeum Książąt Czartoryskich w Puławach. To właśnie podczas spotkania dnia 31 sierpnia 2017 r. z Dyrekcją i pracownikami muzeum, w trakcie którego miałem możliwość zaprezentowania moich zbiorów, narodził się pomysł zorganizowania wiosną  2018 r. wystawy poświęconej historii ogrodu krajobrazowego w Parchatce. 

Uroczyste otwarcie wystawy „Głośnych Puław siostra cicha…”. Tajemnice ogrodu w Parchatce miało miejsce w Świątyni Sybilli 19 maja 2018 r. i było jednym z wydarzeń Nocy Muzeów przygotowanym przez Muzeum Książąt Czartoryskich w Puławach.

Prezentowany na wystawie zbiór widoków ukazujących scenerię Parchatki był efektem współpracy puławskiego muzeum z Muzeami Narodowymi w Warszawie i Krakowie, które udostępniły na potrzeby wystawy reprodukcje zachowanych w swoich zbiorach prac m.in. Jana Piotra Norblina, Julesa Michela Chandeliera oraz urodzonego w Puławach Jana Feliksa Piwarskiego. 

Dzięki prezentowanym na wystawie pracom artystów związanych z puławskim dworem licznie odwiedzający wystawę mieszkańcy Puław i okolicznych miejscowości mogli lepiej wyobrazić sobie przestrzeń puławskiego ogrodu księżnej Izabeli Czartoryskiej, którego filię stanowił ogród krajobrazowy w Parchatce.  

Pragnę w tym miejscu ponownie wyrazić moje uznanie dla Dyrekcji oraz pracowników Muzeum Książąt Czartoryskich w Puławach, dzięki którym możliwa była organizacja wystawy w tak pięknym i zacnym miejscu jakim jest Świątynia Sybilli. 

Szczególne podziękowanie kieruję dla Pani Grażyny Bartnik-Szymańskiej -kuratora wystawy, za wkład pracy włożony w powstanie ekspozycji.

Adam Konas, Parchatka

Stowarzyszenia „Wizna 1939”, telewizyjne „Było … nie minęło” i odkrycia w Parchatce

20 lutego 2022 r. do Parchatki przybyli zaproszeni przez redaktora Adama Sikorskiego prowadzącego program Było nie minęło członkowie Stowarzyszenia „Wizna 1939” z zamiarem odnalezienia zaginionego obelisku, który z polecenia księżnej Izabeli Czartoryskiej został kiedyś umieszczony w jednym z wąwozów. Pogoda nie sprzyjała prowadzeniu poszukiwań, padający deszcz sprawił, że lessowe wąwozy zamieniły się błotniste ścieżki przecinające parchackie wzgórza. Wspólnie z Adamem Sikorskiem uznaliśmy, że nie poddamy się tak łatwo. Specjaliści ze Stowarzyszenia „Wizna 1939” przygotowali georadar, za pomocą którego zamierzano prowadzić poszukiwania. Ja zaś z redaktorem Sikorskim analizowałem materiały dotyczące ogrodu krajobrazowego w Parchatce, które udało mi się zgromadzić wcześniej. Po uzgodnieniu wszystkich spraw organizacyjnych ruszyliśmy w kierunku wąwozu, w którym znajdował się zaginiony obelisk. Dzięki współpracy całego zespołu udało nam się pokonać kolejne wzniesienia i bezpiecznie dostarczyć georadar do wyznaczonego przeze mnie miejsca. 

W 1973 r. w miejscu, które zamierzaliśmy zbadać za pomocą georadaru, dwóch chłopców dokonało przypadkowo niezwykłego odkrycia, wykopali duży blok piaskowca z wyrytym napisem: „Mężnym Polakom”, który następnie -z pomocą mieszkańców Parchatki i pracowników Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa- został przetransportowany do Puław i umieszczony na dziedzińcu pałacu książąt Czartoryskich w pobliżu głównego wejścia do obecnej siedziby Muzeum Książąt Czartoryskich. 

Tymi chłopcami, którzy odnaleźli kamień z wyrytym napisem byli moi wujowie, Marian i Stanisław Majewscy. Pamiętam, z jakim zaciekawieniem jako dziecko słuchałem opowieści o wydobyciu kamienia, o księżnej, która wystawiła w Parchatce kaplicę i domek, w którym podejmowała znamienitych gości w tym cara Aleksandra I. Tak narodziła się moja pasja do historii. Postanowiłem sobie, że będę zbierał materiały dotyczące obecności książąt Czartoryskich w Puławach, a zwłaszcza te dotyczące historii ogrodu w Parchatce. Od regionalisty, Pana Mikołaja Spóza, dowiedziałem się, że kamień, który moi wujowie odkryli w Parchatce, jest tylko częścią obelisku, bowiem cały napis miał brzmieć: Mężnym Polakom, co zginęli za Ojczyznę.

Okazało się, że Pan Mikołaj miał rację. W wydaniu „Teki Puławskiej” z 2004 r. ukazał się artykuł Pana Ludwika Gawrońskiego ,,Pana Antoniego opis Puław i okolic z 1829 r.”,  w którym autor artykułu przedstawił ciekawsze fragmenty panegirycznego dziełka-pamiętnika znanego pod pełnym tytułem jako Opis Puław z przyległymi okolicami, Jaśnie oświeconej Xiężnie Elżbiecie Czartoryskiej. W dowód niewygasłej wdzięczności, owoc niedościgły swej pracy poświęca wierny sługa Antoni Amborski. Włostowice 1829 r. Autor pamiętnika, Antoni Amborski, ukończył Instytut Nauczycieli Elementarnych i Organistów w Puławach, a dzięki poparciu księcia Adama Jerzego Czartoryskiego został kierownikiem i nauczycielem szkoły w pobliskich Włostowicach. Moją uwagę zwrócił następujący fragment pamiętnika zawierający opis Parchatki: ,,Tu jest także domek bardzo piękny, który mieści w sobie wiele książek szczególnie tych autorów, którzy opiewali ogrody, łąki, pola, lasy i piękne okolice. Wokół domku, boki gór usłane są zielonym mchem naśladującym naturę, która się wdzięcznie uśmiecha do tych pamiątek, co w ukryciu góry wystawiła czci godna Polka: Mężnym Polakom, co zginęli za Ojczyznę”.

Po lekturze artykułu Pana Ludwika Gawrońskiego i poznaniu zamieszczonych w nim fragmentów pamiętnika Antoniego Amborskiego miałem pewność, że w wąwozie powinien znajdować się brakujący blok kamienia z napisem …. co zginęli za Ojczyznę. Jednocześnie starałem się sobie wyobrazić, jak wyglądał ten obelisk ufundowany przez księżną Izabelę Czartoryską. W trakcie dalszych poszukiwań udało mi się ustalić, że obelisk znajdował się w tzw. „białej grocie”. Tak opisał to autor artykułu ,,Parchatka ułamek z ogrodnictwa polskiego” opublikowanego w „Przyjacielu Ludu” z 1838 r. (nr. 47 z 26 maja): ,,… nieznacznie, lecz coraz wyżej dążąc w górę, podróżny nadchodzi do ogromnego jaru, przez który długi most rzucony, w najromantyczniejszy urok miejsce to przystraja. Z boku mostu, w głębi jam przegląda w zarośli biała grota uwieczniająca wspomnienia, z któremi się kryć musiano”.

Prawdziwy przełom w moich poszukiwaniach nastąpił podczas żmudnego przeglądania zbiorów Cyfrowej Biblioteki Narodowej POLONA, kiedy to, po wpisaniu w wyszukiwarkę hasła: „Puławy groty”, moim oczom ukazał się rysunek sepią autorstwa Joanna Friedricha Franza Brudera ,,Grota w parku w Puławach” z 1819 r., pochodzący z tzw. Albumu Zamoyskich z widokiem na grotę, nad którą umieszczony został kamienny blok z napisem: „Mężnym Polakom co zginęli za Ojczyznę”!. 

Zacząłem się zastanawiać, czy to możliwe, że obelisk z takim samym napisem znajdował się zarówno w Puławach, jak i Parchatce, może pierwotnie umieszczono go w jednej z grot znajdujących się u podnóża pałacu, a następnie, w związku ze zmieniającą się sytuacją polityczną i rozbiorami, zapadła decyzja o ukryciu go w jednym z parchackich wąwozów. Tego, niestety, chyba nie uda się nam już wyjaśnić… 

Moją uwagę nieustannie zaprzątała kwestia odnalezienia brakującej części obelisku z napisem …co zginęli za Ojczyznę. Z prośbą o pomoc w prowadzeniu poszukiwań we wrześniu 2021 r. zwróciłem się do Adam Sikorskiego, historyka i dziennikarza, który od 2009 r. prowadzi emitowany w TVP program o tematyce historycznej ,, Było … nie minęło”. Historia, którą opisałem zainteresowała prowadzącego program do tego stopnia, że już w październiku 2021 r. spotkaliśmy się w Puławach na terenie osady pałacowo-parkowej, aby nagrać materiał będący zapowiedzią przyszłych poszukiwań w Parchatce i uzgodnić plan badań przy użyciu georadaru, mając głęboką nadzieję, że uda nam się osiągnąć zamierzony cel.

Niestety, mimo użycia specjalistycznego sprzętu, jakim jest georadar i intensywnej pracy całej ekipy programu, „Było … nie minęło” nie udało nam się odnaleźć w ziemi obiektu, który jednoznacznie można było zakwalifikować jako brakujący fragment obelisku. 

Mimo to zachęcam Państwa do obejrzenia odcinka programu Było nie minęło: Księżnej Izabeli świat zaginiony i odkrycia historii tego niezwykłego zakątka Lubelszczyzny. 

  Pragnę w tym miejscu po raz kolejny podziękować Adamowi Sikorskiemu, ekipie programu „Było … nie minęło” oraz członkom Stowarzyszenia „Wizna 1939” za zainteresowanie moim zgłoszeniem i pomoc w poszukiwaniach. 

Adam Konas

-link do odcinka programy „Było nie minęło”, będącego zapowiedzią poszukiwań w Parchatce, nagrywany w Puławach w październiku 2021 r. ( pocz. fragmentu o Parchatce od ok. 9 minuty).

Było… nie minęło: Odzyskany pomnik – programy, Oglądaj na VOD TVP

-link do odcinka programu „Było nie minęło” pt. „Księżnej Izabeli świat zaginiony”, nagrywany w Parchatce 20 lutego 2022 r. 

Było… nie minęło: Księżnej Izabeli świat zaginiony – programy, Oglądaj na VOD TVP

– tekstowi towarzyszą również zdjęcia piaskowca z napisem „Mężnym Polakom” wydobytego w Parchatce w 1973 r., a znajdującego się obecnie przy głównym wejściu do Muzeum Książąt Czartoryskich w Puławach. Fotografie wykonała Pani Ania Rybczyńska, która prowadzi profil na fb Dzieje Parchatki i wyraziła zgodę na ich dołączenie do mojego tekstu i publikację.  

Fotografie ilustrujące wykonał A. Konas

Mogiła powstańcza w Parchatce

Zlokalizowana w Parchatce zbiorowa mogiła powstańców listopadowych i styczniowych figuruje w ewidencji grobów i cmentarzy wojennych prowadzonej przez Wojewodę Lubelskiego.  Nie jest znana liczba osób pochowanych w tej mogile, ani dokładna data jej powstania. Nie ma pewności, czy to faktycznie mogiła, czy jedynie upamiętnienie powstańców. Brak jest też dokumentów potwierdzających, że na terenie obiektu prowadzone były badania sondażowe.

Z treści znajdującej się w Urzędzie Miasta w Kazimierzu Dolnym notatki służbowej z 21.05.1999 r. wynika, że:

– „płyta ku czci powstańców powstała na kurhanie (kopiec – mogiła) z okresu walk wyzwoleńczych”,

– fundatorem płyty było społeczeństwo wsi Parchatka,

– celem położenia płyty na kurhanie było zapobieżenie dewastacji zbiorowej mogiły powstańców.

W 2012 r. przeprowadzono prace remontowe obejmujące wymianę płyty nagrobnej, renowację ogrodzenia i krzyża. Przed wykonaniem prac w obrębie przedmiotowej mogiły, na tablicy z szarego piaskowca widniała inskrypcja:

BOHATEROM POLEGŁYM w OBRONIE WOLNOŚCI RODACY 1830-1916

Ostatni wers inskrypcji (1830-1916) może wskazywać, że płyta z piaskowca została położona na kurhanie w roku 1916.

Powyższa inskrypcja nie oddawała w sposób jednoznaczny i precyzyjny charakteru miejsca, dlatego też na granitowej płycie została umieszczona nowa inskrypcja:

MIEJSCE SPOCZYNKU POWSTAŃCÓW: LISTOPADOWYCH 1830 r. i STYCZNIOWYCH 1863 r.

Oddziały polskie walczyły w rejonie Parchatki przez cały okres powstania listopadowego i styczniowego, jednakże powstanie kurhanu najprawdopodobniej jest związane z wydarzeniami, które rozegrały się na terenie Powiśla Puławskiego w lutym 1831 r.:

-wieczorem 11 lutego 1831 r. o godz. 19 rosyjski oddział gen. Adama Wirtemberskiego opanował niespodziewanie Kazimierz wraz z magazynem. 80 kozaków wpadło do miasta i wzięło do niewoli kilkunastu „krakusów”. Późnym wieczorem mjr Wieniawski zebrał pozostałych „krakusów” rozproszonych wzdłuż Wisły i zaatakował rosyjskie oddziały w Kazimierzu (podobno 3 szwadrony) na tyle skutecznie, że cofnęły się ku Puławom. 

– atakiem na Puławy 26 lutego 1831 r. oddziałów ppłk Juliusza Małachowskiego i mjr. Jana Wielhorskiego, który zakończył się pełnym sukcesem i wyparciem Rosjan z Puław.

Rosyjska interpretacja wydarzeń z 26 lutego od początku była jednoznaczna. Kilkuset mieszkańców Puław i wsi Parchatka, wspieranych przez oddział „krakusów”, zaatakowało zdradliwie, z zaskoczenia, rosyjskich żołnierzy. Car był oburzony tymi wydarzeniami. Poinformował gen. Karla Tolla, szefa sztabu armii rosyjskiej operującej w Królestwie, że

– jeżeli potwierdzi się udział poddanych ks. Czartoryskiej lub kogokolwiek, kto mieszkał w jej domu – to Puławy należy spalić do fundamentów.

Adam Konas

Bibliografia:

1. T. Strzeżek ,,Bitwy pod Wronowem i Kazimierzem Dolnym 17-18 kwietnia 1831 r.”, Oświęcim 2017 r. 

2. T. Strzeżek  ,,2 pułk jazdy lubelskiej Wolnego Orła Białego w powstaniu listopadowym 1830-31” Teka Kom. Hist. – OL PAN, 2011, tom VIII, strony 60-90

3. Pismo Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie z dnia 20 maja 2022 r. znak GN-I.5233.23.2022.DN