Zalesie

Nazwa Z. nie wykazywała w przeszłości odmiennych wariantów poza odmiennościami typowymi dla nazw miejscowych w tekstach łacińskojęzycznych. Pierwsza wzmianka zarejestrowała nazwę w formie: ‘Zaliessie’ (1547) [MRPS IV/3, nr 22994; Kosyl 1974, 499], a nieco później ‘Zalieszie’ (1565) [Lustracja 1565, 87, 88]. Jest to nazwa o charakterze topograficznym i oznacza obszar/miejsce położone za lasem. Nie jest jasne, kto ukuł takie miano, biorąc pod uwagę usytuowanie Z. względem sąsiednich miejscowości i znajdujących się w jego sąsiedztwie kompleksów leśnych. Tym bardziej, że te ostatnie w momencie powstania miejscowości były znacznie rozleglejsze niż obecnie, jak dowodzi opis z 1565 r. [Lustracja 1565, 89]. Bardziej prawdopodobna wydaje się sytuacja, że nazwę ukuli mieszkańcy Łopiennika, Kłodnicy i Sobieszczan, z perspektywy których osada znajdowała się za wspomnianym lasem.

Obecnie grunty wsi Z. rozciągają się spod granicy gminy z Białowodą na północy, dotykając na niewielkim odcinku granicy z Rudnikiem Szlacheckim. Najstarsza część wsi zlokalizowana jest w pobliżu rzeki Urzędówki. Na północ od niej powstała Kolonia Zalesie, na południu zaś Kolonia Południowa.

W okresie staropolskim wieś leżała na terenie powiatu lubelskiego, w województwie lubelskim [SHGL, 283]. Początkowo była królewszczyzną, formalnie wchodzącą do starostwa lubelskiego, a de facto do wyodrębnionej zeń tenuty (dzierżawy) wilkołaskiej [SGHL, s. 283]. Od 1547 r. stanowiła już prywatną własność szlachecką jako część klucza kraśnickiego Tęczyńskich, zaś w 1604 r. z całym kluczem została włączona do dóbr Ordynacji Zamojskiej [Tarnawski 1935, 95-96]. Po 1795 Austriacy wprowadzili podział na cyrkuły. Z. leżało początkowo na terenie cyrkułu józefowskiego, obejmującego m.in. całość byłego staropolskiego powiatu urzędowskiego (1796-1803), a następnie (od 1803 r.) na terenie cyrkułu lubelskiego. W ramach cyrkułu Z. przynależało do okręgu kraśnickiego [Ćwik, Reder 1974, 65-66, 68]. W 1810 r., dostosowano tutejszą administrację do struktury obowiązującej w Księstwie Warszawskim. Z. znalazło się w powiecie kraśnickim, należącym do departamentu lubelskiego [Ćwik, Reder 1974, 74]. W okresie Królestwa Polskiego (od 1815 r.) Z. przynależało nadal do powiatu kraśnickiego, w obwodzie zamojskim [Tabella 1827 II, 268] w ramach województwa lubelskiego. Po powstaniu listopadowym Z. leżało na terenie okręgu kraśnickiego, w powiecie zamojskim (od 1842) oraz w ramach guberni lubelskiej (od 1837) [Ćwik, Reder 1977, 93]. Kolejna zmiana nastąpiła w 1844 r., kiedy to powiat zamojski zastąpił powiat janowski. W 1867 r. Z. weszło w skład gminy Wilkołaz, w której pozostaje do dziś.

W trakcie prowadzonych w roku 1985 i 1986 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 27 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze zabytki krzemienne pozostawili łowcy-zbieracze z późnego paleolitu, natomiast mikrolityczne zbrojniki do strzał myśliwi mezolityczni – w obu przypadkach brak afiliacji kulturowej. Zdecydowana większość znalezisk jest pozostałością po bliżej nieokreślonym osadnictwie pradziejowym, w stopniu mniejszym po ludności z bliżej nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszar 82-78 i 82-79; także Libera 2015, 228; tenże 1998, 96; Rozwałka i in. 1995, 73].

Prawdopodobnie z XVII w. pochodzi fortalicjum „Okopek” zlokalizowane na krawędzi wysoczyzny nad doliną Urzędówki, pomimo częściowego osuwania się skarpy, zachowany jest nasyp ziemny (38 x 18 m i wysokości do 0,5 m) ograniczony wysokimi zboczami (o wysokości względnej sięgającej 15-25 m). Weryfikacyjne badania sondażowe w roku 1996 prowadzone przez Irenę Kuryłowską ujawniły relikty umocnień w postaci fosy (szerokości około 3 m i głębokości 0,6 m) i parkanu z bali. W obrębie obiektu nie stwierdzono zabudowy [Kutyłowska 1997; także Banasiewicz, Gosik-Tytuła 1999, 13; Prusicka 2017, 169-170]

W źródłach pisanych Zalesie zostało po raz pierwszy wymienione w dokumencie z 1547 r., dotyczącym frymarku (zamiany) królewskich dóbr Wilkołaz z Wolą Wilkołaską i Zalesiem za dziedziczne dobra Tyśmienica i Ostrów, za zgodą królewską dokonanego przez wojewodę sandomierskiego Jana Gabriela Tęczyńskiego [MRPS IV, nr 22994]. Musiała być założona niedługo wcześniej, bowiem do roku 1531 r. brak o niej jakichkolwiek wzmianek w aktach dóbr wilkołaskich, w skład których później wchodziła. Zapewne więc stało się to zaraz po 1532 r., kiedy wspomniany Tęczyński ostatecznie przejął tą ówczesną królewszczyznę po sporach z innymi sukcesorami Mierzanowskich i Pileckich, poprzednich posesorów tych dóbr [PSB 26, 269]. To najpewniej właśnie Janowi Gabrielowi Tęczyńskiemu (zm. 1552) można przypisać lokację wsi na gruntach znacznie starszego Wilkołazu, przy granicy ze szlacheckimi dobrami Popkowice, od 1548 r. należącymi do słynnego Mikołaja Reja. Krótki opis Zalesia w lustracji z 1565 r. ukazuje wprawdzie niewielką, aczkolwiek już względnie dobrze zorganizowaną wieś, a tutejszych chłopów nie dotyczył okres wolnizny dla miejscowości świeżo osadzonych na prawie niemieckim [Lustracja 1565, 86].

Zalesie od 1547 r. stanowiło już własność szlachecką i wraz z Wilkołazem i Wolą Wilkołaską zaliczało się do majętności klucza kraśnickiego. Dzieliło jego losy, w następnych dziesięcioleciach drogą sukcesji w linii żeńskiej, przez małżeństwa przechodząc od Tęczyńskich do Olelkowiczów i Radziwiłłów. Wreszcie w 1604 r. zostało przejęte przez kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego i włączone do niedawno utworzonej Ordynacji Zamojskiej, odtąd na długo stanowiąc jego część składową. Wieś razem z Wilkołazem była ustawicznie oddawana w dzierżawę lub w zastaw wierzycielom ordynatów (zob. Wilkołaz).

W Zalesiu, Woli Wilkołaskiej i w ordynackiej części Rudnika znajdowały się grunty zwane Kościeszyńskie (po jednym półłanku), które w 1626 r. należały do Wojciecha Wybranowskiego z Liśnika, najprawdopodobniej na zasadzie zastawu [Rejestr 1626, 73-74; Niesiecki IX, 449-450]. Części te wymieniane były jeszcze w taryfie łanowej z 1650 r., choć bez podania posesora [APL, KGL RMO 304, k. 35v]. Być może był nim jeden z czterech synów Wojciecha. W rejestrze poborowym w 1663 r. jako posesora podawano już szlachcica Jana Słupskiego, aczkolwiek nazwa Kościeszyńskie już tam nie pojawiła się i odtąd zanikła [BJ, sygn. 7209, 69-70].

Niedawno założona wieś była stosunkowo mała i wedle lustracji z 1565 r. była zamieszkała przez pięciu kmieci na półłankach, dwóch nowo osiadłych oraz dwóch zagrodników z rodzinami [Lustracja 1565, 88]. W 1626 r. wykazano tu sześciu kmieci oraz trzech zagrodników [Rejestr 1626, 73], zaś rejestr podatku pogłównego z 1676 r. podaje ogólną liczbę wszystkich 56 poddanych obu płci [AGAD, ASK sygn. 162, 88].

Z licznych ordynackich inwentarzy wsi z XVIII stulecia wynika, iż liczba chłopskich gospodarzy w Zalesiu, wprawdzie w niewielkim stopniu, ale jednak systematycznie wzrastała, bowiem w 1701 r. było ich dziewięciu, w 1723 r. 13, a w 1755 r. już 29, w tym 17 na ćwierćłankach i 12 zagrodników. Inwentarz z 1797 r. wykazał niewielki spadek do liczby 25 gospodarzy [APL, AOZ sygn. 605, k. 7; sygn. 610, k. 12v; sygn. 616, k. 10v-11; sygn. 625, k. 25v-26]. Cała ludność Zalesia według spisu ludności diecezji krakowskiej z 1787 r. wynosiła 152 katolików i czterech Żydów [SLDK 1787, 453].

Wspomniane inwentarze szczegółowo wymieniają z imienia i nazwiska tutejszych chłopów z użytkowanymi przez nich gruntami oraz powinnościami poddańczymi. Powtarzają się w nich nazwiska: Bednara, Bęś, Chrzanowski, Gołaś, Grzymek, Janczarek, Jędrasik (Andreasik), Kniaź, Koźka (Kuźka), Latoś, Łaska, Madej, Paluszek (Paluch), Sobieszek (Sobieszko), Stępień (Wstępień), Szumniak, Uroczek, Wąsek i Wypysek [APL, AOZ sygn. 605, k. 7; sygn. 622, k. 17-19; sygn. 625, k. 21v-23v]. Większość z tych nazwisk występowała jednocześnie w Wilkołazie i Wólce Rudnickiej. Do boku wójta gromadzkiego z Wilkołazu i trzech tamtejszych przysiężnych, chłopi z Zalesia dobierali jeszcze dwóch przysiężnych ze swego grona. W 1788 i 1797 r. byli nimi Paweł Gołaś i Paweł Koźka [APL, AOZ sygn. 623, k. 11; sygn. 625, k. 22v].

W 1827 r. Zalesie jest wzmiankowane jako wieś prywatna mająca 21 domów i 131 mieszkańców, [Tabella 1827 II, 311]. W 1864 r. odnotowano tu 178 osób i 28 dymów [Osiński 2006, 72]. Na początku XX w. obejmowała 432 dziesięcin ziemi, w tym 367 dziesięcin ziemi ornej, trzy łąk, 48 lasu i 14 nieużytków należących do chłopów po ukazie uwłaszczeniowym. Znajdowało się w niej 37 zabudowań, zamieszkałych przez 429 mieszkańców– katolików. W miejscowości był młyn wodny [SKLG 1905, 660].

W 1921 r. miała 50 domów i trzy inne budynki zamieszkałe, 350 mieszkańców w tym 176 mężczyzn i 174 kobiety wyznania katolickiego i narodowości polskiej. [Skorowidz miejscowości 1921, 40]

Pod względem kościelnym Zalesie należało do rzymsko-katolickiej parafii wilkołaskiej, co poświadczają wizytacje z 1603 i 1611 r. (w 1565 r. nie było wymieniane) [AAL, sygn. Rep 60 A96, s. 471; AKMKr, sygn. AV Cap. 31, k. 106]. W 1617 r. wyjątkowo wieś wzmiankowano w parafii Popkowice [AKMKr, sygn. AV Cap. 34, k. 18v], ale następna wizytacja z 1644 r. i późniejsza z 1721 r. wymieniają Zalesie na powrót w parafii w Wilkołazie, w dekanacie chodelskim [AAL, sygn. Rep 60 A97, k. 59v-60; AKMKr, sygn. AV 20, s. 573].

Według wizytacji generalnej parafii z 1781 r. wszyscy mieszkańcy byli katolikami, z wyjątkiem żydowskich arendarzy tutejszej karczmy [AAL, AKL, sygn. Rep 60 A105, s. 41, 42].

W Zalesiu w czasach staropolskich nigdy nie zorganizowano folwarku, a tutejsi chłopi zostali wyznaczeni do powinności pańszczyźnianych w folwarku zwanym Wymysł w Wilkołazie. Od samego początku istnienia miejscowości funkcjonował jedyny w kluczu, niewielki, drewniany młyn na stawie, przy rzece Urzędówce, o której w lustracji z 1565 r. napisano, że „z błot wilkołaskich się ciągnie” [Lustracja 1565, 88]. Pracujący na potrzeby dworu i okolicznej ludności, młynek o dwóch kołach i jednym kamieniu podlegał kilku remontom, z których najpoważniejszy miał miejsce w latach 1773-1774, kiedy m.in. uzyskał nowe słomiane poszycie dachowe, „zreperowane wał i koła” i dodano mu drugi kamień mlewnika [APL, AOZ sygn. 622, k. 7]. Remont ten nie był jednak zbyt solidny, skoro w inwentarzu z 1797 r. znów mowa o potrzebie naprawy młynka „już spróchniałego” [APL, AOZ sygn. 625, k. 6v]. W 1723 i 1736 r. młynarzami byli bracia Maciej i Jakub Pikulowie, w 1755 i 1773 r. bracia Błażej i Jakub, zaś w 1779 r. Antoni Pikula. W 1797 r. młynarzem był już Tomasz Śliwiński [APL, AOZ sygn. 610, k. 13v, 28; sygn. 614, k. 9v; sygn. 620, k. 5v, sygn. 622, k. 18v; sygn. 625, k. 22v].
W 1565 r. w Zalesiu został wspomniany bartnik, który „na posłudze barci dworskie w dąbrowach opatruje”, jednocześnie gospodarujący na półłanku roli. Miał pod swą opieką łącznie 90 barci w „dąbrowach i lasach pospolitych” przy granicy z Łopiennikiem, Kłodnicą i Sobieszczanami. Z racji swych obowiązków był zwolniony od powinności roboczych i czynszowych rolnych na rzecz dworu [Lustracja 1565, 88-89]. Późniejsze rejestry i inwentarze bartnika zaleskiego już nie wymieniały.
Najprawdopodobniej od pierwszych lat istnienia miejscowości funkcjonowała tu mała drewniana karczma przy gościńcu, bez sieni wjezdnej i stajni. Dokładniejsze jej opisy znajdują się dopiero w osiemnastowiecznych inwentarzach. W 1722 r. została przez zarząd Ordynacji Zamojskiej oddana w dzierżawę Żydom, prawdopodobnie pochodzącym z Kraśnika, którzy jednocześnie przejęli także browar oraz karczmy w Wilkołazie i Woli Wilkołaskiej [APL, AOZ sygn. 609, k. 4-5]. Karczma w XVIII w. znajdowała się w kiepskim stanie, aczkolwiek nie podjęto próby jej poważniejszego remontu, z wyjątkiem prowizorycznego w 1768 r. [APL, AOZ sygn. 617, k. 4v]. Inwentarz z 1755 r. stwierdza że znajduje się „przy samej drodze, stara, zła” i wprost podaje: „ta karczma potrzebuje nie tylko reperacji, ale postawienia nowej”. W podobnym tonie pisano w 1774 i 1779 r., a nawet jeszcze w 1797 r., że jest „w pół spróchniała” [APL, AOZ sygn. 616, k. 5; sygn. 620, k. 4; sygn. 622, k. 7; sygn. 625, k. 4v, 5v].
Na przełomie lat 20. i 30. XX w. w Zalesiu funkcjonował młyn wodny, należący do braci Bednarów. W tym samym czasie na terenie wsi odnotowano sklep spożywczy prowadzony przez Chrzanowskiego [KAP 1929, 609; KAP 1930, 615].

– tzw. Okopek (patrz wyżej, oraz https://zabytek.pl/pl/obiekty/zalesie-grodzisko). Być może był to obronny element dworu – ten istniał w Z. już w XVI w. [Lustracja 1565, 88], stanowiąc siedzibę miejscowego dzierżawcy. Jego zniszczenie i porzucenie można hipotetycznie wiązać z najazdem kozaków na Lubelskie w czasie powstania Chmielnickiego (1648) lub z operowaniem na tym terenie wojsk szwedzkich (1655-1656). Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków.

Miejsca Pamięci

– Głaz z tablicą i stojący za nim krzyż upamiętniają ofiary potyczki żołnierzy NSZ (oddział dowodzony przez Andrzeja Kuczborskiego ps. „Wojciech”) z żandarmerią niemiecką z 27 maja 1943 r. W rzeczywistości potyczka miała miejsce dwa dni wcześniej [Zaborski 1994, 222-223]. Na tablicy wymienione są dwa nazwiska: Stanisław Niewiadomski ps. Longin oraz Władysław Serwatka. Kontekst historyczny jest błędnie przedstawiony w karcie inwentarzowej obiektu [https://zabytek.pl/pl/obiekty/mogila-zolnierzy-narodow-926263].

W lipcu 1915 r. na polach Ostrowa, Zalesia i Ewunina oraz Popkowic (gm. Urzędów) toczyły się ciężkie walki austro-węgiersko-rosyjskie. Zabudowania w wymienionych wsiach były w większości spalone. Wiadomo, że w walkach na tym odcinku brali udział legioniści z I Brygady, m.in. ułani dowodzeni przez ówczesnego rtm. Władysława Belinę-Prażmowskiego [Wnuk 2004, s. 20-22].