
Sobibór
start
Powiat: włodawski
Gmina: Włodawa (gmina wiejska)
Mapa miejscowości
end
Miejscowości – część ekspercka
W świecie cyfrowym
Informacje na temat niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze:
- Muzeum i Miejsce Pamięci w Sobiborze – oficjalna strona internetowa Muzeum i Miejsca Pamięci w Sobiborze.
- Encyklopedia Holocaustu.
- Brama Grodzka – Teatr NN – informacje o obozie zagłady Sobibór oraz relacje polskich i żydowskich świadków.
- Wirtualny Sztetl – wywiady ze świadkami powstania w Sobiborze.
- Instytut Pamięci Narodowej – zbiory materiałów archiwalnych na temat obozu zagłady Sobibór przechowywane w polskich archiwach.
- United States Memorial Holocaust Museum – kolekcja 360 czarno-białych fotografii pochodzących z albumu Johanna Niemanna – zastępcy komendanta obozu zagłady w Sobiborze.
- Deutsch-Polnisches Jugendwerk/Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży – informacje edukacyjne o obozie zagłady Sobibór przeznaczone dla młodzieży ze szkół polskich i niemieckich.
- FilmPolski.pl – film fabularny o obozie zagłady Sobibór produkcji rosyjsko-litewskiej (2018 r.).
- Stowarzyszenie „Nigdy więcej” – recenzja filmu fabularnego „Ucieczka z Sobiboru” (1987 r.).
- Fundacja „Stichting Sobibor” podtrzymująca pamięć o obozie zagłady w Sobiborze – holenderska fundacja zajmująca się podtrzymywanie pamięci o obozie zagłady Sobibór.
- Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) – strona internetowa o obozie zagłady Sobibór przygotowana przez Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD).
- Holocaust Education and Archive Research Team (HEART) – niezależny, międzynarodowy projekt naukowo-edukacyjny poświęcony badaniom nad obozami zagłady i Holokaustem.
- Institut Terezinske Inicjativ – czeski portal internetowy prezentujący wiedzę naukową z zakresu działalności obozów zagłady na okupowanych ziemiach polskich.
- United States Memorial Holocaust Museum – relacja Kurta Thomasa na temat powstania w Sobiborze; relacja Estery Raab na temat powstania w Sobiborze; relacja Tojwiego Baltta na temat powstania w Sobiborze.
- Yad Vashem. The World Holocaust Remembrance Center – informacje historyczne o obozie zagłady w Sobiborze.
Nazwa – geneza i znaczenie
Pierwotnie osada nosiła nazwę Szobyebory (1414); Sobieborz (1564), Sobiebory (1648) Sobibor (1749); Sobibór (1827). Jest to nazwa odosobowa, występująca w źródłach początkowo w formie pluralnej. Od XVIII w. konsekwentnie pisana jako Sobibór, z adideacją do apelatywu bór i ścieśnieniem -bie- do -bi- [Rymut XV, k. 7].
Mikrotoponimia
Obecnie części położone poza centrum wsi nazywane są Sobibór Stacja i Dubnik.
W pierwszej poł. XVII w. odnotowano w Sobiborze następujące nazwy miejscowe: jezioro Terbicz, uroczysko Wowczyna (obydwa obiekty przy granicy z dobrami Stulno) [APL, KGCH-z, sygn. 22, s. 98]. W XIX w. w Sobiborze zapisano takie nazwy: Arendarski, Błoto, Borek, Butycz, Dubnik, Grudz, Hrada, Kliszczka, Kwasniczne, Lipowiec, Łuza, Michowice, Moczule, Na Wozie, Niwa, Niwka, Okuniczniki, Olszyny, Orzechowiec, Osowce, Pluta, Połonne, Prybycz, Przywrocie, Rypisko, Smolnica, Sucholetnica, Wołczyna, Wołoki i Zamochyle [APL, CHKGK, sygn. 476, k. 1; Piątkowski 2007, s. 118]. Na początku XXI w. odnotowano: Cegielnia, Do Prosik, Dworskie, Horodiec, Łuczki, Nadatki, Popówka, Prosik, Przybysz, Serwituty, Szerokie, Wspólne, Wyrąb, Za Prosikiem i Zastruga [Olejnik, 2014].
Demografia i antroponimia
Według rejestru podymnego ziemi chełmskiej z roku 1629 w Sobiborze było 67 zamieszkałych chałup [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1587]. Rejestr pogłównego z roku 1662 wskazuje, że w Sobiborze podatek pobrano od 114 poddanych obojga płci [AGAD, ASK I, sygn. 71, k. 94]. Oczywiście nie jest to pełna liczba mieszkańców, gdyż podatkiem tym nie były objęte wszystkie kategorie ludności (zwolnione były m. in. dzieci poniżej 10 roku życia). Według wykazu z 1827 r. we wsi znajdowało się 89 domów zamieszkanych przez 553 osób [Tabella, s. 186]. W 1864 r. odnotowano we wsi z kolei 75 gospodarstw i 730 mieszkańców [APL, KWPB, sygn. 4], Słownik Geograficzny informuje zaś o 105 domach i 812 mieszkańcach [SGKP X, s. 942]. Według spisu powszechnego z 1921 r. we wsi i folwarku Sobibór w 59 budynkach zamieszkiwało 304 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 32, prawosławne – 235, żydowskie – 31 oraz inne – 6, w tym narodowość polską – 97 i rusińską – 207 osób. Według tego samego spisu w Sobiborze Stacji w 12 budynkach zamieszkiwało 73 osób, które deklarowały wyznanie: rzymskokatolickie – 42, prawosławne – 27 oraz inne – 2 oraz narodowość polską – 71, niemiecką – 1 oraz inne – 1 osoba [Skorowidz miejscowości, s. 119]. W 1966 r. zarejestrowano tam 389 osób [Wawryniuk 2012, s. 222]. W 2020 r. we wsi Sobibór i Sobibór Stacja zameldowanych było 401 osób [Raport o stanie gminy Włodawa za rok 2020, s. 5].
We wsi odnotowano występowanie następujących nazwisk: kmiecie Stepan Kąkol i Wydacz (1490 r.), kmieć Seczko (1491 r.) [APL, KZC 2, k. 50-50v, 572v], Borys Wakulicz (1534 r.) [AVAK, 19, nr 107]. W roku 1629 mieszkańcami Sobiboru byli m. in. Klemens Waliszewicz i szlachcic Paweł Faszcz, który pełnił obowiązki zarządcy majątku z ramienia właścicielek – bernardynek z Brześcia [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1587]. W 1864 r. we wsi uwłaszczono włościan o następujących nazwiskach: Bajuk, Bilas, Blacher, Byczek, Byczuk, Chruś, Chrymczuk, Dawidowicz, Duda, Dziwulski, Gierasimiuk, Girsa, Ignatiuk, Jaroszuk, Juszkiewicz, Kikawski, Kliwończuk, Koleś, Koliszuk, Koniuch, Kowalczuk, Kudyteń, Laszuk, Makaruk, Maksiuk, Melcer, Michalus, Miciuk, Mokar, Moniaka, Nowosad, Nowosadny, Ochramczuk, Petenak, Pietruk, Piwowarczyk, Poleszuk, Prylepa, Romaniuk, Saj, Saniuk, Sledik, Slibek, Sokowicz, Stec, Stelmaszuk, Syluk, Szwed, Tkaczuk, Tryba, Trybuszuk, Wejsman, Wojciuk, Wojtko, Worobuk, Woron, Woźny, Zakrystian i Zień [APL, ZTL, sygn. 3277].
Przynależność administracyjna
W późnym średniowieczu i czasach staropolskich miejscowość leżała w obrębie Królestwa Polskiego w województwie ruskim, na obszarze ziemi chełmskiej w powiecie chełmskim. Po III rozbiorze wieś znalazła się w cyrkule chełmskim (od 1796 r.) a potem w cyrkule włodawskim (od 1803 r.) Galicji Zachodniej w zaborze austriackim. Po włączeniu w 1809 r. tzw. Nowej Galicji do Księstwa Warszawskiego, weszła w 1810 r. w skład powiatu włodawskiego departamentu siedleckiego. Po powstaniu w 1815 r. Królestwa Polskiego, znalazła się w powiecie włodawskim województwa podlaskiego (od 1837 r. guberni podlaskiej). W latach 1844–1866 leżała w okręgu włodawskim powiatu radzyńskiego guberni lubelskiej a od 1867 r. w powiecie włodawskim guberni siedleckiej (od 1912 r. guberni chełmskiej). W latach 1915–1918 r. znajdowała się w strefie wojskowej okupacji niemieckiej, tzw. Etappen Inspektion Armee Bug. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w latach 1918–1939, należała do powiatu włodawskiego województwa lubelskiego. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1944) włączona do powiatu chełmskiego. Od 1944 r. ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego, zaś w latach 1975–1999 w składzie województwa chełmskiego. Potem ponownie w powiecie włodawskim województwa lubelskiego [Mapa, 1803; Mapa, 1805; Ćwik i Reder, 1977].
Początki samorządu na ziemiach polskich sięgają czasów średniowiecza, jednak dopiero Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadziła nowe formy ustroju lokalnego. Na mocy ustawy z 1809 r. wprowadzono gminy wiejskie z wójtami na czele. Zostali nimi właściciele ziemscy. Wieś Sobibór należała wówczas do gminy Sobibór [APL, MSGL, sygn. 167, k. 350–351]. Po utworzeniu gmin samorządowych w Królestwie Polskim w 1864 r. wieś włączono w skład gminy Sobibór z siedzibą w Zbereżu [APL, KWPB, sygn. 4]. Od 1933 r. była centrum gromady we wspomnianej gminie, w skład której wchodziły też: Sobibór kolonia, Sobibór folwark, Sobibór popówka, Sobibór stacja kolejowa, Sobibór nadleśnictwo i Zozin kolonia [LDW, 1933, nr 22, poz. 181]. Po likwidacji gmin, w latach 1954–1957 znalazła się w gromadzie Sobibór [DUWRN, 1954, nr 15, poz. 64], a po jej likwidacji w gromadzie Włodawa [DUWRN, 1957, nr 11, poz. 83–85]. Od 1973 r. sołectwo należy do gminy wiejskiej Włodawa.
Pradzieje miejscowości. Archeologia o Obozie Zagłady
W trakcie prowadzonych w roku 2001 i 2006 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 65 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.
Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarszy ślad osadniczy pochodzi z mezolitu (kultura komornicka). Kolejne materiały pozostawiły społeczności z kilku faz neolitu (kultura: lubelsko-wołyńska, pucharów lejkowatych, subneolityczna /dawna grzebykowo-dołkowa/, amfor kulistych). Bogate jest również osadnictwo z epoki brązu – z okresu wczesnego (m.in. kultura: strzyżowska i trzciniecka), znacznie liczniejsze późnego (kultura łużycka). Kolejny horyzont chronologiczny dotyczy dwóch okresów: przedrzymskiego i wpływów rzymskich – kultur: pomorskiej i przeworskiej. Liczne ułamki naczyń glinianych pozostawiła ludność czasów średniowiecza – z różnych faz (VII-VIII, ok. X, XII-XIII w.), następnie okresu nowożytnego (XVI-XVII w.). Ponadto nie określono chronologii znacznego procentu zabytków pradziejowych pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszary 72-91 i 72-92].
Pierwsze amatorskie badania wykopaliskowe na „Górce Gryniewa” prowadził nauczyciel gimnazjalny Stanisław W. Przemyski w roku 1930 uzyskując „kilkadziesiąt niezdobionych ułamków naczyń” pozostawionych przez neolityczną ludność rolniczą (kultura pucharów lejkowatych) [Jażdżewski 1936, 216]. Z okresem neolitu lub epoką brązu należy łączyć luźne znaleziska toporów kamiennych [Bronicki 1991, ryc. 113, 116; także Bronicki, Gurba 2015, 19]. Efektem badań powierzchniowych AZP było podjęcie prac wykopaliskowych na jednym ze stanowisk usytuowanych na skarpie nadbużańskiej, prowadzonych w latach 1984-1985 przez Krzysztofa Telepko, Sławomira Kadrowa i Wojciecha Ratajczaka. Z powierzchni blisko 0,5 ha uzyskano kilkanaście tysięcy zabytków zdominowanych przez krzemienne półwytwory, wyroby (m.in. różnorodne narzędzia, ostrza do strzał), także odpady z ich produkcji, znacznie mniej liczne są ułamki naczyń glinianych. Jest to stanowisko wielofazowe – od późnego paleolitu po wczesne średniowiecze [Telepko1986; tenże 1987; także Taras 1995, 211; Zakościelna 1996, 165-166; Libera 1998, 67].
Z bliżej nieznanego okresu pradziejów lub historycznego pochodzi usytuowany na skarpie nadbużańskiej kopiec podmywany przez nurt rzeki [Banasiewicz-Szykuła 2002, 55].


Badania archeologiczne na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady zrealizowano w ramach międzynarodowego projektu przez fundację „Polsko-Niemieckie Pojednanie” w celu utworzenia Muzeum-Miejsca Pamięci. Prowadzonymi w latach 2000-2013 z przerwami pracami wykopaliskowymi kierował Wojciech Mazurek (firma SUB TERRA) przy współpracy z izraelskim archeologiem Yoramem Haimim (Instytut „YAD VASHEM”). Poza uzyskanymi nielicznymi osobistymi przedmiotami byłych więźniów (m.in. kilka blaszek identyfikacyjnych – dzieci urodzonych w Amsterdamie) w znacznym stopniu rozpoznano architekturę obozu. Poza ogólnym umiejscowieniem przebiegu linii dawnego ogrodzenia obiektu, zlokalizowano przebieg „drogi do nieba” (Himmelfahrtstrasse), która prowadziła od obozu II do komór gazowych. Odnaleziono również ślady po baraku (Soderkommando) więźniów prujących przy komorach gazowych w postaci rzędów niewielkich dołków po słupkach, przypuszczalnie wspierających więźniarskie prycze. Wokół tego miejsca odkryto ślady po trzech rzędach zasieków. Z innych ustaleń wynika, że więźniowie podjęli próbę ucieczki z obozu, o czym ma świadczyć zlokalizowane zasypisko wykopu ciągnące się od jednego z baraku. Odkryto również kilka „grobów masowych” zawierających spopielone szczątki ludzkie, także szkieletowych zawierających kilku osobników, przy których natrafiono na elementy odzieży oraz rzeczy osobiste [m.in. Bem, Mazurek 2012].
Pierwsza wzmianka o osadzie
Wieś po raz pierwszy w źródłach pojawia się pod nazwą „Szobyebory” w roku 1414, w dokumencie króla Władysława Jagiełły nadającemu rycerzowi Olechnie, synowi Dymitra Sawdowicza – protoplaście rodu Uhrowieckich włość uhruską i kilka wsi, w tym Sobibór nad Bugiem [MRPS, cz. III, nr 74, supl. 8; Czarnecki 2009, s. 10] Najprawdopodobniej istniała wcześniej.
Właściciele
Przed rokiem 1414 wieś Sobibór stanowiła własność królewską. Po tej dacie przechodzi na mocy nadania królewskiego w ręce rodu Uhrowieckich [MRPS, cz. III, nr 74, supl. 8; Czarnecki 2009, s. 10] i pozostawała w nich do początków wieku XVII. Przed rokiem 1628 zakupiły osadę bernardynki z klasztoru w Brześciu Litewskim. Trudno ustalić dokładną datę transakcji, ale musiała ona nastąpić między rokiem 1624, kiedy klasztor w Brześciu został ufundowany, a 1628, kiedy brzeskie bernardynki występują w źródłach jako właścicielki Sobiboru [APL, KGCH-z, sygn. 21, s. 1587]. W ich rękach pozostawał do schyłku XVIII w. Charakter tej własności budził pewne wątpliwości formalne. Wojskowi, wychodząc z założenia, że Sobibór będąc własnością klasztoru stał się dobrami duchownymi, próbowali wybierać z niego hibernę i inne świadczenia na rzecz armii. Za zakonnicami wielokrotnie ujmowała się szlachta chełmska, np. w roku 1662 zaapelowała do dowódców wojskowych, aby nie traktowali Sobiboru jak własności duchownej i nie egzekwowali z tej wsi hiberny ani innych ciężarów żołnierskich. Wyraźnie przy tym podkreślono, że wieś ta będąca od zawsze „w domu panów Urowieckich” podlegała prawu ziemskiemu, po czym została kupiona przez zakonnice z Brześcia za ich własne posagi, ale jej status prawny przez to się nie zmienił i zakonnice ponoszą wszystkie ciężary publiczne oraz zawsze wystawiają odpowiednie poczty na pospolite ruszenie. [ASZCh, s. 508–509; Ternes J. 2007, s. 17–18 ]. Podobne w treści „uniwersały protekcjonalne” dla Sobiboru, wydawali także hetmani, m. in. Jan Sobieski w roku 1669, czy Hieronim Lubomirski 30 lat później [AGAD, AZ, sygn. 2993, s. 48–52].

Sobibór na Topograficznej karcie Królestwa Polskiego z 1839 r. https://bg.uwb.edu.pl/TKKP/
W końcu XVIII w., po III rozbiorze, Sobibór stał się własnością rządową. Wieczystymi dzierżawcami Sobiboru w XIX w. byli m.in. Wojciech Kunicki, który przekazał ten majątek w 1842 r. córce Antoninie, która wyszła za mąż za Józefa Sciopio. W 1870 r. dobra Sobibór przejął Bronisław Popławski, a po nim rodzina Łuczyńskich [Wawryniuk 2012, s. 201–206]. W XX w. dobra były rozprzedawane drobniejszym właścicielom.
Stosunki etniczne i wyznaniowe
W XV stuleciu i początku XVI wieś była zamieszkała przez ludność wyznania prawosławnego. Wskazuje na to imiennictwo chłopów. Po unii brzeskiej mieszkańcy przyjęli wyznanie greckokatolickie. Parafia unicka pw. Św. Jana Ewangelisty w Sobiborze powstała w 1637 r. [APL, CHKGK, sygn. 476, k. 1]. Ufundowana została przez ówczesne właścicielki wsi – bernardynki z Brześcia Litewskiego. Zakonnice nową cerkiew uposażyły i zaopatrzyły w sprzęty liturgiczne. Pierwszym parochem został Aleksy Abrahamowicz [Wawryniuk 2012, s. 198]. W końcu XVIII w. należeli do niej wierni z samego Sobiboru oraz ze Żłobka. W 1821 r. w Sobiborze mieszkało w 80 domach 560 wiernych [APL, CHKGK, sygn. 476, k. 1]. W XIX w. jej proboszczami byli m.in.: Paweł Szymański (1805–1874) i Szymon Łącki.
Grekokatolicy z tej wsi nie stawiali w latach 60.–70. XIX stulecia większego oporu przeciwko przymusowemu przejściu z wiary unickiej na prawosławną, chociaż jej proboszcz Paweł Szymański został w 1874 r. zesłany za opór przeciwko wprowadzaniu prawosławnej liturgii [APL, CHKGK, sygn. 1052, k. 59]. W 1875 r. stali się oficjalnie prawosławnymi. Zdecydowana większość z nich w następnych latach uległa wpływom wschodnim i po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r., tylko niewielu mieszkańców Sobiboru zmieniło wyznanie. Liczba prawosławnych między 1904 a 1906 r. spadła z 1139 do 972 osób [APL, KPCH, KV, sygn. 941, k. 59; sygn. 942, k. 79]. W Liber Conversorum rzymskokatolickiej parafii włodawskiej w 1905 r. zapisano tylko 6 osób [Wawryniuk 2012, s. 206]. Z czasem prawosławni mieszkańcy wsi przyjęli ukraińską tożsamość narodową. Prawosławni zniknęli z krajobrazu wsi po II wojnie światowej, kiedy to większość Ukraińców w latach 1944–1946 dobrowolnie lub pod przymusem, wyjechała do ZSRR. Pozostałych w 1947 r. ramach akcji „Wisła” wysiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane.
W dawnych czasach we wsi mieszkało niewielu katolików obrządku rzymskiego. Pierwotnie Sobibór należał do parafii katolickiej w Uhrusku, na pewno jeszcze w roku 1564 [Jabłonowski, 1902, s. 185], W roku 1662 był w parafii Orchówek [AGAD, ASK I, sygn. 71, k. 94]. Trudno dokładnie określić kiedy nastąpiła zmiana przynależności parafialnej. Podyktowana było ona zapewne faktem, że większość rodziny Uhrowieckich związała się w 2 poł. XVI w, z reformacją, a kościół w Uhrusku został zamieniony w zbór. Przejściowo w latach 1867–1931 Sobibór należał do parafii św. Ludwika we Włodawie.
W Sobiborze zamieszkiwała też dosyć liczna społeczność żydowska. Jedno z gospodarstw uwłaszczonych w 1864 r, należało do Moszka Blachera i Icka Mielcera [APL, ZTL, sygn. 3377]. W 1939 r. do miejscowej szkoły uczęszczało 12 dzieci żydowskich.
Gospodarka w dziejach
We wsi Sobibór w późnym średniowieczu i wczesnym okresie nowożytnym ze względu na położenie na terenie mocno zalesionym i zabagnionym, oprócz gospodarki rolno-hodowlanej rozwijała się także działalność oparta na gospodarce leśnej. W XVI wieku poświadczone jest bartnictwo. Potwierdza to spór toczony w 1534 r. między Wasylem Jotuchowiczem popem z Pulma i Borysem Wakuliczem kmieciem z Sobiboru , których Hieronim Krupski oskarżył o kradzież miodu i „podebranie” rojów z pszczelich z barci w Sobiborze [AVAK, 19, nr 107]. W 1563 r. wzmiankowane jest 30 niewielkich gospodarstw chłopskich o powierzchni 1/4 łanu każde. W tym czasie funkcjonował tutaj także młyn walnik o trzech kołach [AGAD, ASK, I, 37, k. 594v].
Obciążenia pańszczyźniane chłopów na początku XIX stulecia nie były zbyt duże, gdyż wynosiły jeden dzień sprzężajny i dwa dni piesze pańszczyzny tygodniowo prze cały rok. Do tego należy doliczyć daniny w naturze i przymusowy najem do pracy (11,5 dnia rocznie) [Piątkowski 2007, s. 118–119].
W 1864 r. w we wsi w oparciu o prawo z 1864 r. uwłaszczono 75 gospodarstw będących w posiadaniu 110 właścicieli. Każde z gospodarstw otrzymało od 18 do 45 morgów ziemi. Włościanie posiadali również wspólne pastwisko o powierzchni 376 morgów, plac szkolny i kowala. W sumie w wyniku uwłaszczenia chłopi otrzymali 2617 morgów. Poza ziemią było to prawo korzystania z serwitutów pastwiskowych, tj. prawa wypasania 524 sztuk bydła. Włościanie korzystali również z serwitutu leśnego. Każde z 75 gospodarstw miało prawo do otrzymywania 24 fur opału rocznie. Z kolei w oparciu o prawo z 1865 r. uwłaszczono właścicieli 8 placów. W 1913 i 1915 r. rząd carski wykupił prawa do serwitutów chłopów z Sobiboru [APL, ZTL, sygn. 3377]. W 1926 r. właścicielami ziemskimi byli Julian Jaworski, Józef Kiersnowski i Stefan Markowski [KAP 1926, s. 1176]. Część mieszkańców wsi była bezrolna (np. w 1915 r. było to 57 osób [APL, KRZL, sygn. 10] i pracowała na służbie u właścicieli ziemskich lub też trudniła się innymi zawodami.
W Sobiborze obok wsi pańszczyźnianej istniał folwark. W latach 20. XX wieku w miejscowości działała cegielnia, młyn, tartak państwowy i Nadleśnictwo, pracowali też felczer (P. Siwczyk), kowal (Z. Feldman), szewc (J. Maśluch) [KAP 1926, s. 1176]. Ważnym wydarzeniem w dziejach wsi była budowa linii kolejowej Chełm-Brześć [https://pkp.lubartow.pl/wlodawa/wlh.htm]. W XIX w. we wsi istniała również komora celna.
Oświata
Rosyjskojęzyczna ministerialna szkoła powszechna powstała we wsi po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. W 1898 r. powstała tam również szkoła cerkiewna [APL, KPCH, KV, sygn. 949, k. 147]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Sobiborze działała 1. klasowa szkoła powszechna. W roku szkolnym 1930/1931 uczęszczało do niej 59 uczniów [Falski 1933, s. 176]. W czasie okupacji niemieckiej powstała tam również szkoła ukraińska, do której w 1940 r. uczęszczało 68 dzieci. Szkoła ta została zlikwidowana w 1946 r., po wywiezieniu Ukraińców. [Wawryniuk 2012, s. 212]. Obecnie dzieci z Sobiboru należą do obwodu szkoły podstawowej w Orchówku.
Obóz zagłady w Sobiborze
Dzieje Sobiboru w okresie II wojny światowej wiążą się przede wszystkim z działalnością niemieckiego obozu zagłady. Sobibór jest jednym z tragicznych symboli ludobójstwa narodu żydowskiego – Holocaustu. Różne aspekty jego funkcjonowania doczekały się nie tylko potężnej literatury naukowej, ale też dzieł sztuki, utworów literackich, filmów dokumentalnych i fabularnych. Nie sposób je w tym miejscu omówić. Zainteresowanego Czytelnika zachęcamy do przejrzenia zakładki: W świecie cyfrowym, gdzie w wyborze znajdują się przydatne linki.
Zanim jednak utworzono tam obóz dochodziło już wcześniej do masowych egzekucji ludności żydowskiej. W 1939 r. obok stacji kolejowej rozstrzelano 100 żołnierzy polskich – jeńców narodowości żydowskiej, w 1940 r. kolejnych 200 osób [Wawryniuk 2012, s. 211]. Niemiecki obóz zagłady w Sobiborze powstał na przełomie kwietnia i maja 1942 r. przy stacji linii kolejowej Lublin–Chełm–Włodawa. Obóz miał trzy części, dla SS-manów, strażników z formacji SS-Wachmannschaften i dla więźniów żydowskich, na terenie której znajdowała się komora gazowa. Obozem kierowali kolejno Franz Stangl i Franz Reichleitner. Całością zarządzał komendant, któremu podlegała załoga złożona z funkcjonariuszy SS licząca prawie 200 osob. W obozie zamordowano ok. 180 tys. osób, w większości Żydów z Polski, Austrii, Niemiec, Czech, Słowacji, Holandii, Francji, Litwy i Białorusi. Ich ciała najpierw składano w masowych grobach a od jesieni 1942 r. zaczęto je palić na stosach. W lipcu 1943 r. Heinrich Himmler przekształcił obozu zagłady w Sobiborze w obóz koncentracyjny. 14 października 1943 r. w obozie wybuchło powstanie, w wyniku którego grupie więźniów udało się uciec. Po tym wydarzeniu Niemcy zlikwidowali obóz [szerzej: https://www.sobibor-memorial.eu/pl/history/historia_obozu/3].
Obecnie w miejscu, gdzie był zlokalizowany niemiecki obóz zagłady znajduje się nowoczesne multimedialne Muzeum i Miejsce Pamięci w Sobiborze. Dzięki wystawom muzealnym można zapoznać się z historią obozu, życiem więźniów i ich planową eksterminacją. Na zewnątrz biegnie tzw. Aleja Pamięci. Wzdłuż niej ułożono symboliczne kamienie z imionami i nazwiskami więźniów, których zamordowano na obszarze obozu. Prowadzi ona do kopca usypanego na miejscu, gdzie odkryto zbiorowy pochówek więźniów. Ponadto na terenie obozu znajduje się pomnik więźniarki z dzieckiem, mur upamiętniający ofiary z napisami w językach polskim, holenderskim, angielskim, jidysz i hebrajskim, oraz obelisk upamiętniający komory gazowe. Obecnie trwają pracę nad udostępnieniem reliktów tych ostatnich dla zwiedzających.






Pozostałe zabytki
Dwór
Murowany dwór z przełomu XIX i XX wieku znajduje się w północnej części osady niedaleko Bugu. Dawniej mieściła się w nim szkoła, obecnie jest własnością prywatną. Od szosy w kierunku budynku wiedzie częściowo zachowana aleja. Znajdują się tu także pozostałości parku dworskiego, ale z mocno przerzedzonym drzewostanem.
Kaplica
Drewniana kaplica pod wezwaniem Wniebowzięcia Matki Boskiej została wzniesiona po II wojnie światowej na miejscu dawnej cerkwi. Znajduje się w niej rokokowo-ludowy ołtarz, najprawdopodobniej pounicki, przeniesiony z dawnej cerkwi; drewniany, złocony paschał o cechach barokowych, drewniane i mosiężne lichtarze [KZSP, t.8, z.18, s.44]


Cmentarz prawosławny


Ważne wydarzenia
O przebiegu i skutkach działań wojennych w okolicach Sobiboru do XX wieku źródła historyczne milczą. Z pośrednich informacji możemy się domyślać, że wieś mocno ucierpiała w czasie odwrotu armii napoleońskiej w 1812/1813 r. [AGAD, AZ, sygn. 2735, k. 266].
Okolice wsi stanowiły w latach 1863–1864 rejon działania licznych partii powstańczych, na terenie wsi nie doszło jednak wówczas do żadnej odnotowanej w materiałach źródłowych bitwy z wojskami carskimi. W związku z tym za najważniejsze wydarzenia powstania styczniowego na przedstawianym terenie można uznać przemarsze oddziałów powstańczych.
Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Sobiboru był wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. sytuacja ekonomiczna ludności uległa pogorszeniu, gdyż do wojska powołano wielu mężczyzn. Najtragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w połowie sierpnia 1915 r., gdy przez tereny te przeszła linia frontu. Armia rosyjska wycofująca się z południa na północ, 13 VIII 1915 r. zajęła pozycje obronne na linii Różanka–Mosty. W tym czasie Sobibór został spalony przez wojska rosyjskie a większość jej mieszkańców udała się na uchodźstwo do Rosji.
Przełomowym wydarzeniem w dziejach Sobiboru była II wojna światowa. W 1939 r. po kilkudniowej okupacji radzieckiej wieś znalazła się pod okupacją niemiecką, która skończyła się w lipcu 1944 r. W tych latach we wsi nastąpił na tym terenie rozwój ukraińskiej aktywności narodowej. Po zakończeniu wojny ludność ukraińska została wysiedlona ze wsi a na jej miejsce sprowadzono Polaków.
Małe ojczyzny – strefa regionalistów
Współczesność, strategie rozwoju
Punkt 1
Punkt 2
Punkt 3
Samorząd, organizacje
Kościoły i związki religijne
Życie kulturalne
Oświata i szkolnictwo
Sport
Wybitne postacie
Rodziny – pamiątki
Wspomnienia, albumy rodzinne
Gospodarka – firmy i przedsiębiorstwa
Walory turystyczne
Folklor
Miejsca pamięci