Wilkołaz

Netografia i videoteka gminy Wilkołaz

Netografia i videoteka gminy Wilkołaz

Najwięcej informacji (zdjęć, tekstów, odsyłaczy) zawierają dwie pierwsze adresy internetowe. Znajdują się tam materiały użyteczne w poznaniu miejscowości leżących na terenie gminy Wilkołaz. Niezwykle ważne informacje różnorodnej, także historycznej natury, przynosi wydawane przez UG w Wilkołazie periodyk „Wieści Gminy Wilkołaz” (od 2015 roku). Przydatna okazuje się też Panorama Powiatu Kraśnickiego. Pozostałe strony to głównie odsyłacze do miejscowego Gminnego Ośrodka Kultury, Koła Gospodyń Wiejskich, szkół i stowarzyszeń działających na terenie gminy. 

http://wilkolaz-archiwa.pl (profesjonalna strona z bardzo ciekawymi materiałami archiwalnymi oraz odsyłaczami do zasobów cyfrowych, zakładki na stronie głównej to [opracowania – czasopisma, inne], [źródła], [mapy], [zdjęcia – artykuły, galeria)

http://wilkolaz.pl/?c=mdAktualnosci-cmPokaz-189 (strona Urzędu Gminy Wilkołaz)

https://www.facebook.com/GOKwilkolaz/ (Gminny Ośrodek Kultury w Wilkołazie)

https://wilkolaz.naszgok.pl/ Gminny Ośrodek Kultury w Wilkołazie. O instytucji. Wilkolaz.naszgok.pl.

https://wilkolaz.naszgok.pl/gminna-biblioteka-publiczna Gminna Biblioteka Publiczna w Wilkołazie. Aktualności. Wilkolaz.naszgok.pl.

https://www.portalsamorzadowy.pl/gmina/wilkolaz,2097.html Portal Samorządowy PL. Gmina Wilkołaz. Portalsamorządowy.pl.

http://wilkolaz.pl/?c=mdTresc-cmPokaz-275 („Wieści Gminy Wilkołaz” od nr 1 z 2015 do 4 z 2022 r. Patrz też „Panorama Powiatu Kraśnickiego” – https://samorzad.gov.pl/web/powiat-krasnicki/panorama-powiatu-krasnickiego )

http://wilkolaz.pl/FCK/Historia%20i%20zabytki/Zarz%C4%85dzenie_71.2019%20ewidencja%20zabytk%C3%B3w.pdf (Urząd Gminy Wilkołaz. 2019, 11 września. Zarządzenie Wójta Gminy Wilkołaz w sprawie przyjęcia Gminnej Ewidencji zabytków Gminy Wilkołaz. Wilkolaz.pl.)

http://edziennik.lublin.uw.gov.pl/legalact/2019/5243/ (Urząd Wojewódzki w Lublinie. (b.d.). Uchwała nr IX/81/2019 Rady Gminy Wilkołaz z dnia 17 września 2019 r. w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami w gminie Wilkołaz na lata 2019-2023. Edziennik.lublin.uw.gov.pl.)

https://www.infor.pl/akt-prawny/U81.2015.200.0004472,uchwala-nr-xii672015-rady-gminy-wilkolaz-w-sprawie-ustanowienia-herbu-flagi-pieczeci-sztandaru-oraz-lancuchow-dla-wojta-gminy-iprzewodniczacego-rady-gminy-wilkolaz.html (Uchwała nr XII/67/2015 Rady Gminy Wilkołaz z dnia 20 listopada 2015r. w sprawie ustanowienia herbu, flagi, pieczęci, sztandaru oraz łańcuchów dla Wójta Gminy i Przewodniczącego Rady Gminy Wilkołaz)

https://xoomer.virgilio.it/mpelak  (strona poświęcona Urzędowowi, ale w zakładce [archiwum] znajduje się przewodnik po gminie Wilkołaz- projekt lokalnego szlaku turystycznego)

https://pl-pl.facebook.com/people/Stowarzyszenie-Przyjaciół-Wilkołaza/100070205651420/ (Stowarzyszenie Miłośników Wilkołaza)

https://krasnik.naszemiasto.pl/dozynki-w-wilkolazie-rolnicy-dziekowali-za-zbiory-zdjecia/ar/c8-4226422

https://www.mojawies.pl/kolo/pokaz/kolo-gospodyn-wiejskich-wilkolaz-drugi,1223/kategoria/o-nas,1 (Koło Gospodyń wiejskich Wilkołaz II)

https://www.rudniksp.webd.pl (strona Szkoły Podstawowej w Rudniku Szlacheckim)

www.rudniksp.webd.pl (oficjalna strona Szkoły Podstawowej im. Królowej Jadwigi w Rudniku Szlacheckim)

http://sp.wilkolaz.pl (strona Szkoły Podstawowej w Wilkołazie)

https://pl-pl.facebook.com/szkolapodstawowamarianowka/videos (Szkoła Podstawowa w Marianówce)

www.spostrow.neostrada.pl (Szkoła Podstawowa im. Wacława Rafalskiego w Ostrowie) 

https://www.facebook.com/people/Ko%C5%82o-Gospody%C5%84-Wiejskich-Wilko%C5%82az-Pierwszy/100063576872682/(Koło Gospodyń Wiejskich – Wilkołaz Pierwszy)

https://www.mojawies.pl/kolo/kolo-gospodyn-wiejskich-wilkolaz-drugi (Koło Gospodyń Wiejskich w Wilkołazie Drugim)

https://pl-pl.facebook.com/LKS.PERLA.RUDNIK/ (Ludowy Klub Sportowy Perła Rudnik)

https://pae.us.edu.pl/items/show/13269 (ANKIETA PAE/A1/33.29.V/01 – WILKOŁAZ (OK. KRAŚNIKA)

https://www.lubelskietravel.pl/szlak-renesansu-lubelskiego-obiekty/kosciol-pw-sw-jana-chrzciciela-wilkolaz-ii (Kościół pw. św. Jana Chrzciciela (Wilkołaz II)

https://sip.gison.pl/wilkolaz (System Informacji Przestrzennej)

https://sites.google.com/site/wkswilkiwilkolaz/home/aktualnosci (WKS Wilki Wilkołaz)

https://frdl.lublin.pl/inicjatywy/ranking-gmin-lubelszczyzny-2022 (Ranking Gmin Lubelszczyzny 2022)

https://ugwilkolaz.e-bip.eu/index.php?id=82 (BIP. Urząd Gminy Wilkołaz)

https://www.facebook.com/pages/category/Community-Organization/Ko%C5%82o-Pszczelarzy-w-Wilko%C5%82azie-100453311937217/ (Koło Pszczelarzy w Wilkołazie)

https://wilkolaz.kuria.lublin.pl/ ; https://www.facebook.com/parafiawilkolaz/ (Parafia św. Jana Chrzciciela w Wilkołazie)

https://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/publication/52670/edition/49346/content (Ziemia Lubelska. 1931, 9 grudnia. Z życia samorządów gminnych w województwie lubelskim. Biblioteka.teatrnn.pl.)

https://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/publication/29315/edition/29308/content (Twórczość Ludowa. (1998). Męski strój z Powiśla Lubelskiego. Biblioteka.teatrnn.pl.)

https://m.facebook.com/people/Gmina-Wilko%C5%82az/100066547596181/ (Informacje o: Gmina Wilkołaz. Facebook.)

https://lgdkrasnik.pl/o-nas/baza-turystyczna/gmina-wilkolaz/ (Lokalna Grupa Działania Ziemi Kraśnickiej. Gmina Wilkołaz. Lgdkrasnik.pl.)

https://www.polskawliczbach.pl/gmina_Wilkolaz (Polska w liczbach. Gmina Wilkołaz w liczbach. Strona www portalu Polska w liczbach)

https://lublin.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_lubelskie/portrety_gmin/powiat_krasnicki/gmina_wilkolaz.pdf Urząd Statystyczny w Lublinie. (b.d.). Vademecum statystyczne samorządowca. Gmina Wiejska Wilkołaz. Powiat Kraśnicki. Lublin.gov.stat.pl.)

https://ratusz.pl/607092/wilkolaz/urzad-gminy (Ratusz. Portal Samorządowy. (b.d.). Urząd Gminy Wilkołaz. Ratusz.pl.)

http://www.gminy.pl/gminy/1883.html (Regen.Eco. (b.d.). Wilkołaz gmina wiejska. Gminy.pl.)

https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/nabory/klub-seniora-w-gminie-wilko%C5%82az/

(Klub seniora w gminie Wilkołaz. Funduszeeuropejskie.gov.pl.)

https://medmiasto.pl/lubelskie/aktualnosci/gmina-wilkolaz-projekt-czerwony-guzik-zycia

Redakcja portalu medmiasto.pl. (b.d.). Gmina Wilkołaz: projekt ,,Czerwony guzik życia’’. Medmiasto.pl.)

https://www.fajnewczasy.pl/mapa/gmina/60709 (Grupa Fajnewczasy – sieć serwisów noclegowych w Polsce. (b.d.). Gmina Wilkołaz – lista miejscowości. Fajnewczasy.pl.)

https://www.annopol.info/aktualnosci/n,434,dozynki-powiatowe-wilkolaz.html# (Gmina Annopol. (2011, 12 września). Dożynki powiatowe – Wilkołaz. Annopol.info.)

VIDEOTEKA:

Videoteka zbudowana jest wedle powszechnie stosowanych przy przywoływaniu produkcji filmowych zasad. Fiszka składa się z następujących elementów: Autor filmu Data udostępnienia  Tytuł wideo/treści Nazwa/adres strony internetowej. 

autor: Gmina Wilkołaz, 3 posiedzenia Rady Gminy, nagrania z bezpośrednich relacji lub ich skróty: https://www.youtube.com/@gminawilkoaz2173

autor: Radio RMf 24, czas 0.42, Otwarcie 20-kilometrowego odcinka S19 między Niedrzwicą Dużą a Kraśnikiem, https://www.rmf24.pl/regiony/lublin/news-w-piatek-otwarcie-odcinka-niedrzwica-duza-krasnik-na-trasie-,nId,6030659#crp_state=1

autor: Multimedia, nagranie 11 lip 2010, czas 9.29. Wesele we wsi Wilkołaz. Ten film pokazuję jak odbywały się wesela na wsi, powstał 30 lat temu Wilkołazie (woj. lubelskie ) i został znaleziony przez właściciela portalu technicznie.xaa.pl https://www.youtube.com/watch?v=_g1weynKVVw ; cz. 2 https://www.youtube.com/watch?v=MYRUmJcl5mE ; cz. 3 https://www.youtube.com/watch?v=FbZDmhdozko

autor: 1981MarcinM, nagranie 21 sierpnia 2008, czas 9.05. Przejazd szynobusem SA107-01 na odcinku Lublin – St. Wola Rozwadów 16.08.2008 https://www.youtube.com/watch?v=jDCu4WxbJME

autor: KTV. Nagranie 19 października 2019. Dożynki powiatowe w Wilkołazie. https://www.youtube.com/watch?v=TYtpmhg1qDI

autor: NewTV, (13 czerwca 2014). Wilkołaski piknik rodzinny. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=LUu5zNaXqVA

autor: KTV. 16 czerwca 2014. Wilkołaski piknik rodzinny. https://www.youtube.com/watch?v=T2l-Sruj-KQ

autor: Newtv, 29 maja 2012, czas 30 min. Piknik rodzinny w Wilkołazie, https://www.youtube.com/watch?v=lkMdMT3egyg

autor: Newtv, nagranie 11 października 2012, czas 3.18, Otwarcie Domu Wiejskiego, drogi, zbiornika wodnego w gm. Wilkołaz. https://www.youtube.com/watch?v=4ZMlH1yEmX8

autor: Newtv 13 czerwca 2014, czas 2.34. W niedzielę 8 czerwca odbył się III Wilkołaski Piknik Rodzinny zorganizowany przez Stowarzyszenie Przyjaciół Wilkołaza oraz Urząd Gminy Wilkołaz. Piknik poprzedziła parada konna trasą: Wilkołaz Trzeci – Wilkołaz Drugi – Błonie – Wilkołaz Pierwszy. Otwarcia imprezy dokonali przedstawiciele Stowarzyszenia Przyjaciół Wilkołaza oraz Wójt Gminy Andrzej Łysakowski. Dla uczestników festynu został przygotowany bogaty program artystyczny oraz liczne atrakcje. Zresztą zobaczcie Państwo sami. https://www.youtube.com/watch?v=LUu5zNaXqVA

autor: Newtv, 13 stycznia 2014, czas 10.49, Chór parafii św. Jana Chrzciciela w Wilkołaza, https://www.youtube.com/watch?v=PgE0iMElnpQ

autor: Pat Wilkołaz, nagranie 19 czerwca 2016, czas 2.47, Lipdub podczas OGP w Wilkołazie, https://www.youtube.com/watch?v=D5ybQFKtzS0

autor: Mateusz Rachwał, 19 kwietnia 2022, czas 0.38. Wyjazd zastępów 449[L]12 – GBA 2,5/16 Renault Midlum oraz 449[L]32 – GBA 4,1/16 Volvo Fl280 do zdarzenia na DK19. https://www.youtube.com/watch?v=RZlQSwBaY04 (patrz inne filmiki tego autora)

autor: Karol, 25 lipca 2014, czas 9.38, Tanz-Film Musik – utwór wykonany przez Młodzieżową Orkiestrę Dętą z Wilkołaza na Międzypowiatowym Przeglądzie Orkiestr Dętych w Polichnie (20.07.2014). Orkiestra powstała w 2010 roku. https://www.youtube.com/watch?v=GxeALLE9WDE

autor: Karol, 28 października 2013, czas 2.57, Mexico – utwór zagrany na Międzypowiatowym Festiwalu Orkiestr Dętych w Polichnie w VII 2013 roku. https://www.youtube.com/watch?v=Yne_vInaeaE

autor: Karol, 27 października 2013, czas 6.43, Abba Gold – Młodzieżowa Orkiestra Dęta z Wilkołaza – Polichna 2013 Międzypowiatowy Festiwal Orkiestr Dętych https://www.youtube.com/watch?v=8RrCRKZXSPU

autor: Karol, 9 maja 2016, czas 2.13, Młodzieżowa Orkiestra Dęta z Wilkołaza na Placu Św. Piotra w Watykanie – 1 maja 2016 rok. https://www.youtube.com/watch?v=6vTXJWL-Wlk

autor: Karol, 22 lipca 2014, czas 2.53, Międzypowiatowy Przegląd Orkiestr Dętych Polichna 20.07.2014 rok – III miejsce. https://www.youtube.com/watch?v=W1Bz10AOXc8

autor: LKS Ruch Popkowice, 8 kwietnia 2020, czas 5.36, Lubelska Liga Trampkarzy Starszych: grupa Lublin 1 Jako, iż nie zapowiada się na szybkie wznowienie rozgrywek w rundzie wiosennej, przedstawiamy cykl skrótów spotkań z rundy jesiennej w wykonaniu drużyny UKS PN Wilkołaz, która powstała przed rozpoczęciem sezonu 2019/2020. https://www.youtube.com/watch?v=hwhydy0IUL8

autor: wilkalo,nagranie 29 kwietnia 2012, czas 2.52, mecz Unia Wilkołaz – Stal II Kraśnik, https://www.youtube.com/watch?v=SOU-f0tLewc ; inne filmiki tego autora patrz: https://www.youtube.com/@wilkolazo

Przydatne mapy

Mapa szlaków turystycznych w gminie Wilkołaz

Przydatne pliki dotyczące gminy Wilkołaz

Gmina Wilkołaz – broszura

Statystyka gminy Wilkołaz za 2019 r.

Strategia rozwoju gminy Wilkołaz

Powiat kraśnicki: wsparcie finansowe dla Wilkołaza

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wilkołaz

Gminna ewidencja zabytków w Wilkołazie

Badania archeologiczne na terenie gminy Wilkołaz

Prognoza Oddziaływania na Środowisko „Programu Ochrony Środowiska dla Gminy Wilkołaz na lata 2015 – 2018

Wilkołaz: rejestr szlaków turystycznych

Działalność Koła Gospodyń Wiejskich w Wilkołazie

Najczęściej spotykane warianty nazwy W. w przeszłości to „Wilkołaz” i „Wilkołazy”, sporadycznie zaś „Wielkołaz” [Kosyl 1974, 435]. W nazwie „Wilkołaz” kryją się dwa słowa: ‘Wilk’ i ‘łaz’, połączone przez literę „o”. Istnieje ugruntowane przekonanie, że nazwa ta nawiązuje do przejścia przez bagno, moczary i pierwotnie brzmiała „Wielkie łazy” [Strategia 2007, 18], czego jednak nie potwierdzają źródła historyczne. Staropolskie „łaz” to nie tyle przejście przez moczary, ile przede wszystkim teren powstały po wytrzebieniu lub/i wypaleniu lasu, przeznaczony do uprawy lub na pastwisko [Urbańczyk, IV, 105; Czubek 1926, 20-21]. Dobrze pasuje to do znanych źródłom okoliczności zagospodarowania okolicy [ZDM, nr 1902, 1917]. Pierwszy człon nazwy to z kolei raczej imię człowieka niż rzeczownik oznaczający zwierzę [Kosyl 1974, 435], czy przymiotnik ‘wielki’. Zatem ‘Wilkołaz’ to inaczej łaz należący do osoby o imieniu Wilk. Mniej prawdopodobne, lecz możliwe jest, że pierwszy człon nazwy pochodził od staropolskiego ‘wilkość’, czyli wyziew lub opar [Urbańczyk. X, 224].

Według Leszka P. Słupeckiego [Słupecki 2011, 179-180] nazwy osobowe i miejscowe, wywodzące się od rzeczownika „wilk” mogą być związane z pradawnymi wierzeniami w wilkołactwo oraz z utożsamianiem grup młodych wojowników z wilkołakami. W świetle etymologii zaproponowanej przez Cz. Kosyla nie jest to wprawdzie wykluczone, ale ewentualny związek może być wyłącznie pośredni. Człon „Wilk” nie jest bowiem w tym przypadku rzeczownikiem oznaczającym zwierzę, lecz nazwą osobową. Warto dodać, że w bezpośrednim sąsiedztwie W. zlokalizowane były dobra rodu Awdańców, z którym kojarzone jest „wilcze” nazewnictwo [Semkowicz 1919, 180; Semkowicz 1920].

Na gruntach dawnej wsi W. funkcjonują obecnie sołectwa: W. Pierwszy, W. Drugi, W. Trzeci i W. Dolny (dawny folwark ordynacki).Na tych samych gruntach wyodrębniają się również osiedla i części wsi nie będące sołectwami: W. Stacja Kolejowa i W. Poduchowny (albo Poduchowne – powstałe na gruncie folwarku probostwa wilkołaskiego).

Ponadto na historycznym obszarze W. i w/w sołectw funkcjonują nazwy części wsi: Błonie, Kał, Kąt, Kozoki, Księża Niwa, Piekło (nazwa po karczmie), Wola (Wilkołaska) i Zagrody. Wiadomo też, że z historycznego obszaru wsi W. wyłoniły się ponadto: W. Górny (Kolonia) – dawny folwark ordynacki, Obroki (w latach 1934-1937, wcześniej nazwa oznaczała las) i Zdrapy (ob. odrębne sołectwo). Najprawdopodobniej na obszarze zajmowanym dziś przez sołectwa W. Dolny i W. Drugi powstała w średniowieczu wieś Wola Wilkołaska [ZDM, nr 1902], istniejąca do początku XIX w. [OZ, 161-162]. Nieco później, bo ok. połowy XVI w. wojewoda Stanisław Tęczyński (zm. 1560) osadził czterech kmieci w sąsiedztwie Bystrzycy i Rudnika, które nazwano Nową Wolą [Lustracja 1565, 87]. Na obszarze W. Pierwszego należy też szukać zaginionego przysiółka o nazwie Chuda Strona [OZ, 42]. Mokradła będące pozostałością po zanikłej odnodze (strudze) rzeki Urzędówki (wcześniej Rudnik), leżące na terenie W. nazywane są Jazami [zob. SHGP IX, 932] i Paluszkami. Miejscowi posługują się również nomenklaturą Gościniec Bychawski na określenie drogi gruntowej prowadzącej od W. Pierwszego w kierunku Kiełczewic.

Księgi metrykalne dotyczące wsi wchodzących w skład parafii wilkołaskiej sięgają 1668 r. [https://www.ksiegimetrykalne.pl/]: Dotychczas zostaly zindeksowane urodzenia/chrzty od 1750 r., śluby począwszy od 1760 r. , zaś zgony od 1790 r. Można je odnaleźć na portalu genealogicznym Lubelskie Korzenie. Dzięki temu każdy zainteresowany dziejami swojej rodziny może łatwo odszukać swoich przodków i stworzyć ich genealogię: https://regestry.lubgens.eu/viewpage.php?page_id=1052&par=116

W średniowieczu i w okresie staropolskim (do 1795 r.) okolice W. leżały na terenie ziemi lubelskiej, od 1474 r. woj. lubelskiego, wchodząc w skład pow. lubelskiego, czasowo zaś (w latach 1471-1521 i w latach 80. XVIII w.) pow. urzędowskiego [SHGL, 260, 274; Ćwik, Reder 1974, 40]. Jako własność królewska, do 1547 r. W. wraz z sąsiednią Wolą W., przynależał do starostwa lubelskiego [SHGL, 128]. Później obie wsie przeszły w ręce prywatne, stając się częścią klucza kraśnickiego dóbr Tęczyńskich, a ostatecznie częścią Ordynacji Zamojskiej.

W wyniku rozbiorów staropolskie woj. lubelskie zostało wchłonięte przez Austrię (1795). Zajęte prowincje zostały podzielone na cyrkuły. W. leżał początkowo na terenie cyrkułu józefowskiego, obejmującego m.in. całość byłego staropolskiego powiatu urzędowskiego (1796-1803), a następnie (od 1803 r.) na terenie cyrkułu lubelskiego. W ramach cyrkułu funkcjonowały okręgi – W. przynależał do okręgu kraśnickiego [Ćwik, Reder 1977, 65-66, 68]. Rok po zajęciu Lubelszczyzny przez wojska Księstwa Warszawskiego, w 1810 r., dostosowano tutejszą administrację do struktury obowiązującej w Księstwie. W. znalazł się w powiecie kraśnickim, należącym do departamentu lubelskiego [Ćwik, Reder 1977, 74]. W okresie Królestwa Polskiego (od 1815 r.) W. przynależał nadal do powiatu kraśnickiego, który jednak zmienił swą podległość i znalazł się w obwodzie zamojskim [Tabella 1827, 268] w ramach województwa lubelskiego. Po powstaniu listopadowym terytorialny kształt administracji pozostał taki jak wcześniej, stopniowo zmieniało się tylko jego nazewnictwo – W. leżał odtąd na terenie okręgu kraśnickiego, w powiecie zamojskim (od 1842) oraz w ramach guberni lubelskiej (od 1837) [Ćwik, Reder 1977, 93]. Kolejna zmiana nastąpiła w 1844 r., kiedy to powiat zamojski zastąpił powiat janowski. Dalsze zmiany nastąpiły po upadku powstania styczniowego. Z początkiem 1867 r. powołano do życia gminę wiejską W. W okresie II RP (1918-1939) W. był nadal siedzibą gminy i pozostał nią także po 1945 r., z tym, że w 1973 r. zmienił się jej kształt terytorialny (odpadły: Białawoda, Borkowizna, Dąbrowa, Dobrowola, Emilków, Kępa, Kłodnica Dolna i Górna, Osiny, Ryczywół i Wólka Kępska, doszły: Ewunin, Ostrów, Ostrów-Kolonia, Zamajdanie).

Wilkołaz Pierwszy

W trakcie prowadzonych w roku 1986 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 13 stanowisk, które dostarczyły niemal wyłącznie źródeł krzemiennych (głównie o charakterze odpadkowym) – niemalże w całości stanowiących pozostałości po bliżej nieokreślonym i niedatowanym osadnictwie pradziejowym. Z pojedynczych przypadkach zebrane materiały datowano na wczesną epokę brązu i epokę żelaza – brak afiliacji kulturowej, także bliżej nieokreśloną fazę wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszar 82-79 – część opisana: Wilkołaz Poduchowny; także Rozwałka i in. 1995, 74].

Być może na terenie tej miejscowości (brak bliższych danych) przypadkowe znaleziono szeląg koronny z 1660 r. [Wojtulewicz 1968, 243]. Ponadto w roku 1973 w pobliżu szkoły podstawowej przypadkowo odkryto skarb monet z końca XVII wieku [Wojtulewicz 1977, 55-56; także Grochecki, Solarska 2010, ryc. 4].

Wilkołaz Drugi

W trakcie prowadzonych w roku 1986 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 31 stanowisk, które dostarczyły źródeł krzemiennych (narzędzia, odpadki powstałe z ich formowania lub napraw, także półsurowiec) oraz ceramicznych (ułamki naczyń) będących pozostałościami po różnych formach osadnictwa. Niemal w całości są to materiały po bliżej niedatowanym osadnictwie pradziejowym. Tylko z pojedynczych stanowisk zebraną ceramikę naczyniową datowano na wczesną fazę epoki żelaza, także okres wczesnego średniowiecza. Ponadto nie określono chronologii zabytków pozbawionych charakterystycznych cech morfologiczno-technologicznych [NID, AZP obszar 82-79; także Rozwałka i in. 1995, 74].

Wilkołaz Trzeci

W trakcie prowadzonych w roku 1986 systematycznych badań powierzchniowych w ramach AZP odkryto 16 stanowisk, które dostarczyły niemal wyłącznie źródeł krzemiennych (głównie o charakterze odpadkowym) – prawie w całości stanowiących pozostałość po bliżej nieokreślonym i niedatowanym osadnictwie pradziejowym. Jedynie w pojedynczych przypadkach wyróżniono materiały z wczesnej epoki brązu (brak afiliacji kulturowej) oraz z nieokreślonej fazy wczesnego średniowiecza [NID, AZP obszar 82-79 i 83-79; także Rozwałka i in. 1995, 74].

Pierwsza wzmianka o wsi W. w źródłach pisanych pochodzi z 1326 r. i określa ją jako siedzibę parafii [MPV I, 173].Osada mogła powstać już w XII w. [Sochacka 1987, 14, 29]. Nie zachował się przywilej lokacyjny W., ale o obowiązywaniu we wsi prawa niemieckiego przekonuje istnienie sołtysów dziedzicznych. Pierwszym znanym był Mikołaj (1415), a później m.in. Paweł Cholewa (1427), nazwany strażnikiem skarbu królewskiego [SHGL, 260]. W 1430 r. [ZDM nr 2057] sołectwo W. nabył Goworek ze Zdziechowa (pow. radomski) herbu Rawa, łożniczy królewski, potem kolejno podczaszy i podstoli vel stolnik lubelski [UM, nr 557, 582]a jednocześnie bratanek Sylwestra Lasoty doktora dekretów, spowiednika i sekretarza królewskiego, prałata kilku kapituł i kandydata na arcybiskupstwo lwowskie [J. Wroniszewski 1994, 66-67; L. Poniewozik 2004, 310-311].

W. już od schyłku XIV w. pozostawał w notorycznym zastawie. Przez wiele lat zastaw dzierżyli bracia Domarat i Jakub Kobylańscy herbu Grzymała [SHGK II, 639-640]. Pierwszy z nich był kolejno kasztelanem bieckim i lubelskim, a także starostą lubelskim (1415-1417) [UM, nr 9, 1139, 1311]. Drugi był marszałkiem dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda, kasztelanem bieckim i gnieźnieńskim, dzierżycielem wielu starostw w Polsce, w tym lubelskiego [UM, nr 1312, 1327; UKD C, nr 220; UW II, nr 48]. Po jego śmierci wsią dysponowała wdowa po nim Małgorzata Rzeszowska (do 1478 r.) [SHGK II, 639].

W 1497 r. królewski zapis sumy zastawnej 200 grzywien na W. otrzymała Anna z Rzeszowskich (córka w/w Małgorzaty), żona Jana Ossolińskiego (zm. 1504), podkomorzego lubelskiego [MRPS II, nr 667; PSB 24, 402]. W 1516 r. od ich synów: Andrzeja i Jana Ossolińskich zastaw wykupił za zgodą królewską starosta lubelski Jan Pilecki [MRPS IV, nr 10682; PSB 26, 261]. Już wkrótce (w 1518 r.), poprzez kolejny wykup, zastaw miał przejść w ręce Jana Gabriela Tęczyńskiego (zm. 1552), ówczesnego kasztelana lubelskiego [Kurtyka 1999, 186]. W rzeczywistości dobra zostały mu przekazane najprawdopodobniej dopiero w 1530 r. tj., po zrzeczeniu się praw do nich przez bratanków i sukcesorów bezpotomnego starosty Jana Pileckiego (zm. 1527) – [PSB 26, 269]. Kilkanaście lat później – 15 XII 1547 r. – Tęczyński, wtedy już wojewoda sandomierski, dokonał zamiany z królem, biorąc W. z czterema innymi wsiami (w tym z Wolą W. i Zalesiem) za swe dobra dziedziczne Tyśmienica i Ostrów z pięcioma innymi wsiami, które przyłączono do starostwa parczewskiego [MRPS IV, nr 22994]. Odtąd wieś W., dotychczas królewska, stała się prywatną własnością szlachecką. Weszła w skład klucza kraśnickiego, należącego do dziedzicznych dóbr Tęczyńskich w Lubelskiem.

Po wojewodzie Janie Gabrielu majątek przeszedł na jego jedynego syna Stanisława Gabriela (zm. 1560), wojewodę krakowskiego, który w 1553 r. dokonał jego zastawu na rzecz królowej Bony w zamian za pożyczkę 1.000 złp [PSB 53, 456]. Po Stanisławie właścicielem został jego jedyny syn Jan Baptysta (zm. 1563), wojewoda bełski. Ten ostatni, młodo zmarły w wieku 24 lat w niewoli duńskiej, niedoszły mąż królewny szwedzkiej Cecylii Wazówny, zapisał swe dobra kraśnickie, wraz z W., siostrze Katarzynie z Tęczyńskich (zm. 1592), żonie księcia słuckiego Jerzego Olelkowicza (zm. 1578), a następnie hetmana litewskiego Krzysztofa Mikołaja „Pioruna” Radziwiłła [PSB 53, 423, 456]. Mimo tego zapisu, przez dłuższy czas dobrami faktycznie zarządzali krewni Katarzyny, bracia Jan (kasztelan wojnicki) i Andrzej (wojewoda bełski) Tęczyńscy, którzy już od 1562 r. trzymali dobra Kraśnik (z W.) w zastawie od wspomnianego Jana Baptysty. Dopiero po serii procesów sądowych, ostatecznie w 1579 r. zrzekli się oni zastawu na rzecz wspomnianej Katarzyny, w zamian za jej rezygnację z praw do rodowych dóbr Tenczyn pod Krakowem [Kurtyka 1999, 144-145].

Po śmierci Katarzyny z Tęczyńskich Olelkowiczowej, secundo voto Radziwiłłowej dobra kraśnickie, w tym także wilkołaskie, odziedziczyła jej wnuczka Zofia Olelkowiczówna. W 1600 r., wbrew woli opiekunów Chodkiewiczów, licząc sobie zaledwie 15 lat, została ona żoną podczaszego litewskiego Janusza Radziwiłła (zm. 1620), znanego później rokoszanina. Obciążone znacznymi długami dobra w woj. lubelskim stawały się dla Radziwiłłów coraz bardziej kłopotliwe, toteż w 1604 r., po dwuletnich układach, zrzekli się ich na rzecz kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego, pod warunkiem spłaty wszystkich wierzycieli. Jeszcze w tym samym roku specjalnym aktem Zamoyski włączył świeżo nabyte wsie: W. z folwarkiem zwanym Wymysł, Wolę W. z folwarkiem, Zalesie oraz część wsi Rudniczek do Ordynacji Zamojskiej [Tarnawski 1935, 23-24, 95-96].

Odtąd dzieliły one losy całej Ordynacji przez następne stulecia.

W przeciwieństwie do tzw. kluczy stołowych, zazwyczaj administrowanych bezpośrednio przez oficjalistów ordynackich, W. należał do kategorii dóbr ustawicznie oddawanych w dzierżawę lub w zastaw wierzycielom ordynatów [Orłowski 1963, 67]. Przykładowo, jeszcze za życia kanclerza Jana, został oddany w trzyletnią dzierżawę stolnikowi bełskiemu Janowi Mikołajowi Trylęskiemu [Tarnawski 1935, 126, 128], w latach 1663-1677 sędziemu ziemskiemu lubelskiemu Jerzemu Szornelowi [ASK sygn. 162, k. 87], w 1710-1712 starościnie owruckiej Katarzynie z Silnickich Potockiej [KGL RMO sygn. 197, k. 596v, 202, 258], przed 1739 r. kapitanowi Franciszkowi Tokarzewskiemu [KGL RMO sygn. 271, k. 569], zaś w latach 1773-1774 i 1779-1789 stolnikowi urzędowskiemu Tomaszowi Wronowskiemu [APL, AOZ sygn. 620, k. 23v, sygn. 623, k. 15v]. W dzierżawę oddawano też mniejsze części tutejszych dóbr. W rejestrze poborowym z 1626 r. w Woli W. wyodrębniono np. część „Kościeszyńską” (dwa półłanki) będącą wówczas w posiadaniu Wojciecha Wybranowskiego, najpewniej w formie zastawu od Zamoyskich [Rejestr 1626, 73; Nieciecki. 9, 450].

Pod rokiem 1581 w W. wymieniono jednołanowe wójtostwo (sołectwo), będące okrojoną kontynuacją pierwotnego uposażenia z okresu lokacji. W 1639 i 1648 r. znajdowało się ono w posesji Szymona Piechowicza (zm. 1651), lekarza, profesora i rektora Akademii Zamojskiej, założyciela słynnej apteki „Rektorskiej” w Zamościu [APŁ, Arch. Bart. sygn. 48, s. 84; PSB 26, 43]. W 1678 r. ordynat Marcin Zamoyski nadał wójtostwo cześnikowi lubelskiemu Stanisławowi Skarbkowi Kiełczewskiemu (zm. 1684), z zapisem sumy 1.400 złp. W 1691 r., po spłaceniu sukcesorów Kiełczewskiego, przejął je z kolei Stanisław Bielski [Stworzyński 1834, 78, 153-154]. Osiemnastowieczne inwentarze nie odnotowują już wójtostwa w W. Najprawdopodobniej zostało ono wcielone do tutejszego folwarku. W inwentarzach z 1755 i 1797 r. pojawiło się już tylko określenie gruntu jako „niwa Wójtowszczyzna zwana, którą dwór teraz obsiewa” [APL, AOZ sygn. 616, k. 23, sygn. 625, k. 23v].

W 1423 r. w dąbrowie i na połowie bagna leżącego w obrębie W., pomiędzy miejscowościami Rudnik (Mały), Popkowice, Kraśnik i Piaseczna Wola, z inicjatywy monarchy lokowano nową osadę – Wolę Wilkołaską [ZDM 1902; Sochacka 1987, 45, 156]. Jej zasadźcą był szlachcic Bartosz z Wiązownicy (pow. sandomierski), dotąd sołtys w Krzczonowie. Jako sołtys w Woli W. otrzymał cztery łany ziemi, prawo do założenia karczmy, młyna i stawu, prawo do użytkowania starej łąki, leżącej po obu brzegach rzeki (Urzędówki), co trzeci denar z kar sądowych i co szósty z czynszów. Miał obowiązek stawać na wyprawy wojenne z kopią. Osadnicy otrzymali 20 lat wolnizny. Po upływie tego czasu kmiecie mieli płacić czynsz w wysokości 12 groszy z łanu, ponadto obsiewać po dwa korce owsa i żyta oraz kosić i zwozić po pięć wozów siana. Wola W. została rychło zastawiona okolicznej szlachcie. Pierwszym znanym zastawnikiem był wspomniany Goworek Zdziechowski [SHGL, 274], właściciel m.in. sołectwa w W. Otrzymał on kilka zapisów od Władysława Jagiełły i Władysława Warneńczyka, łącznie na 390 grzywien [ZDM nr 2143, 2157, 2380; KDM nr 1384; ML nr 111]. Dzierżawa pozostawała w rękach Zdziechowskich przez kolejne dwa pokolenia [SHGL, 274], a wdowa po jednym z nich – Małgorzata – trzymała nawet wieś jako swe wiano. Wraz z jej ręką zastaw przejęli następnie Mierzanowscy. Niezrealizowane pozostały natomiast próby wykupienia dzierżawy przez Rytwiańskich i Baranowskich, podejmowane w drugiej połowie XV stulecia [SHGL, 274-275].

W 1516 r. z kancelarii królewskiej wyszła kolejna zgoda na wykupienie Woli W. Dotyczyła ona przejęcia wsi przez starostę lubelskiego Jana Pileckiego od Małgorzaty Mierzanowskiej, podwójnej wdowy po Lasocie Zdziechowskim z Piotrowic i Janie z Mierzanowic [MRPS IV, nr 10822; PSB 26, 261]. Transakcja najpewniej wówczas nie doszła do skutku, skoro dwa lata później analogiczne zezwolenie uzyskał kasztelan lubelski Jan Gabriel Tęczyński [MRPS IV, nr 2751]. Tymczasem roszczenia do Woli W. jako wiana swej babki (Małgorzaty) zgłosił Andrzej Lasota z Łopiennika, [MRPS IV, nr 3743]. Wywołało to spór pomiędzy Tęczyńskim a potomstwem właśnie zmarłej Mierzanowskiej z obu jej małżeństw, a także innymi jej sukcesorami. Spór ten bezskutecznie próbowano rozstrzygnąć w 1521 r. przy pośrednictwie królewskim i dopiero w 1532 r. zakończył się on korzystnie dla Tęczyńskiego [MK 48, s. 66-68; Sucheni-Grabowska 2007, 133; PSB 53, 420]. Dzięki uzyskaniu Woli W. oraz W. wraz z tutejszym wójtostwem, zdołał on scalić cały miejscowy klucz dóbr królewskich, który od 1547 r. (zob. wyżej) przestał być królewszczyzną i stał się prywatną posiadłością panów z Tenczyna [Kurtyka 1999, 186], włączoną do ich sąsiedniej włości kraśnickiej. Odtąd Wola W. występowała łącznie z W. i dzieliła jego losy (zob. wyżej). Po raz ostatni wzmiankowano ją w źródłach pisanych w 1805 r. [OZ, 162].

W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego wymienione są folwarki W. Dolny i W. Górny, należące do Ordynacji Zamojskiej oraz folwark W. Poduchowny, będący wówczas własnością Amelii Niecieckiej (zm. 1915) [SGKP XIII, 477; A. Wnuk 2014, 22]. Stosunki własnościowe nie uległy zmianie na początku XX w. – folwarki W. Górny i W. Dolny należały do ordynata hr. Maurycego Zamoyskiego, a folwark W. Poduchowny nadal do w/w Niecieckiej (wyznania prawosławnego) [SKLG 1905, 659]. W latach 1935-1937 przeprowadzono częściową parcelację folwarków W. Górny i W. Dolny za pośrednictwem Państwowego Banku Rolnego [APL, UWL WRiRR sygn. 1010, k. 8-13]. W ramach reformy rolnej z 1944 r. rozparcelowano folwark W. Górny, należący wtedy do Leopolda Kleniewskiego oraz folwark W. Dolny, którego ostatnią właścicielką była Helena Dąbrowska [Szymanek 2003, 181].

W wydanej drukiem w 1874 r. „Encyklopedii rolnictwa”, w bardzo rozbudowanym (na 158 stron) haśle „Gospodarstwo małe” zamieszczono kilkadziesiąt przykładów ilustrujących różne typy indywidualnych gospodarstw rolnych. Jednym z nich jest dokładny opis zagrody chłopskiej z Wilkołaza, należącej do Ignacego Stępnia (Stempnia). Na jej tle krytycznie, w duchu rozumnego postępu, omówiono kondycję rolnictwa we wsi, na Lubelszczyźnie i ogólnie na ziemiach polskich w XIX w. Ze względu na wartość historyczną, przytoczymy ten opis w całości, pozostawiając miejscami nieco chaotyczny układ treści, jednak modernizując i uwspółcześniając pisownię zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami:

„Opis gospodarstwa cząstkowego we wsi Wilkołaz, nr 168 (gub. lubelska, pow. janowski, gm. Wilkołaz); własność Ignacy Stempień. Gospodarstwo to należy do osady włościańskiej, oczynszowanej od roku 1833 w dobrach Ordynacji Zamojskiej, a uwłaszczonej 1864 r.

Wieś Wilkołaz w trzech dosyć rozwlekłych połaciach nad łąkami w różnych krzywiznach ciągnącymi się położona, ma 168 numerów (domów), czyli ćwierci niejednakowych rozległości.

Opisywana osada obejmuje 30 morgów 300-prętowych. W tych: gruntu ornego żytniego klasy I morgów 28, łąki gruntowej mórg jedna, w ogrodach, sadzie z pasieką i pod zabudowaniami mórg jedna. Pola są położone ćwierciami jedna obok drugiej, w kilku miejscach przedzielone wygonami. Uprawa dowolna, bez jednakowego ogólnego systemu.

Pastwiska tej połaci, to jest 40 gospodarzy, są wspólne (na każdego wypada morgów pięć), środkiem ćwierci ciągnące się, krzakami zarosłe. Włościanie zgodnymi usiłowaniami i kosztem swoim, pastwiska te wykarczowali i obecnie z wielkim pożytkiem jako na nowinach, zasiewają zbożem, wyznaczywszy na pasienie inwentarza odpowiednią ilość gruntów w końcu swych ćwierci. Zamiarem ich jest regularną podobną przemianę kilkuletnimi kolejami przeprowadzać. Jak na włościan ślepo trzymających się zastarzałej rutyny, jest to postęp godzien uznania i naśladowania.

Osada swego lasu nie ma, lecz osadzie tej na równi z innymi, w dobrach Ordynacji jednakowo uposażonymi, przysługują służebności bezpłatnego pastwiska i lasu, tak na opał jako i na budowle.

Osadę zamieszkuje: ojciec, matka, syn jego, żona i dziecko trzyletnie, oraz dziewka służąca; razem osób do pracy pięć. Przy większych robotach donajmuje za pieniądze.

Na osadzie utrzymuje się: wołów para wartości razem rubli 100, krów dojnych sześć po rubli 30, jałownika sztuk osiem po rubli 10, koni dwa po rubli 90, świń dwie po rubli 10, kur 15 po kopiejek 30. Razem wartość inwentarza rubli 564 kopiejek 50.

Nawozu wywozi rocznie fur parokonnych 120 na morgach trzech, to jest: pod trzy korce kartofli, lnu garncy sześć, konopi garncy osiem, prosa garncy cztery, oraz pod warzywo i ogrodowizny. Pszenica sieje się w ugorze na nawozie.

Budynki w tej osadzie są następujące:

a) chałupa z drzewa pod słomą, komin murowany, z alkierzem i podłogą, długości łokci 21, szerokości 12, wysokości cztery;

b) spichlerzyk z drzewa pod słomą, długości łokci 12, szerokości 7, wysokości 3;

c) chlewy z drzewa pod słomą, długości łokci 18, szerokości 8, wysokości 3 ½;

d) stodoła z drzewa pod słomą, długości łokci 40, szerokości 12, wysokości 4 ½;

e) obora, stajnia, podszopie z drzewa pod słomą, długości łokci 24, szerokości 9, wysokości 4;

f) podszopie na drzewo, długości łokci 15, szerokości 6, wysokości 4;

g) parkan wokoło całego sadu, chałupy i budowle z dylów w słupy na podwalinach.

Wszystkie powyższe budowle są dobre, mocne, porządnie utrzymane i dogodnie urządzone. Wartość asekuracyjna podana nader niska, ogółem wynosi rubli 80, składki ogniowej płaci kopiejek 48. Wartość ich jest realna na rubli 750.

W gospodarstwie tym znajduje się:

a) dwa wozy kute, z tych jeden na żelaznych osiach, po rubli 25;

b) jeden wóz bosy wołowy, po rubli 6;

c) jeden pług z „taliżkami” po rubli 6 i socha po rubli 3;

d) dwoje sani prostych i jeden żałobiec, warte rubli 10;

e) czworo bron z żelaznymi zębami, po rubli 6;

f) młynek polski, po rubli 6;

g) jedno radło po rublu 1.

Studnia z dostateczną i dobrą wodą, wyłącznie do tej należy osady.

Wysiewy i zbiory:

Wyszczególnienie	Wysiew korcy	W ziarnie	A więc plon z jednego	Sprzedaje	Uwagi
Pszenicy na 3 morgach	3	18	6-8	13	Po odsianiu i sprzedaży oznaczonej ilości plonów, reszta idzie na utrzymanie rodziny i inwentarza
Żyta na 8 morgach	8	40	5-6	20
Jęczmienia	3	15	5-6	8
Owsa	6	30	5	–
Grochu	½	2	–	–
Tatarki	6	24	4	15
Prosa	4 garnce	2	–	–
Kartofli	3 ½ korca	15-20	6	–
Lnu	6 garncy	–	–	–
Konopi	12 garncy	–	–	–
Mieszanki	½ korca	–	–	–

Dochody z tej 30-morgowej osady nie zawsze jednakowe, są w przybliżeniu następujące:

Ze sprzedaży zboża – od 150 do 200 rubli.

Ze sprzedaży inwentarza – rubli 50.

Ze sprzedaży przędziwa konopnego – rubli 4.

Ze sprzedaży miodu i wosku – rubli 40.

Ze sprzedaży maku – rubli 3.

Z najmu furmanek pod zboże zimową porą do Lublina mil cztery odległego i Rachowa za Wisłą o mil trzy – rubli 40.

Z najmu ręcznego nie ma dochodu.

Ze sprzedaży masła – rubli 15.

Z sadu niewielki dochód (lecz dobry gatunek owoców), prócz własnej potrzeby – rubli 7 kopiejek 50.

Wydatki gospodarskie:

Podatki, to jest gruntowy – rocznie rubli 5 kopiejek 28;

podatek drogowy – rocznie rubli 1 kopiejek 13;

podatek transportowy – rocznie 26 kopiejek;

podatek kwaterunkowy – rocznie 35 kopiejek;

składka gminna – rocznie rubli 1 kopiejek 50;

składka ogniowa – rocznie 48 kopiejek.

Na kupno żelaza – rocznie rubli 5.

Na najemników i służbę – rubli 40.

Na sól – rubli 7 kopiejek 50.

Na maź, skóry, świece – rubli 6.

Na herbatę i cukier (głów 2, funtów 3) – rocznie rubli 15.

Na mięso 8 do 10 funtów tygodniowo – ogółem rocznie rubli 24.

Na obuwie rocznie, to jest buty i trzewiki (chodaków tutaj nie noszą) – rocznie rubli 25.

Na odzież, to jest dwa kożuchy – rubli 25 (trwają lat pięć, więc rocznie po rubli 5);

dwie sukmany – rubli 15 (na lat trzy po rubli 5);

spodnie, parcianka – rubli 8 (na lat dwa po rubli 4).

Na odzienie zwane „przyjaciółka” dla gospodyni, z sukna granatowego – rubli 36 (trwa lat sześć, więc rocznie rubli 6).

Na tkacza, krawca, zaprzęgi – rubli 5.

Na ofiary kościelne – rubli 3.

Na trzewiki rocznie dla domowników i najemników – rubli 15.

Tytoń, tabaka itp. – rubli 2.

Wieś Wilkołaz na trakcie pocztowym między Kraśnikiem i Lublinem położona i z tym ostatnim miastem o mil cztery oddalonym często stosunki mająca, od dawna jest znaną w okolicach tutejszych jako więcej od innych inteligentna i postępowa. Wielu jej mieszkańców umie czytać i pisać, a prawie wszyscy odznaczają się dość porządnym ubiorem i dążnościami ku nauce oraz lepszym wygodom domowym. Wyróżniające te cechy winne są nie tylko częstemu stykaniu się z miejskim światem lubelskim, ale bez wątpienia chwalebnym zachętom duchowieństwa miejscowego parafialnego kościoła.

Opisywany gospodarz Ignacy Stempień (Stępień), człowiek 50-letni, pracowity, spokojny i z sądem wytrawnym, wielkie oddaje pochwały wikariuszom dawniejszym, księżom (…), którzy prawdziwie pożytecznie w Winnicy Pańskiej pracowali. Ostatni, poznawszy spryt wrodzony młodego chłopaka Wronki, rozsądnymi zachętami i przyłożeniem się swoim, głównie wpłynął na to, że obecnie uczeń Wronka jest znanym z wzorowej nauki w gimnazjum lubelskim.

Rola kobiet w wiejskich zagrodach tutejszych okolic jest wszędzie jednakowa. Płócien nie tkają, sukien nie wyrabiają. Najwięcej jeżeli gdzie biedna szwaczka wiejska zarabia igłą w zimie na utrzymanie siebie, lub w krosienkach, dzierganiem nicianych czepców, zwykle przez mężatki używanych.

Oprócz gospodarowania ze skąpymi i zestarzałymi wiadomościami agronomicznymi, na roli własnej lub wynajmowanej, o ile gdzie można za pieniądze i odrobki, cały zwrot przemysłu włościan w okolicy Kraśnika osiadłych, ogranicza się na odstawie zboża do Wisły przez cząstkowych kupców nabywanego. Albo też wywózce drzewa belkowego w ościennych lasach ordynackich i szlacheckich wyrabianego. Handel trzodą lubo w małym zakresie przez wszystkich włościan praktykowany i dosyć korzystny, nie jest wszakże na największą skalę rozwinięty. Nie systematycznym, lecz zaledwie dorywczym nazwać się może, a szkoda, bo wobec ciągłych żądań zagranicy, mógłby się stać znakomitym źródłem dochodów włościan. Szerszego handlu nabiałem, jajami, drobiem, przędziwem i owocami nie ma tu nigdzie w stanie włościańskim dobrze obmyślonego i prowadzonego. Co która osada zbywającego od potrzeb własnych, drobnymi cząstkami sprzedaje, to idzie w ręce Żydków po miastach. To samo powiedzieć można o bydle, koniach i owcach.

Co do rybołówstwa i handlu zwierzyną, w okolicach opisywanych panuje tylko szkodliwy nałóg bezrozumnego tępienia, bez względu na czas i porę. Wszystko to są wyniki niskiego wykształcenia umysłu i pojęć wiejskiego ludu w całym Lubelskiem.

O poprawę rasy inwentarza roboczego, z bardzo małymi gdzieniegdzie wyjątkami, włościanie tych stron żadnych starań nie przedsiębiorą i nie robią. O owcach i bydle opasowym, jedynie na mięso hodowanym, nawet wyobrażenia nie mają.

Wszystkie powyżej wyliczone złe warunki, w jakich się przemysł rolniczy wiejski w okolicach Kraśnika, Janowa i Turobina znajduje, mogłyby być z czasem usunięte i więcej glebie ziemi oraz potrzebom i położeniu miejscowemu odpowiednie. Bo lud ten prosty nie jest tępym, aby nie rozumiał co jest dla niego dobre, ale potrzebuje przykładów, zachęty, pomocy i nauki. Oprócz popularnego wykładania po szkółkach nauki o gospodarce wiejskiej w teorii jako bodziec współubiegania, byłyby tu wielce pomocniczymi po gminach coroczne wieśniacze wystawy narzędzi rolniczych, pięknego przędziwa, owoców, drobiu, inwentarza, trzody chlewnej, owiec i wszystkich innych gałęzi wiejskiego przemysłu. Co się tyczy bardzo potrzebnego poprawienia zdrobniałej rasy bydła, koni i owiec, to nie da się inaczej przeprowadzić, jak tylko przez zaprowadzenie w każdym powiecie stacji niekosztownych ogierów, buhajów i czarnych tryków. Pobieranie umiarkowanej opłaty od nich, a mniej więcej jednego rubla od ogiera, kopiejek 30 od buhaja i kopiejek 15 od tryka, przy dobrze zaprowadzonej administracji powinny na ich utrzymanie wystarczyć” [Encyklopedia rolnictwa 1874, t. 2, s. 1063-1066].

Na temat populacji zamieszkującej wieś W. w średniowieczu, tj. jej liczby oraz ewentualnego zróżnicowania, zachowało się niewiele informacji. Wymiar świętopietrza (trzy grosze) płaconego w latach 1348-1350 przez mieszkańców tutejszej parafii [MPV II, 218, 228, 237], pozwala ostrożnie szacować ówczesną liczbę jej mieszkańców na ok. 48 dorosłych wiernych. Niestety, nie można na tej podstawie określić liczby mieszkańców samej wsi W. W ówczesnych źródłach tylko sporadycznie pojawiają się informacje o zamieszkujących ją chłopach. W 1415 r. odnotowano kmiecia Jakuba zbiegłego do pobliskiej Kłodnicy [ZDM nr 1269]. W 1428 r. dyplom królewski wymienił nowoosadzonego kmiecia Michała Karnotę [ZDM nr 2019]. W 1452 r. w źródłach kościelnych odnotowany został niejaki Maciej noszący przydomek Kokornakowicz [Praktyka, nr 108]. W 1488 r. w sądzie konsystorskim wystąpił z kolei Michał w imieniu swej żony Anny (AAL, AOfL 6, k. 204v); Wiemy też, że w 1491 r. Stanisław syn Jana z W. zapisał się na Uniwersytet Krakowski [Metryka UKr I, nr 91e/142].

Z lustracji z 1565 r. znamy kilku tutejszych chłopów, pod przysięgą zeznających przed rewizorami byłej królewszczyzny wilkołaskiej. Byli to: wójt Maciej Szczepan, przysiężni Maciej Kwapisz, Grzegorz Piech, Andrzej Staniczyk,, a także kmiecie Stanisław Krawiec i Paweł Wawrzyniec [Lustracja 1565, 86]. W jedynym zachowanym siedemnastowiecznym inwentarzu, w 1639 r. w części wójtostwa wilkołaskiego podawani są chłopi: Jan Latoś na półłanku, Jędrzej Cichy, Stanisław Krawiec, Maciej Latoś, Wojciech Latoś, Jan Wnuczek i Wojciech Zych na ćwierćłankach, a także zagrodnicy: Tomasz Białek, Jan Czelegrad, Jędrzej Czerwiec, Wojciech Iżycki, Wawrzyniec Rękaszek i Jędrzej Słodek [APL, AOZ sygn. 17, s. 6-7].

Według rejestru z 1676 r. ówczesny dzierżawca W. Jerzy Szornel miał płacić podatek zwany pogłówne od siebie, swej rodziny, 15 osób służby dworskiej oraz od 142 poddanych. Ten sam rejestr odnotowuje 175 poddanych „obu płci” w Woli W., 128 poddanych w Chudej Stronie W., a także 28 poddanych w folwarku w W. [AGAD, ASK sygn. 162, 87].

W 1787 r. w Wilkołazie zamieszkiwało 331 katolików i aż 43 Żydów, w przysiółku Chuda Strona 367 katolików i 6 Żydów, natomiast w Woli Wilkołaskiej było 406 katolików i 37 Żydów [SLDK 1787, s. 453].

Liczne ordynackie inwentarze wsi z lat 1700-1797 szczegółowo wymieniają z imienia i nazwiska tutejszych chłopów z użytkowanymi przez nich gruntami oraz powinnościami poddańczymi. Najpełniejszy z nich z 1797 r. wymienia następujące nazwiska mieszkańców Wilkołaza, tu podane z ich obocznościami i w kolejności alfabetycznej: Banach, Bartnik, Bednara (Bednarz), Bryła (Bryłka), Buczkowski, Chanaj (Hanaj), Chmiel (Chmielik), Chrzanowski, Cichoń (Cichoniak), Ciołek, Daniel (Danielczyk), Długosz, Frączek (Frącek), Gołoś, Gorajek, Grudzień, Grzymek, Janczarek, Jankowski, Jantas (Jantasz), Jędrasik (Andreasik), Kałabisa (Kałabiszka), Karabacz, Karamon, Kidacz, Kołtun (Kołton), Kowal, Kozioł, Koźka (Kuźka), Krutys, Kuśmierz (Kuśnierz), Latoś (Lutas), Leziak, Łaska, Madej, Marzec, Matacz, Mazur (Mazurek), Nogajek (Nogaj), Paluch (Paluszek), Pelak, Rafał (Rafalik), Samuel (Samuelczyk), Serwinek, Skrzypek, Smalec, Sobieszek (Sobieszko), Sprycha, Steć (Stec), Stefanek, Sworka, Szamota, Uroczek, Śliwka, Wąsek, Wesołowski, Wiewiórka, Wnuczek, Wołek (Wołczyk), Wójtowicz, Wronka, Wstępień (Stępień), Wypysek i Zdybel. Ogółem wieś liczyła 186 gospodarzy, posiadających do sprzężaju pańszczyźnianego 197 wołów i 67 koni. Funkcyjnymi wówczas byli: wójt gromadzki Bartłomiej Daniel, przysiężny Grzegorz Cichoń, przysiężny Tomasz Steć, przysiężny Szczepan Wronka, włodarz (tywon) Jan Chmielik, włodarz Józef Grzymek, włodarz Marcin Jantas, włodarz Michał Leziak, włodarz Paweł Wstępień, polowy Wojciech Janczarek, gumienny Wojciech Chmielik, gumienny Tomasz Jantas [APL, AOZ sygn. 625, k. 6v-20v]. W porównaniu ze stanem z początku XVIII stulecia już nie występowały nazwiska: Bęs, Chruściel, Chudek, Domański, Dzikosz, Gryć, Grzela, Guz, Jasek, Kołodziej, Komięga, Kwapisz, Małoszczyk, Mańka, Michlera, Najduch, Pasternak, Pełka, Pęgoł, Podobka, Przepad, Putaś, Rachwał, Remis, Rusaczek, Smoczek, Sudak, Szawara, Szot, Szwiec i Zając [APL, AOZ sygn. 605, k. 2-7v, sygn. 606, s. 1v-7].

Wspomniane inwentarze W. pozwalają odnotować tutejszych wójtów gromadzkich, z jurysdykcją obejmującą także okoliczne wsie klucza. Byli nimi: Jan Bryłka (wzmiankowany w latach 1702-1703), Maciej Podobka (1723-1726), Szczepan Steć (1739), Maciej Stefanek (1764), Stanisław Janczarek (1767-1779) oraz wyżej wspomniany Bartłomiej Daniel (1788- 1797) [APL, AOZ sygn. 607, k. 4, sygn. 608, k. 4v, sygn. 610, k. 11v, sygn. 612, k. 11v, sygn. 615, k. 4, sygn. 617, k. 7, sygn. 618, k. 8v, sygn. 620, k. 8, sygn. 622, k. 14v].

W 1827 r. W. liczył 142 domy i 1011 mieszkańców [Tabella 1827 II, 268], a w 1864 r. 1217 osób i 195 dymów [Osiński 2006, 72]. W drugiej połowie XIX w. we wsi było już 1900 mieszkańców w 209 domach [SGKP XIII, 477]. Na początku XX w. w W. znajdowało się 214 domów zamieszkiwanych przez 1840 osób, w tym 1828 katolików i 12 Żydów. Ponadto, wyróżniano wówczas odrębne osady folwarczne W. Górny i W. Dolny, zamieszkiwane przez 54 osoby (w tym czterech Żydów). Oprócz tego funkcjonowała odrębna wieś W. Poduchowny, powstała po ukazie uwłaszczeniowym (1864). Zamieszkiwało w niej 258 osób, w tym 235 katolików, 12 Żydów, 10 prawosławnych i jeden luteranin. Tutaj też wyodrębniono osadę folwarczną, nazywaną, tak samo jak wieś, W. Poduchownym, zamieszkałą przez 16 osób, w tym 12 katolików i czterech Żydów [SKLG 1905, 659].Według spisu powszechnego z 1921 r. wieś W. liczyła 1726 mieszkańców (w tym 17 wyznania mojżeszowego, jeden prawosławnego i jeden ewangelickiego). W folwarkach W. Dolny i W. Górny było odpowiednio 155 i 111 mieszkańców, a folwarku W. Poduchowny kolejnych 306 mieszkańców (w tym 32 wyznania mojżeszowego) [Skorowidz miejscowości 1921, 40].

W. był siedzibą parafii rzymskokatolickiej, powstałej może już w XII w. [Szafran 1958, 82; Sochacka 1987, 14, 29], ewentualnie na przełomie XII i XIII w. [Chachaj 2019, 131]. Od momentu swego powstania do 1790 r. należała ona do diecezji krakowskiej i wchodziła w skład archidiakonatu lubelskiego [Kumor 1998, 240]. W latach 1790-1805 parafia wchodziła już w skład diecezji chełmsko-lubelskiej, w latach 1805-1818 do diecezji kieleckiej, zaś od 1818 r. na stałe znajdowała się w diecezji lubelskiej.

Z początkami parafii należy wiązać budowę pierwszej świątyni, najpewniej drewnianej, która nie została jednak odnotowana w zachowanych źródłach pisanych. Wiemy tylko, że drewniany kościół parafialny w drugiej połowie XV w. nosił wezwanie św. Jana Chrzciciela [DLB II, 551] i można przypuszczać, że ten patron towarzyszył parafii od jej początków. W 1326 r. (pierwsza wzmianka w źródłach pisanych stwierdzająca funkcjonowanie parafii W.) wymieniony został pleban Maciej [MPV I, 173]. Po 1350 r. W. nie była wymieniana wśród płatników świętopietrza, może więc dotknęły ją zniszczenia w wojnie z Litwą. Pośrednio zdaje się wskazywać na to fakt, że ówczesny pleban wilkołaski płacił tylko niewielką część należnej z parafii dziesięciny papieskiej [MPV II, 374, 386]. Drewniany kościół w W. został poświadczony w ówczesnych źródłach pisanych dopiero w 1452 r. [APL, AOfL 2, k. 6]. Jeśli uznać za wiarygodną wzmiankę w późniejszej wizytacji z 1801 r. o erekcji świątyni w 1440 r. [SGKP XIII, 477], byłaby to najpewniej ta znana źródłom z drugiej połowy XV w. [zob. też: BPANKr., rkps 757, k. 138]. Z datacją erekcji drugiego kościoła mieli problem już wizytatorzy parafii, którzy w 1781 r. zapisali, że pierwotny kościół „konsekrowany non constat (nie do ustalenia) którego czasu i od kogo”. Jako przyczynę wskazywali utratę dokumentów w pożarze wikarówki, mającym miejsce zapewne długo przed 1721 r. [AAL, AOfL sygn. Rep 60 A105, k. 42, 49]. U schyłku średniowiecza w skład okręgu parafialnego wchodziły (oprócz W.): Kłodnica Górna, Rudnik Mały, Strzyżewice i Wola W. [DLB II, 551-552] oraz prawdopodobnie Wilkowice (ob. nieistniejące) [SHGL 261, OZ 151]. Dzięki Janowi Długoszowi wiemy, że plebani wilkołascy otrzymywali dziesięciny snopowe z W. oraz z pozostałych wsi należących do parafii (z Rudnika także dziesięciny konopne, z Woli W. zaś wyłącznie dziesięcinę w pieniądzu). Pewne sumy z łanów kmiecych na obszarze parafii (ze Strzyżewic i Kłodnicy) otrzymywał także biskup krakowski [DLB II, 551].

Stary drewniany kościół wilkołaski, położony w miejscu zwanym Zagrody, był wymieniany w aktach wizytacji z 1565 r. jako pozostający w dobrym stanie [AKKK sygn. AV Cap. 1, s. 326], jednak wizytacja z 1644 r. określa go już jako „w pół zrujnowany” [AAL sygn. Rep 60 A97, k. 57v]. Wedle miejscowej tradycji miał być rzekomo zniszczony przez Szwedów w odwecie za zbrojny opór okolicznego chłopstwa. Prawdopodobnie w latach 1648-1653 w innym miejscu wsi z fundacji ordynata Jana „Sobiepana” Zamoyskiego wystawiony został obecny murowany kościół jednonawowy, również p.w. św. Jana Chrzciciela [KZSP VIII/9, 36-37]. Konsekracja nastąpiła 30 maja 1660 r. i dokonał jej sufragan krakowski Michał Oborski [Kracik 1984, 145].

Późniejsze remonty i przebudowy spowodowały stopniowe zatracanie pierwotnego stylu barokowego świątyni. Pierwsze z nich miały miejsce już w 1721 i 1794 r. [wilkolaz.kuria.lublin.pl]. Jednak opis „Stanu kościołów i cerkwi w Ordynacji Zamojskiej” z 1808 r. ukazuje nadal postępującą ruinę świątyni wilkołaskiej. Zwłaszcza dach „pod gontami potrzebuje gwałtownie całego wierzchu nowego, gdyż belki i wiązania ze wszystkim pogniły. Przez dach leje się na sklepienia, już tynk poodpadał”, choć kosztem Ordynacji już przygotowano część materiału potrzebnego do przeprowadzenia remontu. Niewiele lepiej przedstawiało się otoczenie, a poprawy wymagało nawet ogrodzenie obu cmentarzy, jednego „wkoło kościoła”, a drugiego „w polu”. Natomiast według rewizorów stan dzwonnicy, szpitala (przytułku), plebanii i wikarówki nie był zły i „jeszcze bez reperacji obejdzie się” [BN, BOZ sygn. 2019, k. 69-69v]. Świątynię wilkołaską odrestaurowano dopiero w 1824 i 1867 r. [Zieliński 1868, 57].

W tutejszym przykościelnym szpitalu (przytułku) w chwili wizytacji w 1721 r. znajdowało opiekę trzech starców i cztery staruszki [AKMKr sygn. AV 20, s. 575]. Akta wizytacji z 1801-1802 r. podają, że na gruntach należących do kościoła funkcjonowały: folwark, browarek „nowo wystawiony, gontami pobity, na ręce lewej jadąc do Bełżyc za groblą”, nad stawkiem młynek „przy moście, zdezelowany” oraz karczma „na gościńcu krakowskim, wielka, gontami pobita” [AAL sygn. Rep 60 A185, s. 535-538].

W parafii obejmującej Wilkołaz z przysiółkiem Chuda Strona oraz wsie Kłodnica, Rudnik, Strzyżowice, Wola Wilkołaska, Wólka Rudnicka i Zalesie, wedle wizytacji z 1781 r. ogólnie zamieszkiwało przeszło 2.000 wiernych, wyłącznie obrządku rzymskokatolickiego [AAL, AKL sygn. Rep 60 A105, s. 41-42]. Spis ludności diecezji krakowskiej z 1787 r. precyzuje te dane, podając liczbę 2.143 katolików, a ponadto aż 157 Żydów [SLDK 1787, s. 453-454].

W XVII i XVIII w. przyjęła się reguła obsadzania probostwa wilkołaskiego przez zasłużonych duchownych profesorów Akademii Zamojskiej lub osoby blisko z nią związane. Kwestie personalne ustalane były na posiedzeniach profesorskich i kapituły, przy aprobacie ordynata jako kolatora (patrona) kościoła, oficjalnie prezentującego kandydaturę biskupowi [Rudomicz 2002, t.1, 16, t. 2, 133; Wadowski 1899, 194]. Wówczas, ale także i później do połowy XIX w. większość proboszczów, z uwagi na inne rozliczne obowiązki w Zamościu czy Lublinie, pozostawiała faktyczny zarząd parafią w rękach wikariuszy.

Proboszczowie w Wilkołazie:

1326-1327 Maciej; 1419 Mikołaj; 1431 Sasin; 1452-1453 Jan Skorczowski; 1453 Andrzej z Krakowa; 1455-1470 Klemens; 1471-1497 Łazarz z Ostrzycy [SHGL,261]; 1508 Jan Ożarowski; 1517 Jakub; 1527-1536 Jakub; 1544-1558 Maciej Krassowski, kanonik chełmski i oficjał lubelski; 1565 Feliks Czerski, sekretarz królewski (bez święceń); 1589 Adam Falęcki, profesor Akademii Krakowskiej [Chachaj 2012, 393]; 1598-1615 Wawrzyniec Radziński, kanonik sandomierski; 1628-1656 Sebastian Siekanowicz, kanonik zamojski, profesor Akademii Zamojskiej; 1656 Wojciech Gryglicki, kanonik zamojski, profesor Akademii Zamojskiej; 1665 Antoni Betuski, kanonik zamojski, profesor Akademii Zamojskiej; 1675-1677 Paweł Sokołowski, proboszcz zamojski; 1695-1713 Franciszek Kazimierz Grabowicz, kanonik zamojski, rektor Akademii Zamojskiej; 1713-1739 Jakub Arakiełowicz, kanonik przemyski i zamojski, rektor Akademii Zamojskiej; 1739-1742 Paweł Łosiecki, profesor Akademii Zamojskiej; 1742-1745 Józef Słowakowicz, profesor Akademii Zamojskiej; 1746-1796 Aleksander Jan Trembiński, kanonik krakowski i lwowski, archidiakon lubelski i infułat zamojski, rektor Akademii Zamojskiej [Szczepanik 2008, 178]; 1797-1805 Ludwik Siemoński (Siemuński), administrator; 1806-1820 Jan Nepomucen Adrian Dębski, reformator szkół Komisji Edukacji Narodowej; 1823-1845 Bartłomiej Sobolewski, kanonik lubelski; 1845-1848 Michał Siekierzyński, administrator; 1848-1856 Kajetan Strasz, kanonik lubelski i zamojski; 1856-1870 Michał Siekierzyński, powtórnie jako proboszcz; 1871-1872 Leonard Puczkowski, administrator; 1873-1890 Ignacy Górski, administrator; 1890-1900 Antoni Uziak, administrator; 1901-1908 Antoni Lisowski, administrator; 1908-1931 Kazimierz Dębowski, administrator, kanonik zamojski; 1932-1936 Józef Adamczyk; 1936-1953 Kazimierz Mańkowski.

Wikariusze: 1644 Jan Słupski; 1721 Kasper Adamczyk; 1748 Piotr Białkowski; 1779-1782 Andrzej Stanowiecki; 1792-1807 Tomasz Kwietniewicz; 1808-1811 Benignus Górski; 1812-1816 Ildefons Prociński; 1816-1823 Bernard Machlarski; 1824-1825 Karol Wolski; 1826 Józef Tarnowski; 1828-1829 Kazimierz Matraszek; 1830-1832 vacat; 1833 Piotr Bychawski; 1834-1835 vacat; 1836-1844 słynny Piotr Ściegienny; 1844-1849 Feliks Kulesza; 1849-1852 Tomasz Petrykowski, potem infułat zamojski; 1852-1866 Aleksander Słomczyński; 1866-1870 Roman Pankowski; 1870 Roman Leszek (?) [Kulik 2, 150]; 1871-1880 vacat; 1881-1883 Piotr Metelski; 1884-1894 vacat; 1895-1897 Stanisław Kucharski; 1898-1904 Wacław Krasuski; 1904-1905 Koronat Piotrowski; 1905-1911 Hieronim Brzóz; 1912-1913 vacat; 1914-1919 Oskar Piegłowski; 1920-1922 vacat; 1923-1924 Jan Burzyński; 1926-1928 Mikołaj Kostrzewa; 1929 Paweł Sokołowski; 1930-1939 vacat [Schematyzmy diec. lubel. i kielec. 1791-1939].

Ze źródeł średniowiecznych można wyczytać garść informacji na temat modelu gospodarki realizowanego w okolicy W. Nazwy najstarszych miejscowości na obszarze współczesnej gminy, takie jak W. i Rudnik, wskazują, że tutejsze osadnictwo rozwijało się dzięki karczowaniu puszczy, osuszaniu mokradeł oraz zamienianiu ich na użytki rolne, ewentualnie (do czasu) dzięki pozyskiwaniu rudy darniowej [zob. ZDM, nr 1902 i 1917]. Jeszcze w XV stuleciu w W. osadzano nowych kmieci, powiększając w ten sposób dochodowość wsi [ZDM, nr 2019]. Oprócz czynszów, dochód przynosiły karczmy, których w drugiej połowie XV w. było w W. co najmniej dwie, podobnie jak w sąsiedniej Woli W. [DLB II, 551, 552; SHGL, 261]. Położenie wsi przy cieku wodnym (Urzędówka) umożliwiło zakładanie stawów rybnych [ZDM, nr 1902, 2019], a także młynów, lecz istnienie tych ostatnich jest niepotwierdzone dla okresu średniowiecza [Plisiecki 2015, 290]. W drugiej połowie XV w. istniały tu dwa folwarki królewskie – jeden w W. i kolejny w Woli W. [DLB II, 551, 552]. Własne role (trzy łany) posiadał wówczas w W. miejscowy pleban, który ponadto czerpał zyski ze swojej karczmy i stawu [DLB II, 551].W późniejszym okresie majątek plebański zmniejszył się, bowiem w 1626 r. składały się nań już tylko 3 półłanki i karczma [Rejestr 1626, 73; Szaflik 1963, 18].

Wedle rejestru poborowego z 1531 r. wieś W. płaciła pobór od czterech i pół łanu ziemi [ŹD XIV, 355]. W inwentarzu z 1581 r. wymieniono tu jednak aż 28 kmieci i 20 zagrodników, w tym sześciu „do posługi odłączonych”, ale jednocześnie osiem pustych półłanków [Stworzyński 1834, 153]. W tym samym czasie w sąsiedniej Woli W. rejestr poborowy z 1531 r. wymienia 10 łanów kmiecych oraz młyn wodny [ŹD XIV, 355]. Jeszcze w 1581 r. funkcjonował tu folwark ze stawem rybnym, wzmiankowany także w inwentarzu z 1605 r. [Stworzyński 1834, nlb, przyp. 273; Tarnawski 1935, 131, 189]. Folwark ten zapewne został później zniesiony przez zarząd Ordynacji Zamojskiej, gdyż nie wymieniają go następne inwentarze z XVII i XVIII stulecia.

Z 1605 r. pochodzą pierwsze opisy dwóch dworów zlokalizowanych przy folwarkach w W., arendarskiego (dzierżawcy) i wójtowskiego [Rolska-Boruch 1999, 301]. Tutejszy folwark na Wymyśle, wymieniany w 1581 r., w kolejnym inwentarzu z 1605 r. był już „prędkiej reperacji potrzebujący”. Położone w pobliżu dwa stawki rybne w tym ostatnim roku były zamulone i puste [Tarnawski 1935, 131, 192, 259-260]. Dopiero inwentarz z 1723 r. szerzej opisuje tutejszy dwór wraz z „mieszkaniem arendarskim” oraz zabudowania folwarku z jednym dużym i dwoma mniejszymi sadami. Przy folwarku znajdował się niewielki browar, pod dworem zaś staw i sadzawka za mostem. W 1755 r. odnotowano z kolei dwór odnowiony oraz stary folwark [Stworzyński 1834, nlb, przyp. 273]. Usytuowany naprzeciwko dworu, drewniany most na rzece w 1779 r. był już w złym stanie technicznym i „nowego przestawienia potrzebujący” [APL, AOZ sygn. 622, k. 6v].

Opisywane w inwentarzu z 1639 r. jednołanowe wójtostwo w W. było wówczas dobrze zorganizowane. Przy dworku wójtowskim znajdował się sadek wiśniowy oraz pasieka („pszczelnik”) i nowo zarybiony staw z małym młynem o jednym kole „na domową tylko potrzebę użyteczny” [Stworzyński 1834, nlb, przyp. 273]. Ponieważ w XVIII stuleciu wójtostwo nie było już wymieniane w inwentarzach, można przypuszczać, iż zostało zlikwidowane i przyłączone do miejscowego folwarku, do którego wcześniej przylegało.

W XVIII w. we wsi W. Funkcjonowały dwie karczmy, podobnie jak w średniowieczu (zob. wyżej), być może więc z nimi identyczne. Inwentarze z 1723, 1734 i 1774 r. informują o ich lokalizacji. Jedna z nich, zwana Karabaczowską, stała pod kościołem przy gościńcu lubelskim, naprzeciwko zagrody kmiecia Jakuba Wiewiórki. Druga zaś, zwana Piekłem, także przy gościńcu lubelskim za mostem, na skrzyżowaniu z traktem biegnącym do Bychawy [APL, AOZ sygn. 610, k. 7v, sygn. 613, k. 5v, 7v, sygn. 621, k. 2v].

Jeden z ostatnich osiemnastowiecznych inwentarzy (z 1788 r.) opisuje granice wsi i wymienia tutejsze lasy. Pierwszy dębowy, „w którym i sośnina do budowy zdatna”, położony był przy granicy z Kłodnicą i Sobieszczanami. Drugi, zwany Obroki, z „sośniną grubą i dębiną młodocianą”, także leżał przy granicy z Kłodnicą. Sąsiadujący z Zakrzówkiem trzeci las, zwany Krzywda, był już wówczas „mocno przepustoszony” za niedawnej dzierżawy miejscowego proboszcza Aleksandra Trembińskiego. Ostatni bezimienny las grabowy, leżący „w środku pól, do żadnych granic nie przypierający”, także był mocno spustoszony w wyniku rabunkowej eksploatacji i „jedynie był na opał zdatny” [APL, AOZ sygn. 623, k. 2; Stworzyński 1834, nlb, przyp. 273].

W XIX wieku znaczny wpływ na poprawę losu włościan miało przeprowadzenie akcji oczynszowania, czyli zamiany pańszczyzn na opłatę w pieniądzu, przeprowadzaną stopniowo w dobrach ordynacji zamojskiej przed 1844 r. Wilkołaz, jak pisano, wcześniej: „słynny był przy tym ze złodziei, nędzy wielkiej chłopskiej, a stał się wsią zamożną, z domami schludnymi, ogrodami i słonecznikami, dzięki oczynszowaniu” [Mencel, 1988, 262]. Dwadzieścia lat później rozpoczęła się realizacja reformy uwłaszczeniowej. Oznaczała ona wyksztalcenie się grupy drobnych posiadaczy ziemi – włościan. W jej wyniku na terenie Wilkołaza grunty należące dotąd do Ordynacji Zamoyskich w lipcu 1869 r. stały się własnością 167 włościan noszących nazwiska: Ambroży, Banach, Bartnik, Chłodny, Chmielek, Ciołek, Daniel, Dolecki, Furmańczyk, Głos, Gołębiowski, Gołoś, Gorajek, Gruszka, Janczarek, Jankowski, Jantos, Jędrasek, Jędrasik, Kamiński, Karaban, Karamon, Karbacz, Kawecki, Kloc, Kołton, Kołtun, Konieczny, Koper, Kowal, Kozieł, Kozka, Kuśmierz, Latos, Lutyński, Łaska, Łaziak, Maciąg, Marzec, Matacz, Mazur, Nieczajek, Nogajek, Pelak, Rafał, Samolej, Serwinek, Siedlecki, Skrobucha, Smalec, Stec, Stefanek, Stępień, Sztenkeler, Szymański, Ściegenny Śliwka, Wnuczek, Wojtysiak, Wronka i Zdybel. Łącznie w ich ręce zostało przekazanych 4656 mórg i 152 prętów ziemi. Zamoyscy w zamian za utracone grunty otrzymali odszkodowanie wartości 34804,33 rubla [APL, ZTL, sygn. 1194, k. 3-13v].

W wyniku realizacji reformy uwłaszczeniowej w maju 1869 r. z majątku Wilkołaz Poparafialny zostało uwłaszczonych 22 włościan posiadających nazwiska: Bartnik, Bożek, Ciechocki, Daniel, Furmanczyk, Głaz, Konieczny, Koper, Kuśmierz, Liska, Laska, Michalak, Nagajek, Plichta, Rozenbajger, Rzucidło, Stadnicki, Stec, Stępiela, Taracha i Żydek. Łącznie w ich ręce trafiło 278 mórg i 165 prętów ziemi. Areał ziemi pochodził z majątku, który na mocy ukazu carskiego z 1865 r., został przejęty przez rosyjski skarb państwa. W styczniu 1880 r. zweryfikowano powierzchnię gruntów przekazanych wyżej wymienionym włościanom na podstawie pomiarów geodezyjnych przeprowadzonych dwa lata wcześniej. Ostatecznie ustalono, że w ręce włościan zostało przekazanych 288 mórg i 108 prętów ziemi [APL, ZTL]. Druga połowa stulecia to gwałtowne konflikty między chłopami a wielką własnością ziemską o serwituty. W 1869 r. w W. doszło do wystąpienia włościan w sprawie serwitutów, polegającej na samowolnej wycince drzew w lesie należącym do Ordynacji Zamoyskiej [Szymanek 2003, 36]. Spór został rozwiązany dzięki oddaniu włościanom przez zarząd Ordynacji 400 morgów z lasów ordynackich [SGKP XIII, 477].

Z kolei na przełomie XIX i XX wieku następuje proces stopniowej parcelacji folwarków (patrz wyżej). Na rozwój miejscowości duży wpływ miało też oddanie do użytku w 1914 r. linii kolejowej przebiegającej przez W. (ob. linia kolejowa nr 68: Lublin Główny – Przeworsk). Ówczesna linia kolejowa biegła na odcinku gminy nieco odmienną trasą, niż obecnie. Od stacji Leśniczówka podążała w stronę Borkowizny, gdzie ulokowano kolejną stację Wilkołaz-Borkowizna, a następnie skręcała w stronę Zakrzówka. Jej przebudowa miała miejsce w 1926 r. Skorygowana trasa miała biec znacznie bliżej zabudowań Wilkołaza, co wiązało się z koniecznością wywłaszczenia wielu mieszkańców. Rozporządzeniem Prezydenta RP z 15 września 1924 r. (Dz.U. RP, 1924, nr 38, poz. 795) różne części gruntów (od 446 m² do prawie 1,5 ha) potraciło 59 gospodarzy wilkołaskich, a także zarząd dróg gminnych, miejscowa szkoła i parafia. Wywłaszczone grunty zostały przejęte za odszkodowaniem.

Z ksiąg adresowych z przełomu lat 20. i 30. XX w. wyłania się obraz inicjatyw gospodarczych na terenie Wilkołaza. Miejscowe życie gospodarcze opierało się oczywiście o rolnictwo. Zaplecze dla tej branży tworzyły niewątpliwie młyny, z których w latach 1929/1930 działał młyn parowy Ignacego Poleszaka, a wkrótce (od 1938 r.) kolejny (spalinowy) uruchomiła w swoim majątku Helena Dąbrowska [http://wilkolaz-archiwa.pl/index.php/zrodla/inne-zrodla/84-wilkolaskie-mlyny]. Dalej należy wspomnieć o tradycyjnych branżach rzemieślniczych na terenie wsi. Działał tu kołodziej, będący jednocześnie kowalem (Pietrusiewicz) i jeszcze jeden kowal (Kędzierski), szewc, prowadzący także kaszarnię oraz stolarz i dwóch rzeźników. Na terenie ówczesnej wsi Wilkołaz można doliczyć się siedmiu punktów prowadzących sprzedaż różnorodnego asortymentu. Działały tu cztery sklepy spożywcze, prowadzono sprzedaż materiałów budowlanych, tytoniu i tekstyliów. Z branż usługowych należy wymienić piwiarnię prowadzoną przez Palucha oraz restaurację F. Gietlera. W miejscowości mieszkał również felczer zapewniający pierwszą pomoc medyczną – Jan Samolej [KAP 1929, 609; KAP 1930, 615]. W początkach XX stulecia w W. założono kółko rolnicze, którego prezesem był ks. Kazimierz Dembowski, skarbnikiem Antoni Skrzetuski, sekretarzem zaś Innocenty Garwoliński. Działał tu również gminny oddział Kłodnickiego Towarzystwa Zapomogowego pod przewodnictwem wspomnianego ks. Dembowskiego [PKLG 1912, 302]. Ksiądz Dembowski odegrał też rolę inicjatora w zorganizowaniu miejscowej straży pożarnej w 1908 r. [http://wilkolaz-archiwa.pl/index.php/zrodla/poz-czasopisma/gazeta-swiateczna/11-beczka-miodu-lyzka-dziegciu]

Początek nowożytnego szkolnictwa w Wilkołazie łączy się z postacią ksiądza Piotra Ściegiennego, pijara, wikarego w parafii W. [PSB 50, 467-469]. Tutaj rozpoczął swą działalność niepodległościową. Oprócz prowadzenia szkoły dla dzieci chłopskich nawiązał kontakt ze spiskowcami warszawskimi. W 1837 r. odwiedził go w Wilkołazie jeden z nich – Cels Lewicki, przekazując pisma i programy niepodległościowe. Do akcji niepodległościowej starał się na ogół bezskutecznie zaangażować miejscowych chłopów, choć był wśród nich lubiany. Jego radykalne poglądy zrażały również wiejski kler. Posłuch znalazł tylko u kilku młodych dzierżawców i rządców dóbr ziemskich. W 1844 r. wyjechał z Wilkołazu do Chodla [Mencel, 1988, 304]. Od 1865 w miejscowości funkcjonowała szkoła elementarna [Poznański 1993, 499]. W czasie niemieckiej okupacji w W. zorganizowano tajne nauczanie.

W latach 1945-1947 r. działała w W. Gminna Szkoła Rolnicza, kierowana przez Stanisława Jankowskiego. W latach 1945-1947 działała tu również placówka Uniwersytetu Ludowego, późnej zaś – do lat 70. XX w. – oddział Uniwersytetu Powszechnego Towarzystwa Wiedzy Powszechnej [Szymanek 2003, 208, 213].

Najcenniejszym zabytkiem architektonicznym na terenie gminy W. pozostaje kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela. Jest on głównym elementem zespołu zabytkowego, składającego się ponadto z ogrodzenia (XVIII w.) i drzewostanu (XX w.) [Zarządzenie Nr 71/2019 Wójta Gminy Wilkołaz z dnia 11 września 2019 roku, Załącznik, poz. 1-3]. Obecna świątynia została ufundowana przez ordynata Jana „Sobiepana” Zamoyskiego i wzniesiona w latach 1648-1653 w stylu barokowym. Kilkukrotnie dokonywano w niej większych i mniejszych remontów i przebudów (m.in. w latach: 1824, 1867, 1912-1919 i 1946-1947, ostatnio w 2002 r.), przez co cechy barokowe zostały w większości zatarte.

Kościół jest orientowany, murowany z miejscowego kamienia (zwanego opoką) i cegły, otynkowany. Prostokątna nawa, poprzedzona od zachodu niedużą kruchtą, jest czteroprzęsłowa, podczas gdy prezbiterium – o tej samej szerokości, oddzielone tylko wystającymi z lica muru kolumnami – jest dwuprzęsłowe, zamknięte od wewnątrz wielobocznie, a od zewnątrz półkoliście, lecz przysłonięte charakterystyczną ścianą parawanową. Od północy przylega do niego zakrystia, która styka się boczną ścianą kaplicy północnej. Dwie duże kaplice, wzniesione w latach 1912-1919 po obu stronach nawy (od północy i od południa) w miejsce wcześniejszych [por. Zieliński 1868, 52], nadały rzutowi świątyni kształt krzyża, tworząc pseudotransept, tym bardziej, że wysokością dorównują nawie i są obecnie pokryte jednym dachem. Sklepienia są kolebkowo-krzyżowe z lunetami. Znajdujący się w zachodniej części nawy chór muzyczny wspiera się na dwóch wielobocznych kolumnach [KZSP VIII/9, 36-37].

Na zewnątrz fasada zachodnia podzielona pilastrami ze szczytem zakończonym trójkątnym przyczółkiem i wolutowymi spływami po bokach. Fasady boczne kościoła także rozczłonkowane są pilastrami, prezbiterium zaś wsparte skarpami. Dach nad nawą kaplicami i prezbiterium dwuspadowy, pokryty blachą cynkowaną z centralnie umiejscowioną sygnaturką, dach nad kruchtą także dwuspadowy, natomiast dach nad zakrystią pulpitowy.

Z wyposażenia kościoła należy wspomnieć: o organach z ok. połowy XVIII w., o wczesnobarokowej kamiennej chrzcielnicy z połowy XVII w., o drewnianej i polichromowanej rzeźbie Chrystusa Zmartwychwstałego z 2. połowy XVII w. oraz o krucyfiksie datowanym na początek XVII stulecia [KZSP VIII/9, 37].

Pozostałe ciekawe obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków:

– Dawny Urząd Gminy (ok. 1910), ob. Biblioteka Gminna, w W. Pierwszym

https://zabytek.pl/pl/obiekty/urzad-gminy-911151

– Stacja Kolejowa – budynek Dworca (1926) w W. Stacji Kolejowej.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/dworzec-kolejowy-912380

– Kapliczka z figurką św. Jana Nepomucena (pocz. XX) w W. Drugim [https://zabytek.pl/pl/obiekty/kapliczka-860847]

– Kapliczka z figurką św. Katarzyny (ok. 1905 r.), położona w W. Pierwszym przy drodze krajowej Kraśnik – Lublin (DK 19) [https://zabytek.pl/pl/obiekty/kapliczka-861038]

Miejsca pamięci

I. na terenie W. zlokalizowane są cztery cmentarze parafialne:

1) przykościelny – użytkowany do końca XVIII w. Znajdował się wewnątrz ogrodzenia przy kościele parafialnym w W. Pierwszym. Do chwili obecnej nie zachowały się po nim żadne ślady [https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-rzymskokatolick-675483 – w karcie inwentarzowej błędna lokalizacja obiektu na terenie sołectwa W. Drugi].

2) cmentarz tzw. „dawny” albo „były” – położony przy skrzyżowaniu drogi krajowej Lublin – Kraśnik (DK 19) z drogą powiatową Wilkołaz – Zakrzówek (2726L), zdewastowany i zlikwidowany przez Niemców w czasie II wojny światowej. W 1975 r. z inicjatywy ówczesnego proboszcza ks. Jerzego Jabłońskiego jego teren postanowiono wykorzystać jako miejsce pamięci. Ustawiono tu trzy symboliczne mogiły zwrócone frontami w stronę centrum placu, gdzie usytuowano rzeźbę Chrystusa Błogosławiącego. Na cokole rzeźby znajduje się tablica z napisem: UFAJCIE JAM ZWYCIĘŻYŁ ŚWIAT. Symboliczne mogiły w postaci cokołów murowanych z kamienia zwieńczono mosiężnymi płytami w kształcie krzyży z tablicami u dołu. Na polach wszystkich krzyży widnieje napis: NA POLU CHWAŁY. Upamiętniają one kolejno: a) uczestników powstań listopadowego i styczniowego – w centrum krzyża relief z dwoma skrzyżowanymi karabinami, pomiędzy jego dolnym ramieniem daty 1830 i 1863; b) poległych w czasie I wojny światowej i w wojnie z bolszewikami – w centrum krzyża relief z orłem wojskowym, pomiędzy jego dolnym ramieniem daty 1914 i 1920, w górnym polu krzyża dodatkowo krucyfiks; c) poległych w czasie drugiej wojny światowej – w centrum krzyża godło narodowe (orzeł w koronie), na dolnym polu znak kotwicy Polska Walcząca, pomiędzy dolnym ramieniem daty 1939 i 1945. Na każdej tablicy wymieniono upamiętniających – parafię W. Podczas renowacji założenia w 2000 r. do cokołu ostatniego z wspomnianych krzyży przykręcono tablicę upamiętniającą kilku mieszkańców W., rozstrzelanych jako zakładników przez Niemców w pobliskim Zakrzówku 25 października 1943 r.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/3-mogily-symboliczne-ora-923704

3) tzw. „stary” – położony w rozwidleniu między drogą powiatową Wilkołaz – Zakrzówek (2726L) i tzw. Gościńcem Bychawskim na terenie sołectwa W. Pierwszy. Funkcjonował od połowy XIX w. i użytkowano go do 1926 r. Na jego terenie znajduje się Kaplica rodziny Guzowskich, wzniesiona w 1886 r. Zwracają też uwagę kamienne nagrobki miejscowych proboszczów: Kajetana Strasza (zm. 1856) [OWK 3, 308] i Ignacego Górskiego (zm. 1890) [OWK 1, 427].

https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-rzymskokatolick-675492

http://wilkolaz-archiwa.pl/index.php/zdjecia/89-tajemnice-starego-cmentarza

4) tzw. „nowy” – cmentarz obecnie użytkowany (najstarszy nagrobek z 1930 r.), położony przy drodze powiatowej Wilkołaz – Zakrzówek (2726L), naprzeciw „starego” cmentarza [https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-rzymskokatolick-675497].

II. Tablice pamiątkowe w kościele parafialnym.

We wnętrzu kościoła znajdują się trzy tablice upamiętniające osoby i wydarzenia ważne dla miejscowej społeczności. Pierwsza z nich, ufundowana przez miejscowe Koło Światowego Związku Żołnierzy AK i odsłonięta 14 lutego 1992 r., upamiętnia członków AK należących do placówki w Wilkołazie oraz tutejszych członków Batalionów Chłopskich, dalej wymienia ks. Piotra Ściegiennego (tu daty: 1842-1844) i powstańców z 1863 r., następnie Legionistów i Peowiaków, bohaterów wojny 1919-1920, obrońców września 1939 oraz ogólnie poległych w walce z okupantem oraz pomordowanych w obozach, więzieniach i na zesłaniu. Na końcu tablicy sentencja: W IMIĘ BOGA – ODDALI SWÓJ LOS OJCZYŹNIE GLORIA VICTIS.

Druga z tablic, ufundowana przez mieszkańców W. i odsłonięta w 1995 r., upamiętnia ich przodków, aresztowanych przez Niemców 8 maja 1943 r. i straconych w Lesie Konopnickim oraz wszystkich walczących z okupantem w latach 1939-1945. Wśród wymienionych znajduje się m.in. ówczesny dyrektor szkoły powszechnej w W. – Henryk Mydlarz. Obie tablice zostały poddane renowacji w 2005 r. Trzecia tablica, odsłonięta w 2000 r., upamiętnia postać ks. Piotra Ściegiennego. Jako jej fundatorzy widnieją: proboszcz, krewni i mieszkańcy W.

III. Pomnik

Położony niedaleko budynku gminy w W. Pierwszym, na placu po starej szkole. Dedykowano go mieszkańcom gminy W. pomordowanym przez hitlerowców 8 maja 1943 r. pod Konopnicą, pomordowanym w obozach zagłady i poległym w wojnie 1939-1945 oraz rozstrzelanym przez hitlerowców w Zakrzówku 25 października 1943 r. Na jednej z tablic odnotowano fundatorów: „Ku pamięci Koła Kombatantów – Koledzy – którzy przeżyli i wrócili oraz Społeczeństwo”. Skądinąd wiadomo, że za powstanie pomnika odpowiadają m.in. miejscowi członkowie Światowego Związku Żołnierzy AK oraz Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych.

https://zabytek.pl/pl/obiekty/mogila-cywilow-z-ii-w.-s-926223

– Dnia 27 VII 1863 r. w okolicach W. miała miejsce potyczka oddziału powstańczego z wojskami rosyjskimi [Ratajczyk 1962, 285].

– W czasie I wojny światowej w 1914 i 1915 r. w okolicy W. toczyły się ciężkie walki pomiędzy armią rosyjską a austriacką. Walki te noszą miano bitew pod Kraśnikiem. Pierwsza z nich rozegrała się m.in. na polach Wilkołaza w dniach 23-25 sierpnia 1914 r. [Winkler 2004, 16-18; Wnuk 2004, 19]. Druga miała miejsce w dniach 1-10 lipca 1915 r. [Wnuk 2004, 20-22; http://lubelskie1914-15.blogspot.com/2016/01/dziaania-podczas-i-wojny-swiatowej-w.html]. Były one niszczące też dla okolicznych mieszkańców, gdyż spaleniu uległy zabudowania wsi, dodatkowo dewastowane przez żołnierzy wykorzystujących ich elementy do budowy umocnień polowych. Sama ludność została natomiast wysiedlona ze strefy bezpośredniej linii frontu biegnącej wzdłuż rzeki Urzędówki. Najbardziej wymownym śladem po tych wydarzeniach pozostaje cmentarz w Lesie Krzywda w pobliskiej Wólce Rudnickiej.

– Jesienią 1918 r. funkcjonariusze miejscowego posterunku żandarmerii austriackiej według lokalnej tradycji zostali rozbrojeni przez mieszkańców W.- strażaków [Szymanek 2003, 47].

– W okresie dwudziestolecia międzywojennego na terenie miejscowości czynnie działały organizacje polityczne, m.in. Związek Chłopski oraz BBWR [Szymanek 2003,61, 69, 84-85, 94].

– Na terenie W. już w latach 1939-1940 pojawił się zorganizowany ruch oporu. Działała Komenda Obrońców Polski, do której należeli m.in. miejscowi pracownicy kolejowi, a następnie placówka ZWZ-AK, której dowódcą był por. Franciszek Nagajek ps. „Wilk” [Szymanek 2003, 116, 139-140]. Funkcjonowała tu również placówka NSZ (siedziba rejonu), której komendantem był Józef Jagielski ps. „Niebieski”, „Józef Karcz”. Jego kwaterą był młyn w folwarku W. Dolny [Szucki 2013]. Większość członków obu organizacji pochodziła z W. [Piotrowski 2009, 60, 179]. W tym samym rejonie operował od 1943 r. oddział partyzancki NSZ, dowodzony przez Leonarda Zub-Zdanowicza ps. „Ząb” i Leona Cybulskiego ps. „Znicz” [Zaborski 1994, 223-224] Funkcjonowały tu także władze podziemne z delegatem gminnym Janem Bownikiem na czele. Prowadzono też aktywną działalność charytatywną w ramach RGO, z udziałem ks. Kazimierza Mańkowskiego oraz ziemianek Zofii Kleniewskiej i Heleny Dąbrowskiej [Szymanek 2003,129-130, 133-134].

– W dniach 7-8 maja 1943 r. w rejonie Kraśnika i Wilkołaza miała miejsce akcja „zwalczania band” (niem. Bandenbekämpfung). W wyniku podjętych działań zastrzelono 83 osoby (w tym 71 Żydów), a kolejne 486 zostało aresztowanych. W akcji uczestniczyła kompania piechoty z 456. rezerwowego batalionu grenadierów oraz siły policji niemieckiej i Służby Bezpieczeństwa (niem. Sicherheitsdienst) [Gryta, 2022, 113, 306].

– Oddział NSZ dowodzony przez kpt. Andrzeja Kuczborskiego ps. „Wojciech” stoczył 25 maja 1943 r. pod Wilkołazem potyczkę z oddziałem żandarmerii niemieckiej. Dowódca odniósł w walce śmiertelne rany [Zaborski 1994, 223-224]. Epizod ten upamiętnia głaz i krzyż, posadowione na prywatnej działce w Zalesiu. Na zamieszczonej tablicy data potyczki to 27 maja 1943, a wśród poległych wymienieni są miejscowi partyzanci: Stanisław Niewiadomski i Władysław Sprawka [zob. Zalesie].

-W opublikowanych wspomnieniach Bohdana Szuckiego ps. „Artur” (zm. 2017), partyzanta NSZ, można przeczytać o kilka akcjach zbrojnych miejscowych struktur NSZ (placówki w Wilkołazie i Marianówce) z lat 1943-1944 [Szucki, 2013]. Przedmiotem zainteresowania partyzantów był m.in. odcinek linii kolejowej, biegnącej przez tereny gminy Wilkołaz, szczególnie pomiędzy stacjami kolejowymi Leśniczówka (gm. Niedrzwica) i Wilkołaz. Ze względu na bezpieczeństwo mieszkańców wsi zaangażowanych w ruch oporu unikano na tym odcinku akcji wysadzania transportów, gdyż pociągały one za sobą surowe represje Niemców wobec miejscowej ludności cywilnej. Członkowie miejscowych placówek NSZ (z Wilkołaza, Marianówki i Zakrzówka) są oskarżani o zamordowanie grupy 40 Żydów, ukrywających się w lesie Rudki, kilka kilometrów na południowy-wschód od Pułankowic [Libionka 2011, 34-53]. Zwrócono jednak uwagę na brak możliwości jednoznacznego wskazania winnych popełnienia tej zbrodni [Drabik 2014, 95-123].

– 27 września 1949 r. na drodze Wilkołaz – Kraśnik miała miejsce akcja członków oddziału powinowskiego (tj. wcześniej należącego do struktur Zrzeszenia WiN), dowodzonych przez ppor. Mieczysława Pruszkiewicza ps. „Kędziorek” [APPN 2007, 152], byłego podkomendnego mjr „Zapory”. Zatrzymali oni konwój przewożący pieniądze Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Wilkołazie. W trakcie akcji zginęli dwaj konwojenci – milicjant i ormowiec, a trzeci został ranny. Partyzanci zabrali 1,8 mln zł. [Dudek 2019, 360-361].

Wybitne postacie:

Rodem z Wilkołaza był Szymon Samolej (zm. 1928) uczestnik powstania styczniowego, walczący w randze porucznika. Po rozbiciu swego oddziału w okolicy Janowa Lubelskiego, ciężko ranny ukrywał się w rodzinnych stronach, a po upadku powstania ożenił się i zamieszkał w pobliskiej Niedrzwicy Dużej, gdzie jest pochowany.

[https://genealogia.okiem.pl/powstanies/index.php?nazwisko=Samolej].

W Wilkołazie urodził się kpt. Bronisław Rachwał, należący do elitarnego grona tzw. „cichociemnych”, prekursorów polskich jednostek specjalnych w czasie II wojny światowej, szkolonych w Anglii i przerzucanych do okupowanego kraju. Rachwał został zawodowym oficerem jeszcze przed wojną, dochodząc do stopnia ppor. Po kampanii wrześniowej (1939) przedostał się na Zachód, gdzie brał udział w kampanii francuskiej (1940), a potem służył w Sztabie Naczelnego Wodza. Zrzucony koło Warszawy we wrześniu 1943 r., w randze kapitana, przyjął pseudonimy „Glin”, „Róża” vel „Bronisław Janczarek”. Poległ w Powstaniu Warszawskim 2 września 1944 r. Pośmiertnie odznaczono go Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari.

[http://elitadywersji.org/bronislaw-rachwal-cichociemny/]

Z Wilkołaza pochodził także ppor. Tadeusz Pelak, ps. „Junak”, jeden z tzw. „Zaporczyków” – podkomendnych mjr. Hieronima Dekutowskiego ps. „Zapora”. Od 1941 r. należał do ZWZ-AK i służył w oddziale dyspozycyjnym Kedywu Okręgu Lubelskiego AK. Od jesieni 1943 r. był członkiem słynnego oddziału partyzanckiego dowodzonego przez „Zaporę”. W 1945 ponownie dołączył do odtworzonego oddziału podporządkowanego wówczas Delegaturze Sił Zbrojnych (DSZ), a następnie afiliowanego przy Zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość (WiN) [APPN 2007, 130-131]. W 1947 r. wraz z „Zaporą” usiłował przedostać się na Zachód. Został schwytany w wyniku prowokacji UB wraz z dowódcą i siedmioma innymi oficerami oddziału. Po krótkim procesie zamordowany przez komunistów 7 marca 1949 r. Zrehabilitowany w 1994 r. Jego szczątki odnaleziono na warszawskiej „Łączce” w 2012 r. [Poleszak 2014, 30-35; https://hieronimdekutowski.pl/]

Do grona wyróżniających się postaci, wywodzących się z Wilkołaza niewątpliwie należy dr Jan Kołtun (zm. 1981). Był zaangażowany w ruch harcerski (był instruktorem). W 1915 r. wyjechał do Piotrogrodu, gdzie uczęszczał do seminarium prowadzonego przez Polską Macierz Szkolną, następnie podjął naukę w Szkole Zamoyskiego w Lublinie. W 1920 r. wziął udział w wojnie z bolszewikami jako ochotnik, po wojnie wrócił do szkoły, gdzie w 1921 r. zdał maturę. Po studiach medycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie przez krótki czas zatrudniony był w tamtejszym szpitalu św. Łazarza. W latach 30. i w czasie okupacji praktykował niedaleko rodzinnego Wilkołaza – w Zakrzówku, angażując się w działalność społeczną [Surmacz, Szczerbińska-Budzyńska 2020, 123]. Dobrze wspominali go miejscowi konspiratorzy z NSZ. 29 lutego 1944 r. został porwany przez komunistów dla okupu, na który złożyła się cała miejscowa społeczność [Szucki 2013]. Po wojnie był ordynatorem w szpitalu kraśnickim i kierował tamtejszą Poradnią Przeciwgruźliczą [Surmacz, Szczerbińska-Budzyńska 2020, 123].