Rudnik Szlachecki

Patrz hasło: Wilkołaz.

W najstarszych źródłach najczęściej funkcjonuje jako ‘Rudnik Mały’ lub tylko ‘Rudnik’, dość często jako: ‘Rudniczek’ (np. 1563, 1582, 1590), czasami też w formie mnogiej: ‘Rudniki’ (1431, 1443, 1781) [Kosyl 1974, 344; OZ, 124]. Nazwa ‘Rudnik Szlachecki’ zaczyna pojawiać się od 1805 r. dla odróżnienia od pobliskiej wsi o takiej samej nazwie, należącej do Ordynacji Zamojskiej (ob. Rudnik, gm. Zakrzówek), chociaż już w 1565 r. wieś nazwano ‘Rudniczkiem Szlacheckim’ [Lustracja 1565, 87; OZ, 124]. Niekiedy mylony (jak w SGKP IX, s. 932 i OZ, 124] z Rudnikiem położonym w sąsiedniej gm. Zakrzówek. Nazwa wsi może nawiązywać do przepływającej tędy rzeki Urzędówki, pierwotnie noszącej nazwę Rudnik, albo też do wydobywania tutaj rudy darniowej i wytopu z niej żelaza.

Jak już wyżej wspomniano, Rudnik to pierwotna nazwa rzeki Urzędówki – dwie odnogi tej rzeki w jej górnym biegu zostały określone w 1421 r. jako Duży i Mały Rudnik (ZDM, nr 1917). Jedna ze strug wspomnianych w tym dokumencie w późniejszym okresie zaczęła zanikać. Zostały po niej tereny podmokłe zwane Jazami [SGKP IX, 934].W dobie pouwłaszczeniowej pojawił się Rudnik Kolonia [Zinberg II, s. 120].

W średniowieczu i w okresie staropolskim (do 1795 r.) R. leżał na terenie ziemi lubelskiej, od 1474 r. woj. lubelskim, wchodząc w skład pow. lubelskiego, czasowo zaś (w latach 1471-1521 i w latach 80. XVIII w.) pow. urzędowskiego [SHGL, 202; Ćwik, Reder 1974, 40]. Po 1795 Austriacy wprowadzili podział na cyrkuły. R. leżał początkowo na terenie cyrkułu józefowskiego, obejmującego m.in. całość byłego staropolskiego powiatu urzędowskiego (1796-1803), a następnie (od 1803 r.) na terenie cyrkułu lubelskiego. W ramach cyrkułu R. przynależał do okręgu kraśnickiego [Ćwik, Reder 1974, 65-66, 68]. W 1810 r., dostosowano tutejszą administrację do struktury obowiązującej w Księstwie Warszawskim. R. znalazł się w powiecie kraśnickim, należącym do departamentu lubelskiego [Ćwik, Reder 1974, 74]. W okresie Królestwa Polskiego (od 1815 r.) R. przynależał nadal do powiatu kraśnickiego, w obwodzie zamojskim [Tabella 1827, 268] w ramach województwa lubelskiego. Po powstaniu listopadowym R. leżał na terenie okręgu kraśnickiego, w powiecie zamojskim (od 1842) oraz w ramach guberni lubelskiej (od 1837) [Ćwik, Reder 1974, s. 93]. Kolejna zmiana nastąpiła w 1844 r., kiedy to powiat zamojski zastąpił powiat janowski. W 1867 r. R. wszedł w skład gminy Wilkołaz, w której pozostaje do dziś.

W trakcie prowadzonych w roku 1986 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 6 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa pradziejowego i wczesnohistorycznego. Na podstawie ilości i rozrzutu zebranych artefaktów wyróżniono ślady osadnicze (1-3 zabytki z bardzo małej powierzchni) bądź bardziej trwałe struktury osadnicze – siedliska (powyżej 3 znalezisk z większego areału). Prawdopodobnie ślady osadnicze występujące w kontekście trwalszych struktur można utożsamiać z różnoraką aktywnością gospodarczą – związaną z myślistwem, zbieractwem, uprawą pól, hodowlą, pasterstwem, gospodarką leśną czy wędrówkami w poszukiwaniu surowców.

Zebrane źródła ruchome pochodzą z kilku faz osadniczych. Najstarsze materiały pozostawiła społeczność z okresu wpływów rzymskich (brak afiliacji kulturowej), młodsze z wczesnego średniowiecza (VIII-IX oraz IX-X w.). Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 83-79].

Do 1421 r. obszar (noszący nazwę R.), na którym powstała wieś był własnością królewską, zapewne częścią klucza wilkołaskiego. Wieś założyli odbiorcy nadania królewskiego. Władysław Jagiełło podczas pobytu na łowach w Bystrzycy 11 października 1421 r. wystawił dokument dla Stachny i jej synów: Jana, Mikołaja, Jakuba, Stanisława i Bartosza [ZDM, nr 1917]. Stachna była wówczas wdową po Henryku z Suchej, który prawdopodobnie był identyczny z Henrykiem, sługą Dymitra z Goraja i który kilka lat wcześniej (1405) otrzymał nadanie od córek Dymitra w pobliskiej Suchyni (zwanej wtedy Suchą) [ZDM, nr 1202; SHGL, s. 229]. Król nadał wdowie i jej synom zniszczony i opuszczony teren w dąbrowie, położony po obu stronach strug Duży i Mały Rudnik, wielkości 12 łanów. Zostały opisane granice nadania, sięgające na północy Wilkołazu, na zachodzie Popkowic, na południu Sulowa i Stróży oraz innych (niewymienionych), tj. zapewne Bystrzycy, Zakrzówka i zaginionej dziś Piasecznej Woli. Graniczenie z wsią należącą do klucza kraśnickiego Tęczyńskich, tj. Stróżą, potwierdzone jest skądinąd (1454), podobnie jak z Popkowicami (1457) [SHGL, 203]. Wiadomo też, że z R. graniczył z Wolą Wilkołaską, powstałą około 1423 r. [ZDM, nr 1902]. Późniejsze źródło przynosi z kolei informację o graniczeniu Rudnika z Bystrzycą należącą do cystersów z Koprzywnicy (1457) [APL, KZL 6, k. 247v]. Na tej granicy znajdował się gaj zwany Zapusta [APL, KZL 6, k. 254]. W 1421 r. nadanemu terenowi zwanemu R., tudzież wsi, która tam będzie lokowana król nadał prawo niemieckie w odmianie średzkiej. Kmiecie i mieszkańcy tej wsi mieli odpowiadać przed sołtysem lub dziedzicami lub przed królem, gdyby byli wezwani opieczętowanym przez niego dokumentem. Właściciele mieli obowiązek stawać na wyprawy wojenne z dwoma kuszami oraz na dwóch koniach o wartości 5 grzywien każdy [ZDM, nr 1917].

Niektóre z osób wymienionych w nadaniu królewskim notowane są w najbliższych latach jako posesjonaci w R.: wdowa Stachna (do 1431 r.), Stanisław (do 1430 r.), Mikołaj (do 1443 r.) [SHGL, 202-203]. Chronologicznie nie da się też wykluczyć tożsamości braci Jana i Mikołaja, poświadczonych jako dziedzice R. w 1443 r. [APL, KZL 7, k. 178-179], z odbiorcami nadania z 1421 r. Mogli oni jednak należeć już do kolejnego pokolenia. To raczej pewne w przypadku braci Bartosza i Wawrzyńca odnotowanych w 1454 r. [SHGL, 203]. W drugiej połowie XV stulecia miejscowe stosunki własnościowe są już trudne do ustalenia, podobnie jak relacje pokrewieństwa pomiędzy znanymi źródłom dziedzicami. Należy liczyć się nie tylko z możliwością sporego rozrodzenia się rodziny Stachny i Henryka, ale też pojawienia się nowych właścicieli spoza tego kręgu rodzinnego. W latach pięćdziesiątych XV w. odnotowywano Jana i jego syna Henryka [APL, KZL 6, k. 258], wtedy też wystąpił Stanisław Swidzierski, nie wiadomo jednak, czy tożsamy z współodbiorcą nadania z 1421 r. Ze względów chronologicznych możliwe jest natomiast, że wspomniany tu Henryk syn Jana (może wnuk Henryka z Suchej i Stachny?) był ojcem występującego w latach 90. XV w. i później (do początku lat 30. XVI w.) Lasoty (Sylwestra) z R. [KKW 2, k. 5v; ŹD XIV, 366], który został określony w 1491 r. jako syn śp. Henryka [KKW 2, k. 21v]. Być może był on bliskim krewnym (bratem?) współczesnego mu Gotarda, skoro dzierżyli wspólnie dwa łany w R. [ŹD XIV, 366]. Synowie tego ostatniego – jak wskazuje przydomek, którym się posługiwali – czyli Jan i Stanisław Rudniccy zwani Gotardowie, byli dysponentami dokumentu królewskiego [AGAD, MK 70, k. 381v-383], co pozwala widzieć w nich potomków pierwszych właścicieli. Wyróżniającym się właścicielem R. w drugiej połowie XV w. był niejaki Jędrzych lub Andrzych (notowany od 1460 r.) [SHGL, 203], którego trudno jednak powiązać z pozostałymi znanymi skądinąd posesjonatami w R. To jego wymienił Jan Długosz w swoim opisie parafii wilkołaskiej [DLB II, 551]. Funkcjonowali tu wówczas także inni dziedzice, których imion kronikarz jednak nie odnotował.

Znane są przypadki występowania szlachty siedzącej w R. przed sądem kasztelana lubelskiego (od 1474 r. był to sąd miejscowego wojewody), a więc właściwym dla przedstawicieli drobnej szlachty [KKW 1, k. 38v; KKW 2, k. 1v, 5v, 21-21v, 33; Sochacka 2014, 142]. Koresponduje to z późniejszymi informacjami o zamieszkiwaniu we wsi szlachty nieposiadającej poddanych [SHGL, 203]

Według rejestru poborowego z 1531 r. bliżej nieokreśleni Lasota i Gotard płacili pobór od dwóch łanów, natomiast Jan Rudnicki od jednego łana [ŹD XIV, 366]. Możliwe, że w pierwszym przypadku chodzi o podsędka lubelskiego Andrzeja Lasotę z Łopiennika (zm. 1554) [Boniecki, 14, 32-33], a zagadkowym Gotardem mógł być Gotard Bystram, którego sukcesorem o niewiadomym pokrewieństwie był stolnik lubelski Paweł Bystram z Popkowic, będący bezpotomnym. W 1550 r. swą część Rudnika odstąpił wojewodzie sandomierskiemu Janowi Gabrielowi Tęczyńskiemu z Kraśnika i jego synowi Stanisławowi [Boniecki 2, 289-290; PSB 53, 456]. Na tych nabytych gruntach Tęczyńscy założyli wieś Nową Wolę [zob. Wólka Rudnicka].

Rejestr poborowy z 1626 r. wykazuje już cztery części wsi. Największą z nich posiadał Jakub Lenczowski (Linczewski), jeszcze powiększoną o półłanek nabyty od Waleriana Rudnickiego. Część zwaną Kościeszyńskie (także w Wólce Wilkołaskiej i Zalesiu) niedawno uzyskał Wojciech Wybranowski z Liśnika, możliwe że na zasadzie zastawu. Natomiast dwie ubogie cząstki nadal pozostawały w rękach Rudnickich. Jedną posiadała wdowa Mikołajowa Rudnicka, a drugą inny Mikołaj Rudnicki, bez poddanych kmieci, „co sam orze” [Rejestr 1626, 74; Niesiecki, IX, 449-450].

Już w roku następnym synowie Jakuba Lenczowskiego, Jan, Gabriel i Remigian dopełnili podziału dóbr ojcowskich. W 1638 r. bracia zapisali sumy na majątku siostrze Agnieszce, żonie Adama Kochowskiego i ich synowi Aleksandrowi. Przed 1648 r. część po chyba bezpotomnym Janie Lenczowskim przejął Gabriel z żoną Anną ze Skarbków Kiełczewskich, a następnie ich syn Aleksander, występujący w 1676 r. [APŁ, Arch.Bart. sygn. 48, k. 85v; APL, KGL sygn. 415, k. 51-52v; Boniecki 14, 8]. Remigian Lenczowski swą część przed 1648 r. zastawił Piotrowi Wysockiemu, który po 1650 r. nabył też małą część Rudniczka (bo wówczas takiej nazwy wsi najczęściej używano) od bliżej nieznanej Brodowskiej. Zapewne córką Piotra była Katarzyna z Wysockich, żona komornika granicznego chęcińskiego Wojciecha Gorzechowskiego. Ich syn Franciszek Gorzechowski występował w 1696 r. jako zastawny posesor części dziedzica Piotra Lenczowskiego [APL, KGL RMO sygn. 166, k. 951; sygn. 304, k. 59; BJ, sygn. 7209, 70].

Część Kościeszyńskie w Rudniczku po Wybranowskich w 1663 r. posiadał Jan Słupski. Zdaje się, że właśnie ten dział wsi, choć bez takiej nazwy, w 1674 r. dzierżył sędzia ziemski lubelski Jerzy Szornel (zm. 1677) [AGAD, ASK sygn. 162, 88; BJ, sygn. 7209, 70]. W posesji Anny z Kiełczewskich Moszyńskiej w 1663 r. znajdowały się dwie inne części wsi – po mężu Adamie oraz nabyta od Waleriana Rudnickiego. Prawa do nich zgłaszała Tekla z Charzewskich Kieszkowska (wdowa po Janie, komorniku granicznym sandomierskim) z synami Antonim, podczaszym bracławskim, oraz Walentym, kapitanem wojsk koronnych [APL, KGL sygn. 450, k. 216; BJ, sygn. 7209, 71].

W 1648 r. w Rudniczku wymieniano jeszcze dwie inne cząstki sukcesorów Mikołaja i Marcina Rudnickich. Pierwsza z nich była „rzeczonego Jaślikowskiego wiecznie nabyta” [APŁ, Arch.Bart. sygn. 48, k. 85v]. W I poł. XVIII w. jeden dział należał do Franciszka Rudnickiego i jego dzieci Ignacego i Konstancji Mietelskiej [APL, KGL RMO sygn. 324, k. 1070]. Drugą natomiast posiadał Stanisław Rudnicki i jego syn Kajetan, podczaszy czernihowski. Wdowa po tym ostatnim, Anna z Brzeskich Rudnicka w 1774 i 1778 r. była też zastawną posesorką okrojonej do zaledwie jednej zagrody części Gorzechowszczyzna. Po niej dziedziczyli synowie Józef, Stanisław i Franciszek Rudniccy. W tym czasie formalnymi właścicielami Gorzechowszczyzny byli podczaszy chełmiński Marcin Lenczowski (Linczewski) oraz Konstancja z Gorzechowskich i jej mąż Tomasz Łukaszewicz [APL, KGL RMO sygn. 415, k. 14-14v, 51-52v; sygn. 432, k. 2252-2253v].

Nie wiadomo jak liczna była wieś R. w pierwszym stuleciu swego istnienia. Jeśli zrealizowano program lokacji zgodnie z brzmieniem dokumentu królewskiego [ZDM, nr 1917], na terenie wsi powinno powstać przynajmniej 10 gospodarstw jednołamowych, nie licząc gospodarstwa sołtysiego, na ogół większego. W 1531 r. pobór podatku dotyczył jednak tylko trzech łanów [ŹD XIV, 366]. W R. zamieszkiwała głównie drobna szlachta, nieposiadająca kmieci, ale istnienie dwóch folwarków oraz wiadomości o łanach kmiecych [DLB II, 551] i o mieszkańcach pochodzenia chłopskiego (w 1493 r. poświadczony jest pracowity Stefan ze wsi R. koło Wilkołazu [AAL, AOfL 5, k. 302]) przekonują, że niektórzy z tutejszych właścicieli wybijali się pod względem majątkowym i zaliczali się do pełnoprawnej szlachty.
Według rejestru podatku pogłównego z 1674 r. w części zastawnej Jerzego Szornela znajdowało się 35 poddanych obu płci, w części Aleksandra Lenczowskiego 50 poddanych, zaś w dziale Wojciecha Gorzechowskiego 17 poddanych. W dwóch ostatnich znajdowały się dwory posesorów, zamieszkałe przez ich rodziny i służbę [AGAD, ASK sygn. 162, 88]. Spis ludności diecezji krakowskiej z 1787 r. podaje, że w Rudniku zamieszkiwało 205 katolików i 18 Żydów [SLDK 1787, 453].
W 1827 R. odnotowano, jako wieś prywatną z 12 domami i 89 mieszkańcami [Tabella 1827 II, 149]. W 1864 r. odnotowano tu 106 osób i 22 dymy [Osiński 2006, 72]. Na początku XX w. do chłopów mieszkających we wsi należało 149 dziesięcin ziemi otrzymanej w wyniku ukazu carskiego w tym: 121 dziesięcin ziemi ornej, siedem łąk, 19 lasu i dwa nieużytków. Wieś miała 23 zabudowania i 273 mieszkańców w tym dwóch prawosławnych, 263 katolików i siedmiu Żydów. [SKLG 1905, 662]. Oprócz tego wyróżniano na początku XX w.: Rudnik Szlachecki Kolonię, gdzie ziemię o obszarze 71 dziesięcin zakupili mieszkańcy bez pomocy Banku Włościańskiego, na terenie której były cztery zabudowania i 12 mieszkańców [SKLG 1905, 662]; Rudnik Szlachecki folwark kolonię, w której istniało 160 dziesięcin ziemi, również zakupiono bez pomocy Banku. Znajdowało się tam 20 zabudowań zamieszkałych przez 186 mieszkańców w tym 180 katolików i sześciu Żydów. [SKLG 1905, 662]
W 1921 r. Rudnik Szlachecki miał 31 domów i jeden inny budynek zamieszkały, 196 mieszkańców. Wyznanie: 196 katolików, narodowość polska. Jako miejscowość odrębną wymieniano Rudnik Szlachecki Kolonię [Skorowidz miejscowości, 1921, 40] powstałą prawdopodobnie z parcelacji części majątku Rudnik na przełomie XIX i XX w. Rudnik Szlachecki Kolonia w 1921 r. miała 29 domów i trzy inne budynki zamieszkałe, 211 mieszkańców. Wszyscy zadeklarowali wyznanie katolickie i narodowość polską. [Skorowidz miejscowości 1921, 40]. W latach 20. XX w. w R. działała dwuklasowa szkoła powszechna [SRP 1933, 157].

Jan Długosz informuje o przynależności R. do parafii Wilkołaz. Dziesięcinę snopową i konopną z tutejszych folwarków i z łanów kmiecych pobierał pleban wilkołaski [DLB II, 551]. Najprawdopodobniej zmiany własnościowe spowodowały powstanie zobowiązań wobec plebanów rezydujących w nieodległym Słupiu, o czym informuje źródło z 1529 r. [LR, 446, 450]. W XVI i XVII w. przynależność parafialna R. była dokumentowana niekonsekwentnie, nawet w źródłach kościelnych. Oprócz parafii Wilkołaz, przypisywano ją do parafii w Kraśniku (1590) i w Zakrzówku (1611) [OZ, 123-124]. W 1997 r. powstała tu oddzielna parafia pw. Miłosierdzia Bożego. W jej skład wchodzą: R., R. Kolonia, Wólka Rudnicka oraz Ostrów-Kolonia (Mazurów) i Pułankowice

[https://archidiecezjalubelska.pl/parafia/?id=101861]

Eksploatacja rudy darniowej i hipotetyczne istnienie czasowej osady rudniczej jest bardzo prawdopodobne w XIV w., co poświadczają choćby nazwy strug (R. Duży i R. Mały), od których utworzono nazwę wsi [ZDM, nr 1917]. Co więcej, w najbliższej okolicy powstawały osady o analogicznych nazwach – Rudnik (gm. Zakrzówek) i Rudki (ob. część miasta Kraśnik). Miejscowe złoże zostało zapewne wyczerpane lub porzucone i przez pewien czas było nieużytkowane, skoro teren zarósł dąbrową i został określony w dokumencie królewskim jako zniszczony i opustoszały [ZDM, nr 1917]. Nowi właściciele lokowali wieś na prawie niemieckim i najpewniej koncentrowali się na rolniczej eksploatacji swojej włości. Jan Długosz odnotował istnienie we wsi łanów kmiecych oraz dwóch folwarków płacących dziesięcinę snopową i konopną plebanowi wilkołaskiemu [DLB II, 551]. Poza tym własność we wsi była dość rozdrobniona. Jej współwłaściciele obracali pojedynczymi łanami lub ich częściami [APL, KZL 6, k. 247v, 258].

Według rejestru poborowego z 1531 r. z trzech części wsi łącznie płacono pobór od 3 łanów roli [ŹD XIV, 366]. W rejestrze z 1626 r. z pięciu części łącznie od jednego łana, czterech półłanków, od czterech zagrodników z rolami i czterech bez ról oraz od jednej ubogiej komorniczki [Rejestr 1626, 74], zaś w 1663 r. także z pięciu części od dwóch łanów, dwóch półłanków, pięciu zagrodników z rolami i trzech bez ról oraz dwóch komornic [BJ, sygn. 7209, 70-71].

Podzielona na wiele części i cząstek, stosunkowo niewielka wieś miała raczej niewielkie szanse rozwoju. Dodatkowo większość z nich nieustannie znajdowała się w zastawie lub dzierżawie, a tymczasowi posesorzy byli raczej zainteresowani jak najszybciej osiągniętymi zyskami, bez jakichkolwiek inwestycji. Nie mamy konkretnych poświadczeń źródłowych, ale możemy przypuszczać, iż na pewnych gruntach nadal gospodarowali ubożsi przedstawiciele rodu Rudnickich, nie posiadający poddanych i sami pracujący na roli. Jako lepiej rozwinięta jawi się jedynie część Lenczowskich. Tam w 1696 r. funkcjonowały browar i karczma, znajdujące się w arendzie (dzierżawie) Żyda Lewka Józefowicza [APL, KGL RMO sygn. 166, k. 951]. Inwentarz z 1784 r. odnotowuje i opisuje tutejszy dwór i folwark [APL, KGL RMO sygn. 483, k. 795v-801v].

Na portalu zabytek.pl umieszczono karty inwentarzowe dwóch obiektów architektury drewnianej (chałupa i budynek gospodarczy).

Miejsca pamięci

Tzw. Lipki – domniemana mogiła powstańcza z 1864 r. położona w części wsi R. zwanej Rudnik Kolonia. Prawdopodobne miejsce pochowania poległych uczestników potyczki, którą stoczył oddział dowodzony przez majora Józefa Jagmina z Rosjanami 25 stycznia 1864 r. [Zieliński 1913, 120].

25 stycznia 1864 na terenie Rudnika Szlacheckiego-Kolonii miała miejsce potyczka polskich powstańców z Rosjanami. Dowódcą oddziału powstańczego był mjr Józef Jagmin. Początkowo powstańcy zdobyli przewagę i zepchnęli oddział rosyjski Kulikowa w kierunku Ostrowa, lecz wkrótce Rosjanie otrzymali wsparcie z Kraśnika, co zmusiło powstańców do odskoczenia od przeciwnika i opuszczenia tej okolicy [Zieliński 1913, 120].

4 listopada 1942 r. z rąk Niemców zginęło sześć osób z rodziny Pyrów za pomoc Żydom. Zostali zadenuncjowani przez Żyda ujętego przez Niemców. Pyrowie pomagali przetrwać żydowskiej rodzinie Piniów, których znali sprzed wojny.

http://pamiecitozsamosc.pl/rodzina-pyrow-zamordowani-za-pomoc-zydom