Wólka Rudnicka

Patrz hasło: Wilkołaz.

Początkowo nosiła nazwę ‘Wola Nowa’ [Lustracja 1565, 86-87, 89; OZ, 167]. Później zanikła i nie wymieniał jej żaden rejestr podatkowy czy inwentarz z XVII w. Odrodziła się zapewne w początkach następnego stulecia już jako ‘Wólka Rudnicka’. Pod tą nazwą została wymieniona po raz pierwszy w 1726 r. [APL, AOZ sygn. 612, k. 16v]. Od lat 80. XVIII w. pojawia się jako ‘Rudnicka Wolka’ lub ‘Wolka’ [Kosyl 1974, 475-476], jednak już w 1827 r. jako ‘Wólka Rudnicka’ [Tabella 1827 II, 285; zob. także: Zinberg II, 289], sporadycznie jako ‘Wola Rudnicka’ [SGKP IX, 930].

Nazwa Wólka (Wola, Wolica) oznacza miejscowość – wieś założoną na pustej ziemi (surowym korzeniu), z uwolnieniem osadników od wszelkich lub większości służb, powinności i czynszów dla właściciela na określoną liczbę lat [Gloger 4, 463]. Przymiotnik wskazuje na ulokowanie wsi na gruntach należących wcześniej do sąsiedniej wsi Rudnik (Rudnik Szlachecki).

Nazwa Las Krzywda jest notowana w źródłach od schyłku XVIII w. [Stworzyński 1834, nlb, przyp. 273]. Prawdopodobnie ten sam kompleks jest wzmiankowany bez nazwy w lustracji z 1565 r. jako dąbrowa leżąca za wsią Nowa Wola przy granicy z Bystrzycą [Lustracja 1565, 89]. Na gruntach wsi w kierunku wspomnianego lasu występuje obecnie Smuga Gromadzińska, będąca zapewne nazwą podmokłej łąki lub niewielkiego wymoku pośród pól. W 1921 efemerycznie pojawiła się niewielka kolonia (3 domy) o nazwie Krzywda [Skorowidz miejscowości 1921, 40], w sąsiedztwie lasu o tej nazwie. Chodzi tu najpewniej o zabudowania na wysokości lasu przy drodze powiatowej prowadzącej do Zakrzówka.

W czasach staropolskich wieś wraz Wilkołazem położona była w pow. lubelskim województwa lubelskiego. Pierwotna wieś, jeszcze pod nazwą Nowa Wola, powstała w czasach, gdy te obszary przestały być królewszczyzną, a stanowiły już prywatną własność szlachecką jako część klucza kraśnickiego Tęczyńskich, a następnie od 1604 r. dóbr Ordynacji Zamojskiej [Tarnawski 1935, 95-96]. Wieś o późniejszej nazwie Wólka Rudnicka także przynależała do tej Ordynacji. Po 1795 Austriacy wprowadzili podział na cyrkuły. W. R. leżała początkowo na terenie cyrkułu józefowskiego, obejmującego m.in. całość byłego staropolskiego powiatu urzędowskiego (1796-1803), a następnie (od 1803 r.) na terenie cyrkułu lubelskiego. W ramach cyrkułu W. R. przynależała do okręgu kraśnickiego [Ćwik, Reder 1977, 65-66, 68]. W 1810 r., dostosowano tutejszą administrację do struktury obowiązującej w Księstwie Warszawskim. W. R. znalazła się w powiecie kraśnickim, należącym do departamentu lubelskiego [Ćwik, Reder 1977, 74]. W okresie Królestwa Polskiego (od 1815 r.) W. R. przynależała nadal do powiatu kraśnickiego, w obwodzie zamojskim [Tabella 1827 II, 268] w ramach województwa lubelskiego. Po powstaniu listopadowym W. R. leżała na terenie okręgu kraśnickiego, w powiecie zamojskim (od 1842) oraz w ramach guberni lubelskiej (od 1837) [Ćwik, Reder 1977, 93]. Kolejna zmiana nastąpiła w 1844 r., kiedy to powiat zamojski zastąpił powiat janowski. W 1867 r. W R. weszła w skład gminy Wilkołaz, w której pozostaje do dziś.

W trakcie prowadzonych w roku 1986 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 2 stanowiska, z który uzyskano pojedyncze odpady krzemienne stanowiące ślady bliżej nieokreślonego osadnictwa pradziejowego [NID, AZP obszar 83-79].

Wojewoda sandomierski Jan Gabriel Tęczyński (zm. 1552) i jego syn Stanisław (zm. 1561), wojewoda krakowski, po uzyskaniu w 1547 r. klucza wilkołaskiego (zob. Wilkołaz), dążyli do dalszego zaokrąglenia swych dóbr kraśnickich. W następnym roku więc nabyli nieosiadłe grunty w sąsiednim Rudniku od bezpotomnego stolnika lubelskiego Pawła Bystrama z Popkowic i jego żony Zofii z Myszkowskich. W 1553 r. Stanisław Tęczyński kupił kolejne nieosiadłe grunty od Zofii Rudnickiej [PSB 53, 456] i wkrótce potem nakazał wymierzenie czterech łanów roli i osadzenie na nich czterech kmieci, o których rewizorzy w lustracji z 1565 r. piszą, że „jeszcze mają po kilka lat woli” (wolnizny). Założona wówczas wieś otrzymała nazwę Nowa Wola [Lustracja 1565, 87]. Nie wiadomo, czy była to lokacja udana i trwała, skoro odtąd i przez cały XVII wiek wieś o takiej samej czy podobnej nazwie już nie była wzmiankowana w źródłach. Podobnie milczą o niej wizytacje parafii wilkołaskiej z tego czasu.

Dopiero w ordynackim inwentarzu dóbr wilkołaskich z 1726 r. wymieniono wieś pod nową nazwą Wólka Rudnicka [APL, AOZ sygn. 612, k. 16v]. Autorzy Osad zaginionych sugerują, iż powstała ona w tym samym miejscu, gdzie wcześniej istniała Nowa Wola [OZ, 157, 167]. Wólka Rudnicka wprawdzie nie została wymieniona z żadnym ordynackim inwentarzu z lat 1700-1724, ale musiała powstać wiele lat przed 1726 r., bowiem w następnym spisie z 1734 r. przedstawiana jest jako wieś już rozwinięta, zamieszkana przez 12 gospodarzy na ćwierćłankach. Kolejny, zaledwie dwa lata późniejszy, wykazuje nawet 18 kmieci i 6 komorników bez chałup. W żadnym z tych inwentarzy nie ma mowy o okresie libertacji (wolnizny) dla osad nowo założonych, a z głównych powinności poddańczych zwolniony był jedynie tutejszy leśny, sprawujący pieczę nad lasem zwanym Krzywda [APL, AOZ sygn. 613, k. 12-12v; sygn. 614, k. 10v-11]. W drugiej połowie XVIII w. Wólka Rudnicka była wymieniana w kluczu wilkołaskim, a w 1799 r. w kluczu kraśnickim Ordynacji Zamojskiej [Orłowski 1963, 29].

W 1827 W.R. określana prawdopodobnie jako Wola Rudnicka liczyła 13 domów i 69 mieszkańców, [Tabella 1827 II, 279]. W 1864 r. naliczono tu 129 osób i 20 dymów [Osiński 2006, 72]. Na początku XX w.: obejmowała 391 dziesięcin ziemi, wcześniej bo na mocy ukazu uwłaszczeniowego 1864 i 1866 chłopi uzyskali 320 dziesięcin ziemi ornej, 6 dziesięcin łąk, 58 lasu i 7 nieużytków. Na początku XX wieku było tutaj 31 zabudowań, mieszkańców 254 – katolików. W miejscowości znajdował młyn wiatrowy [SKLG 1905, 659-660]. W 1921 r. miała ona 40 domów, 269 mieszkańców wyznania katolickiego [Skorowidz miejscowości, 1924, 40].

Osiemnastowieczne inwentarze wskazują, że Wólka Rudnicka byłą wówczas wsią stosunkowo niewielką i o względnie stabilnej liczbie chłopskich gospodarzy. W latach 1736, 1755 i 1797 było ich po osiemnastu, a pierwszy z wymienionych inwentarzy dodaje jeszcze sześciu komorników [APL, AOZ, sygn. 614, k. 10v-11; sygn. 616, k. 11-11v; sygn. 625, k. 25v].

Dokumenty te szczegółowo wymieniają z imienia i nazwiska tutejszych chłopów z użytkowanymi przez nich gruntami oraz powinnościami poddańczymi. Występują w nich nazwiska: Banach, Bartnik, Chrzanowski (Chrzan), Cichoniak (Cichoń), Gołoś (Gołaś), Kępniak, Koper (Koprek), Latoś, Łaska, Młynarczyk, Nowacki, Pawłowski, Samuel (Samuelczyk), Stefaniak, Stępień (Wstępień), Szamota, Śliwka, Wąsek (Wąsik) [APL, AOZ sygn. 613, k. 12-12v; sygn. 622, k. 16v-17; sygn. 625, k. 23v-25]. Zdecydowana większość nazwisk jednocześnie notowana była w Wilkołazie (zob. Wilkołaz), co świadczyłoby o tym, że osadnicy napływali właśnie stamtąd.

Do składu sądowego na czele z wójtem gromadzkim z Wilkołazu i trzech tamtejszych przysiężnych, chłopi z Wólki Rudnickiej dobierali jeszcze jednego przysiężnego ze swego grona. W 1788 i 1797 r. był nim Grzegorz Latoś. Funkcję włodarza (tywona) pełnił Antoni Latoś, a leśnego Michał Młynarczyk [APL, AOZ sygn. 623, k. 11v; sygn. 625, k. 23v].

Pod względem kościelnym Wólka Rudnicka należała do rzymsko-katolickiej parafii wilkołaskiej, co poświadcza wizytacja z 1781 r. Według niej wszyscy mieszkańcy byli katolikami, z wyjątkiem żydowskich arendarzy tutejszej karczmy [AAL, AKL sygn. Rep 60 A105, 41, 42].

Podobnie, jak w Zalesiu, także w Wólce Rudnickiej w XVIII w. nie zorganizowano ordynackiego folwarku, a miejscowi chłopi byli zobowiązani do robocizny w dotychczas funkcjonujących folwarkach Wymysł w Wilkołazie oraz w Woli Wilkołaskiej [APL, AOZ sygn. 625, k. 25v]. Tutejsza karczma zajezdna przy gościńcu bychawskim była wzmiankowana po raz pierwszy w 1734 r. [APL, AOZ sygn. 613, k. 27]. W trzydzieści lat później znajdowała się już w złym stanie i wedle inwentarza „reperacji potrzebuje” [APL, AOZ sygn. 617, k. 4v]. Została najprawdopodobniej naprawiona ok. 1779 r., a inwentarz z 1797 r. określa, że „dosyć jest w stanie dobrym” [APL, AOZ sygn. 625, k. 5].

Na portalu zabytek.pl odnotowano sześć obiektów architektury drewnianej (dwa domy (chałupy), oborę, poddach, spichlerz oraz stodołę.)

Miejsca Pamięci

W Lesie Krzywda, nieopodal drogi biegnącej z Wilkołazu do Zakrzówka (2726L), położony jest cmentarz wojenny z lat 1914-1915. Jest to największa nekropolia wojskowa na terenie gminy Wilkołaz, zajmuje powierzchnię ok. jednego ha. Jak się szacuje w ok. 374 mogiłach zbiorowych i indywidualnych zostało tu pochowanych ok. czterech tysięcy uczestników walk w bitwach pod Kraśnikiem w 1914 i 1915 r.[https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-279299]. Do początku lat 90. zeszłego stulecia cmentarz był zaniedbany, dopiero w 1992 r. wykonano granitowy pomnik, umieszczony na cementowym schodkowym postumencie, zaopatrzony w granitową tablicę z inskrypcją. Część cmentarza w pobliżu pomnika zyskała prowizoryczne ogrodzenie z drewna. Obiekt został wpisany do rejestru zabytków

Na tablicy wyryto inskrypcję:

CMENTARZ WOJENNY ŻOŁNIERZE ARMII AUSTRO-WĘGIERSKIEJ I ROSYJSKIEJ 1914-1915 PRO PATRIA MORUTI (sic!) CZEŚĆ ICH PAMIĘCI