Ostrów

Patrz hasło: Wilkołaz.

W XVII i XVIII w. zapisywany jako ‘”Ostrow” (1626 i 1787 r.) [Rymut, 8, 222]. W XIX w. zapisywany konsekwentnie w formie „Ostrów” (1827, 1877, 1885 r. ) [Tabella miast, II, 70; Zinberg 1877, II, 21; SGKP VII, 700; Rymut, 8, 222]

Nazwa wsi należy do kategorii topograficznych. „Ostrów” najczęściej oznaczał wyspę np. na rzece lub na jeziorze [Urbańczyk, V, 674-675; Bąk, XVI 22, 221-222], ale mógł oznaczać również pole (teren) pomiędzy mokradłami [Kosyl 1974, 288]. Wydaje się, że to drugie znaczenie lepiej pasuje do miejscowych realiów topograficznych i okoliczności powstania osady. Na mapie woj. lubelskiego Karola de Perthèesa z 1785 r. zaznaczono położenie dworu zwanego Ostrów w Popkowicach. Jego usytuowanie jeszcze dokładniej pokazuje austriacka, wojskowa mapa Galicji Zachodniej A. von Heldensfelda z lat 1801-1804, lokując Ostrów przy zalewie (stawie) na rzece Urzędówce, w bezpośrednim sąsiedztwie wsi Zalesie.

Jeszcze w końcu XVIII w. z wsi wydzieliła się odrębna osada Majdan Ostrowski (patrz: Ewunin). Rozparcelowanie głównego folwarku ostrowskiego umożliwiło powstanie wsi Ostrów Kolonia, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1921 r [Skorowidz miejscowości, 1921, 40]. Obecnie w ramach tej miejscowości funkcjonują dwie nazwy oznaczające jej części: Ostrów Kolonia-Smugi i Ostrów Kolonia-Góry. Po należącym do dóbr ostrowskich drugim folwarku Mazurów [SGKP VII, 700] pozostała nazwa, która odnosi się do części wsi w pobliżu skrzyżowania drogi wojewódzkiej nr 842 (tzw. Zakrzowska Droga) z drogą ekspresową S19 (Via Carpathia im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego). Na terenie wsi znajduje się niewielki kompleks leśny – Las Ostrowski.

U schyłku czasów staropolskich, Ostrów jeszcze nie stanowił odrębnej wsi, lecz był tylko częścią wsi Popkowice, przynależał do pow. urzędowskiego w woj. lubelskim [SLDK 1787, 442]. W wyniku III rozbioru w 1795 r. obszary te zostały zajęte przez Austrię jako część tzw. Galicji Zachodniej. Włączono je do nowo utworzonego cyrkułu józefowskiego (Józefów nad Wisłą), a po jego likwidacji w 1803 r. przyłączono do cyrkułu lubelskiego. W ramach cyrkułu O. przynależał do okręgu kraśnickiego [Ćwik, Reder 1977, 65-66, 68]. W 1810 r., dostosowano tutejszą administrację do struktury obowiązującej w Księstwie Warszawskim. O. znalazł się w powiecie kraśnickim, należącym do departamentu lubelskiego [Ćwik, Reder 1977, 74]. W okresie Królestwa Polskiego (od 1815 r.) O. przynależał nadal do powiatu kraśnickiego, w obwodzie zamojskim [Tabella 1827, 268] w ramach województwa lubelskiego. Po powstaniu listopadowym O. leżał na terenie okręgu kraśnickiego, w powiecie zamojskim (od 1842) oraz w ramach guberni lubelskiej (od 1837) [Ćwik, Reder 1977, 93]. Kolejna zmiana nastąpiła w 1844 r., kiedy to powiat zamojski zastąpił powiat janowski. Przez pewien czas (1827-1866) Ostrów pełnił rolę ośrodka gminy dominialnej [Osiński 2006, 72], w skład której wchodziły m.in. Majdan (Ewunin), Popkowice i Skorczyce, ale już w 1867 r. znalazł się w ramach gminy Urzędów, w której funkcjonował aż do 1973 r.

W trakcie prowadzonych w roku 1984 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 2 stanowiska, które dostarczyły śladowych źródeł krzemiennych (o charakterze odpadkowym) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) stanowiących pozostałość po osadnictwie z wczesnej epoki brązu (brak afiliacji kulturowej) [NID, AZP obszar 83-78]].

W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego omyłkowo utożsamiono O. z Ostrowem (obecnie wieś zaginiona lub tożsama z Ostrówkiem, gm. Radomyśl n. Sanem, woj. podkarpackie) położonym nad Wisłą, który został nadany przez księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego klasztorowi klarysek w Zawichoście [SGKP VII, 700]. Ostrów położony w gminie Wilkołaz ma metrykę znacznie późniejszą, gdyż po raz pierwszy jego istnienie stwierdza rejestr poborowy z 1626 r. [Rejestr 1626, 75]. Początkowo był to folwark/dwór wydzielony z pobliskich dóbr Popkowice.

Wieś Ostrów powstała w 1783 r. przez ostateczne wydzielenie ze wsi Popkowice, a ściślej z jej wschodniej części, zwanej Przedkościelne [APL, KGL RMO sygn. 473, k. 323-323v]. Wcześniej grunty nazywane Ostrów wprawdzie pojawiły się w rejestrze poborowym z 1626 r. Znajdujący się tam zapis, że ówczesny dziedzic Jan Szornel oddał pobór „ze wsi Popkowic i Ostrowa na tychże Popkowicach leżącego, majętności swej dziedzicznej” [Rejestr 1626, 75], w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego został jednak niesłusznie zinterpretowany jako dowód na istnienie samodzielnej wsi [SGKP VII, 700], co powtarzali następni autorzy [Chachaj 2018, 111-112; Wnuk 2004, 48-49]. Tymczasem po 1626 r., na następne sto kilkadziesiąt lat ta nazwa znika z kart historii, nie tylko jako określenie odrębnej wsi, ale nawet jako części Popkowic.

W źródłach powtórnie wspomniany jest Ostrów Popkowicki w drugiej połowie XVIII w., przy okazji układów majątkowych pomiędzy potomkami pięciu córek zmarłej ok. 1748 r. Teofili z Rzepeckich, zrodzonych z jej dwóch małżeństw: z cześnikiem płockim Andrzejem Smarzewskim i podstolim kijowskim Janem Pruszyńskim. Dotyczyły one spadku obejmującego wschodnią połowę wsi Popkowic, zwaną Przedkościelną, i ciągnęły się od 1752 r. aż przez trzydzieści lat, przy zmieniającej się liczbie sukcesorów, do których dołączyli jeszcze niespłaceni wierzyciele [APL, KGL RMO sygn. 322, k. 971-979; sygn. 403, k. 553v-583, sygn. 433, k. 111-112]. W ich trakcie w 1772 i 1778 r. wymieniano „dobra wsi Ostrowa czyli połowy Popkowic trzeciej części” [APL, KGL RMO sygn. 403, k. 582; sygn. 433, k. 112]. Jednak za właściwe powstanie wsi należy uznać dopiero ostateczne wydzielenie tej „części Ostrów nazwanej” w akcie polubownym z 1783 r. Wraz z tutejszym dworem, młynem i karczmą została ona przyznana wnukowi Rzepeckiej, podsędkowi ziemskiemu łuckiemu Józefowi Chojnackiemu [APL, KGL RMO sygn. 473, k. 321v-324; Regestr 1783, 369]. Odtąd miejscowość stale funkcjonowała jako samodzielna wieś pod nazwą Ostrów i tak została zaznaczona na austriackiej mapie von Heldensfelda z 1801-04 r. [West Gallicien].

Po śmierci Chojnackiego w 1790 r. majątek przeszedł na własność dotychczasowego zastawnego posesora, Onufrego Dzierzbickiego, generała – adiutanta wojsk koronnych i jego żony Ewy z Zymanów. Najprawdopodobniej jeszcze w tym samym roku Ostrów objęła Józefa z Czempińskich, córka Ewy z jej pierwszego małżeństwa z Kazimierzem Czempińskim, oraz jej świeżo poślubiony mąż, podstolic inowłodzki Michał Chobrzyński [APL, KGL RMO sygn. 433, k. 112; Bon. 3, 11; Wnuk-Bednarczyk 2018, 31]. Jedną z dwu córek Chobrzyńskich była Ewa (zm. 1869), żona Ludwika Smoczyńskiego (zm. 1840), która po śmierci babki Ewy Dzierzbickiej w 1820 r. odziedziczyła m.in. majątek w Ewuninie [Wnuk 2004, 49].

W 1827 r. dobra Ostrów nabył Andrzej Mazurkiewicz kraśnicki lekarz i urzędnik, w latach 1830-1831 poseł na sejm Królestwa Polskiego. Po jego śmierci w 1854 r. majątek przejął jego bratanek Andrzej Józef, a następnie syn tegoż Andrzej Jan [Wnuk 2017, 72] i wreszcie jego syn Józef. Andrzej Jan miał też córkę Marię, z którą ożenił się Czesław Węgliński. Ich synem i dziedzicem Marii był Franciszek Tadeusz Węgliński (zm. 1963), który należał do ostatniego pokolenia właścicieli ostrowskiego majątku [Wnuk 2019, 86-88; Wnuk 2020, 182-183]. W 1944 r. dobra zostały objęte reformą rolną. Ostatnie właścicielki dóbr Popkowice Ostrów: Anna Tuszowska, Maria Węglińska i Zofia Mazurkiewicz utraciły wtedy 259,2 ha, z czego 218,6 ha przypadało na ziemię orną.

Od początku swego istnienia O. należał i wciąż należy do parafii pw. Trójcy Przenajświętszej w Popkowicach (gm. Urzędów) Jedynie część Ostrowa-Kolonii – zapewne Mazurów – zmieniła niedawno przynależność parafialną, przyłączając się do nowej parafii w Rudniku Szlacheckim[https://archidiecezjalubelska.pl/]. Według danych z 1921 r. we wsi oraz kolonii Ostrów znajdowało się 60 domów oraz 8 innych budynków zamieszkałych. Mieszkało w niej 435 mieszkańców (424 – katolików, 11 – wyznania mojżeszowego) [Skorowidz miejscowości, 1921, 40]. Oprócz tego wymieniano folwark Ostrów mający 6 domów, 90 mieszkańców, w tym 76 katolików, 7 prawosławnych, 7 osób wyznania mojżeszowego i deklarujących narodowość: polską – 76, rusińską – 7 oraz 7 Żydów [SK 1921, 40].

W inwentarzu Popkowic z 1783 r., w wydzielonej części Ostrów wymieniono i krótko opisano funkcjonujący tam drewniany młyn nad stawem i karczmę, położone blisko miejscowego dworu [APL KGL RMO sygn. 473, k. 323-323v]. W tym miejscu miały one ponoć istnieć już w XVI stuleciu. W 1810 r. karczmarzem w Ostrowie był Żyd Szmul Zelikowicz [Wnuk 2004, 48; Wnuk-Bednarczyk 2018, 31]

Do Ostrowa należał spory las, położony przy granicy z Łopiennikiem i Kłodnicą. W 1795 r. ówczesny dziedzic Michał Chobrzyński zawarł kontrakt handlowy z warszawskimi kupcami Antonim Forheggerem i Janem Kattaneo. W kontrakcie tym Chobrzyński za sumę 3.600 złp zezwalał kontrahentom na wycięcie wszystkich dębów i sosen (z wyjątkiem młodej dębiny), produkcję klepek i popiołu, a następnie sprzedaż do Gdańska. Wobec III rozbioru i wcielenia tych obszarów do zaboru austriackiego, wspomniana umowa nie doszła do skutku, z wyjątkiem punktu o „wyprowadzeniu popiołów w naturze” [Wnuk-Bednarczyk 2018, 31-32].

W 1827 r we wsi było 26 zabudowań gospodarczych i zamieszkiwało ją 200 osób. [Tabella 1827 II, 70.]. W 1864 r. odnotowano w Ostrowie 262 osoby, 37 dymów i folwark [Osiński 2006, 72]. W początkach XX w. obszar gruntów obejmował 492,5 dziesięcin ziemi z czego uwłaszczeniu podlegało 386 dziesięcin gruntu, 47,5 lasu i 11,5 nieużytków a dzięki pomocy Banku Włościańskiego rozkolonizowano dalsze 47 dziesięcin gruntów i 0,5 nieużytków. We wsi znajdowały się 52 zabudowania, zamieszkałe przez 674 mieszkańców. Znajdowała się tu również szkoła wiejska elementarna, którą otwarto w 1866 r. [SKLG 1905, 711-712]. Jej kontynuacją była w latach 20. XX w. w 6 – klasowa szkoła powszechna [SM 1933, 157]. W 1933 oddano nowy budynek szkoły, postawiony dzięki ofiarności rodziny Mazurkiewiczów [Wnuk-Bednarczyk 2020, 182].

Natomiast folwark Ostrów należący do Andrzeja Jana Mazurkiewicza, miał w początkach XX w. 280,5 dziesięciny ziemi (275 ornych, 3 łąk i 2,5 nieużytków). Zabudowań gospodarskich 3, 81 mieszkańców. Do folwarku należał młyn wodny [SKLG 1905, 712]

Według księgi adresowej z końca lat 20. XX w. w Ostrowie funkcjonował sklep z tekstyliami (bławatny) prowadzony przez Mariana Chodkowskiego, który handlował jednocześnie artykułami spożywczymi. Oprócz tego w miejscowości działały dwa kolejne sklepy spożywcze, była też piwiarnia. Wieś miała swojego felczera w osobie Andrzeja Rafalskiego. W folwarku Marii Węglińskiej działał młyn, a we wsi niejaki Górecki świadczył usługi kowalskie [KAP 1929, 606].

Na terenie wsi O., przy drodze gminnej prowadzącej do Ewunina, znajduje się zbiorowa mogiła z czasów I wojny światowej. Spoczywają w niej żołnierze austriaccy, węgierscy i rosyjscy, a także Polacy walczący w obu armiach, polegli podczas bitwy rozegranej na polach Ostrowa, Ewunina i Zalesia w lipcu 1915 r. Miejsce to upamiętnia ciemna granitowa płyta z napisem: „Mogiła zbiorowa żołnierzy z I wojny światowej 1915 r.”, zwieńczona metalowym krzyżem z wizerunkiem Chrystusa https://zabytek.pl/pl/obiekty/mogily-wojenne-z-1915-r.-676247

W lipcu 1915 r. na polach Ostrowa, Zalesia i Ewunina oraz Popkowic (gm. Urzędów) toczyły się ciężkie walki austro-węgiersko-rosyjskie. Zabudowania w wymienionych wsiach były w większości spalone. Ucierpiał m.in. folwark ostrowski. Wiadomo, że w walkach na tym odcinku brali udział legioniści z I Brygady, m.in. ułani dowodzeni przez ówczesnego rtm. Władysława Belinę-Prażmowskiego [Wnuk 2004, s. 20-22].

Rdzeń nazwy wsi stanowi słowo Majdan, oznaczające leśną osadę, zakładaną często przez przybywających w Lubelskie z ziem położonych na lewym brzegu Wisły ubogich chłopów. Otrzymujący w majdanach w użytkowanie ziemię chłopi mieli obowiązek jej wykarczowania. Przedrostek Za– wskazuje na położenie tej wsi za miejscowością, która była takim majdanem. Chodzi tu zapewne o sąsiedni Ewunin, który początkowo nazywał się ‘Ewin Majdan’ lub‘ Majdan Ostrowski’ (patrz hasło). Najpierw tak nazwano las, a potem od jego nazwy osadę Zamajdanie.

Kolonia ta była słabo zasiedlona, rzadko pojawia się w źródłach. W 1878 r. teren ten wydzielono z dóbr ostrowskich [SGKP VII, 700] i najpewniej rozparcelowano. W ten sposób powstał za Ewuninem przysiółek noszący nazwę Zamajdanie. Ludzie osiedlili się tutaj przed I wojną światową, skoro figuruje na niemieckiej mapie sztabowej z tego okresu [Mapster]. Jest odnotowany jako kolonia w gminie Urzędów w 1921 r. Wówczas zamieszkiwało w Zamajdaniu jedynie 13 osób. Wszyscy byli katolikami narodowości polskiej [Skorowidz miejscowości 1921, 40].